Аракс битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Река
 |Название                = Аракс
  |Национальное название  = tr/Aras/ku/Erez/hy/Արաքս/az/Araz/fa/ارس
 |Изображение             = Arasrivermap4.jpg
  |Подпись изображения    = Аракс йылғаһы юлы
 |Длина                   = 1072
 |Площадь бассейна        = 102000
 |Бассейн                 = Ҡура/Каспий диңгеҙе
 |Расход воды             = 285
  |Место измерения        = 
 |Исток                   = 
  |Местоположение истока  = Бингёль һырты
  |Высота истока          = ≈3000
  |Координаты истока      = 39.33792/41.32823
 |Устье                   = Ҡура
  |Местоположение устья   = Сабирабад эргәһендә
  |Высота устья           = -15
  |Координаты устья       = 40.0184/48.4535
 |Уклон реки              = 
 |Страна                  = Төркиә/Әрмәнстан/Әзербайжан/Иран
  |Регион                 = 
   |Район                 = 
 |Позиционная карта       = Кавказ
}}
'''Аракс'''<ref>{{Книга:СГНЗС|23}}</ref><ref>Словарь географических названий СССР / ГУГК, ЦНИИГАиК. — 2-е изд., перераб. и доп. — М. : Недра, 1983. — С. 16.</ref> ({{lang-tr|Aras}}, {{lang-ku|Erez}}, {{lang-hy|Արաքս}} ({{МФА|Aɹakʰs}}), {{lang-az|Araz}}, {{lang-fa|ارس}}, ''Эрес''<ref>Инструкция по русской передаче географических названий Ирана. — М.: Наука, 1979. — С. 45.</ref>) — Кавказ артындағы йылға, үре [[Төркиә]] ерендәге Әрмән ҡалҡыулығы сиктәрендә, тамағы Әзербайжандың  Ҡура-Аракс уйһыулығында; урта ағымдары дауамында [[Әрмәнстан]], танылмаған [[Таулы-Карабах Республикаһы]]<ref>{{Мәҡәлә|ссылка=http://geo.1september.ru/2004/43/3.htm|заглавие=Нагорно-Карабахская Республика|автор=Д. В. Заяц|год=2004|номер=43|издание=Газета "География"}}</ref>, [[Әзербайжан]], [[Төркиә]] һәм [[Иран]] буйлап аға. Гөлистан (1813) һәм Төркмәнсай (1828) килешеүҙәренә ярашлы, Аракс йылғаһы [[Рәсәй империяһы]] һәм [[Иран]] ([[Персия]]) араһындағы сикте билдәләй.

== Атамаһы ==
Йылғаны ''Аракс'' тип беренсе тапҡыр боронғо грек географы Гекатей Милетский б. э. т. VI быуатта телгә ала. Унан һуңғы сығанаҡтарҙа атаманың ''Аракс'', ''Арос'', ''Арас'' һәм ''Араз'' варианттары осрай. Урыҫса ғәҙәти ''Аракс'' исеме боронғо грек теленән килеп сыҡҡан<ref name="Поспелов">Географические названия мира: Топонимический словарь. — М: АСТ. Поспелов Е. М. 2002. — стр. 41 — [[:ru:Special:BookSources/5170013892|ISBN 5-17-001389-2]]</ref>. Боронғо әрмән телендә йылға исеме ''Ерасх булһа''<ref name="ерасх">Под этим названием река фигурирует к примеру в [http://vehi.net/istoriya/armenia/geographiya/04.html Армянской географии] VII века Анании Ширакаци</ref>, заманса яңы әрмән телендә ''Аракс ''тип яңғырай. Әзербайжанса йылға исеме — ''Араз'', төрөксә — ''Арас'', фарсы телендә — ''Эрес''. Йылға атамаһы этимологияһы икеле.

Боронғо әрмән ғәҙәттәре Ерасх атамаһын билдәле Арамаис батшаның улы Ераст менән бәйләй<ref>Мовсес Хоренаци, [http://www.vehi.net/istoriya/armenia/khorenaci/01.html «История Армении»], кн. </ref>, тикшеренеүселәр уны биләмәләре Аракс йылғаһы буйында булған замандашы Аргишти I менән сағыштыра<ref>Р. </ref>.

Ҡайһы бер тикшеренеүселәр йылға исемен боронғо иран теленең *''a-raxša, йәғни '' "ҡараңғы, болғансыҡ"<ref>''Schmitt R.'' Medisches und Persisches Sprachgut bei Herodot // ZDMG. 1967. 117. </ref> һүҙенән килеп сыҡҡан, тип фаразлай.

Шулай уҡ төрөк теленең ''араз'' һүҙе «ҡушылдыҡ», «ҡушылдыҡ һыуы» тигәнде аңлата<ref name="Поспелов">Географические названия мира: Топонимический словарь. — М: АСТ. Поспелов Е. М. 2002. — стр. 41 — [[:ru:Special:BookSources/5170013892|ISBN 5-17-001389-2]]</ref>.

== Географик мәғлүмәт ==
Аракс — Ҡура йылғаһының иң ҙур уң ҡушылдығы.

Йылға оҙонлоғо 1072 км, бассейн майҙаны — 102 мең км². Уртаса һыу сығымы - 285 м³/с. Суднолар йөрөмәй, башлыса һуғарыу маҡсаттарында  ҡулланыла. Бында «Аракс» әзербайжан-иран гидротехник комплексы урынлашҡан.

Аракс бассейнына Әрмәнстан территорияһының 76 проценты инә.

Аракс ҡушылдыҡтары: Һарыһыу, Ҡараһыу (Төркиә территорияһында), Әкәри<ref>Армения. Общегеографическая карта (масштаб 1:500 000). Роскартография, 2005 год.</ref><ref>{{Ҡалып:Карта|J-38-XI}}</ref>, Арпасай, Севджур, Раздан, Арпа, Азат, Веди һ. б. (Әрмәнстан), Наһисәүәнсай һ. б. (Наһисәүән автономиялы республикаһы), Әкира (Әзербайжан).

Аракс буйындағы ҡалалар — Джульфа, Ордубад (Наһисәүән автономиялы республикаһы), Агарак, Мегри ([[Әрмәнстан]]), Саатлы (Әзербайжан), Сиах-Руд (Иран).
[[Файл:Aras-02.jpg|справа|мини|255x255пкс|Аракс әзербайжан-иран сигендә]]
Бингёль һыртындағы инешенән алып Арпасайға ҡойған еренә тиклем тарлауыҡ буйлап аҡҡан таулы йылға. Башта төньяҡҡа табан, унан һуң, Мурц йылғаһы менән ҡушылып, көнсығышҡа борола, Кар яҫы таулығы аша аға. Артабан Арарат тигеҙлегенә сыға, ярҙары түбәнәйә, йылға бүленеп китә. Сабирабад ҡалаһының сиктәре эргәһендә Ҡура йылғаһына ҡоя.

Йылғала 1970 йылда совет-иран Аракс гидроүҙәге сафҡа индерелгән, 2012 йылдан иран-әрмән Мегрин ГЭС-ы төҙөлә.

== Ҡыҙыҡлы мәғлүмәт ==
* Йылға System Of A Down әрмән-америка рок төркөмөнөң «Holy Mountains» йырында телгә алына.
* [[Шүкенов Батырхан Камал улы|Батырхан Шүкеновтың]] «Аракс йылғаһы» исемле ҡаҙаҡ-урыҫ телендә башҡарған йыры бар.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Аракс}}
* {{БСЭ3|заглавие=Аракс}}
* {{Из|Словаря современных географических названий|http://slovari.yandex.ru/dict/geography/article/geo/geo1/geo-0256.htm|заглавие=Аракс}}

[[Категория:Кура ҡушылдыҡтары]]
[[Категория:Сик буйы йылғалары]]
[[Категория:Әрмәнстан йылғалары]]
[[Категория:Әзербайжан йылғалары]]
[[Категория:Төркиә йылғалары]]
[[Категория:Иран йылғалары]]