Инсбрук битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{НП
 |статус                  = Ҡала
 |русское название        = Инсбрук
 |оригинальное название   = {{lang-de|Innsbruck}}
 |подчинение              = 
 |страна                  = Австрия
 |герб                    = AUT Innsbruck COA.svg
 |флаг                    = 
 |ширина герба            = 
 |ширина флага            = 
 |lat_deg= 47|lat_min= 16|lat_sec=
 |lon_deg= 11|lon_min= 23|lon_sec=
 |CoordAddon              = type:city(127217)_region:AT
 |CoordScale              = 
 |ЯндексКарта             = http://maps.yandex.ru/?text=Австрия,%20Инсбрук&sll=11.387,47.267181&sspn=1.406223,0.717893&l=map,trf
 |размер карты страны     = 
 |размер карты региона    = 
 |размер карты района     = 
 |вид региона             = Федераль ер
 |регион                  = Тироль (ер)
 |регион в таблице        = Тироль (ер)
 |вид района              = 
 |район                   = 
 |район в таблице         = 
 |вид общины              = 
 |община                  = 
 |община в таблице        = 
 |внутреннее деление      = 
 |вид главы               = Бургомистр
 |глава                   = Христине Оппиц-Плёрер<br />(FI исемлеге)
 |дата основания          = 1234
 |первое упоминание       = 1180
 |прежние имена           = 
 |статус с                = 1239
 |площадь                 = 104,91 
 |вид высоты              = 
 |высота центра НП        = 
 |климат                  = континенталь
 |официальный язык        = немец
 |официальный язык-ref    = 
  |население              = 127 000
  |год переписи           = 2009
  |плотность              = 1,124
  |агломерация            = 
  |национальный состав    = 
  |конфессиональный состав= католиктар һәм башҡа конфессиялар
  |этнохороним            = 
 |часовой пояс            = +1
 |DST                     = бар
 |телефонный код          = 0512
 |почтовый индекс         = 
 |почтовые индексы        = 6010-6080
 |автомобильный код       = I
 |вид идентификатора      = 
 |цифровой идентификатор  = 
 |категория в Commons     = Innsbruck
 |сайт                    = http://www.innsbruck.at
 |язык сайта              = de
 |язык сайта 2            = 
 |язык сайта 3            = 
 |язык сайта 4            = 
 |язык сайта 5            = 
 |add1n                   = 
 |add1                    = 
 |add2n                   = 
 |add2                    = 
 |add3n                   = 
 |add3                    = 
}}
'''Инсбрук''' ({{lang-de|Innsbruck}}, {{lang-bar|Innschbruck}}, [[:de:Dialekte in Tirol|тирольск.]] ''Innschpruckh'') — [[Австрия]]лағы ҡала, Тироль федераль ере административ үҙәге. Илдең көнбайышында Инн йылғаһы буйында урынлашҡан, Ҡала майҙаны — 104,91 км², халҡы — 118 мең кеше ([[2007 йыл|2007]]). Эре сәнәғәт, туризм, мәҙәни һәм спорт үҙәге.

== Физика-география характеристикаһы ==

=== Географик торошо ===
Инсбрук Инн йылғаһы буйы уйһыу ерендә, Көнсығыш Альпыларҙың үҙәге Карвендаль һырты итәгендә урынлашҡан.

=== Климат ===
{{Климат города
|Город_род= Инсбрука (аэропорт) за последние 10 лет (2004—2013 йй.)  
|Источник=[http://www.weatheronline.co.uk/weather/maps/city?FMM=1&FYY=2004&LMM=12&LYY=2013&WMO=11120&CONT=euro&REGION=0001&LAND=OS&ART=TEM&R=0&NOREGION=1&LEVEL=162&LANG=en&MOD=tab weatheronline]
| Янв_ср=-0.8            | Янв_ср_осад=49
| Фев_ср=0.8           | Фев_ср_осад=31
| Мар_ср=5.6            | Мар_ср_осад=42
| Апр_ср=11.0             | Апр_ср_осад=41
| Май_ср=14.6             | Май_ср_осад=86
| Июн_ср=17.9             | Июн_ср_осад=112
| Июл_ср=19.5            | Июл_ср_осад=115
| Авг_ср=18.7            | Авг_ср_осад=143
| Сен_ср=15.3             | Сен_ср_осад=85
| Окт_ср=10.8             | Окт_ср_осад=65
| Ноя_ср=4.6            | Ноя_ср_осад=44
| Дек_ср=0.1            | Дек_ср_осад=51
| Год_ср=9.8             | Год_ср_осад=864
| Янв_ср_мин=-4.7      | Янв_ср_макс=3.1
| Фев_ср_мин=-3.9      | Фев_ср_макс=5.4
| Мар_ср_мин=-0.1       | Мар_ср_макс=11.2
| Апр_ср_мин=4.6       | Апр_ср_макс=17.3
| Май_ср_мин=8.5        | Май_ср_макс=20.7
| Июн_ср_мин=12.1        | Июн_ср_макс=23.6
| Июл_ср_мин=13.5       | Июл_ср_макс=25.5
| Авг_ср_мин=13.2        | Авг_ср_макс=24.3
| Сен_ср_мин=9.9        | Сен_ср_макс=20.7
| Окт_ср_мин=5.5        | Окт_ср_макс=16.1
| Ноя_ср_мин=0.4       | Ноя_ср_макс=8.8
| Дек_ср_мин=-3.4       | Дек_ср_макс=3.6
| Год_ср_мин=4.6       | Год_ср_макс=15.0
| Янв_а_макс=       | Янв_а_мин=
| Фев_а_макс=       | Фев_а_мин=
| Мар_а_макс=       | Мар_а_мин=
| Апр_а_макс=       | Апр_а_мин=
| Май_а_макс=       | Май_а_мин=
| Июн_а_макс=       | Июн_а_мин=
| Июл_а_макс=       | Июл_а_мин=
| Авг_а_макс=       | Авг_а_мин=
| Сен_а_макс=       | Сен_а_мин=
| Окт_а_макс=       | Окт_а_мин=
| Ноя_а_макс=       | Ноя_а_мин=
| Дек_а_макс=       | Дек_а_мин=
| Год_а_макс=       | Год_а_мин=
|}}

== Халҡы ==
{|class="wikitable" | cellpadding=6
!Йылдар
!1900
!1951
!1961
!1971
!1981
!1991
!2001
!2007
|-
!Халҡы<ref>Statistik Austria [http://www.statistik.at/blickgem/blick1/g70101.pdf], City of Innsbruck Website [https://web.archive.org/web/20061031172438/http://www.innsbruck.at/io30/download/Dokumente/Zoom/Statistiken%20und%20Zahlen/bevmonat.pdf?disposition=inline] (недоступная ссылка — [//web.archive.org/web/*/http://www.innsbruck.at/io30/download/Dokumente/Zoom/Statistiken%20und%20Zahlen/bevmonat.pdf?disposition=inline ''история''])</ref>
|49 727
|95 055
|100 959
|116 104
|117 287
|118 112
|113 392
|117 916
|}

== Тарихы ==
[[Файл:Innsbrucklarge.jpg|мини|250x250пкс|Төнгө Инсбрук күренеше]]
[[Файл:Montafon.jpg|мини|250x250пкс|Иҫке ҡала Инн йылғаһы яғынан]]
[[Файл:Innsbruck_royal_palace.jpg|мини|250x250пкс|Король һарайы Хофбург]]
Б. э. т. 15 йыл алда император [[Август (Урағай)|Август]] дәүерендә Альпы өлкәһенә уның тәрбиәгә алған улдары өлкәне [[Дунай]]ға тиклем яулап алған Тиберий һәм Друз етәкселегендә Рим ғәсҡәрҙәре баҫып инә. Тироль өлкәһе шул ваҡыттан Төньяҡ — Көньяҡ сауҙа юлында мөһим транзит регион булып китә.

Я. э. 200 йылында император Септимий Север Аугсбург юлында Veldidena (хәҙерге заманда Велден) нығытмаға нигеҙ һалынған. Көнбайыш Рим империяһы ҡыйратылғандан һуң Тироль өлкәһе башта аллемандар һәм һуңынан остготтар тарафынан яулап алына.

550 йылда хәҙерге баварҙарҙың ата — бабалары халыҡтар күсенгән барышында Инн йылғаһы үҙәнен биләп алалар һәм бөтә территорияһы Бавария герцоглығы хакимлығы аҫтына эләгә.
Көньяҡ Тиролгә Бреннер үткәлеге аша үтеп ул ваҡытҡа урындағы халыҡ менән буталып бөткән баварлылар Лиенца районында йшәгән славяндар менән осраша. Төбәктең артабанғы христианлаштырыуын иИрландия һәм Англо-Саксония миссионерҙары дауам итә.

Беренсе мәртәбә Инсбрук исеме 1180 йылда иҫкә алына. Ҡала булараҡ Инсбрукка герцог Оттон Меранский ҡарары буйынса 1234 йылда нигеҙ һалына. 1239 йылда үҙ хоҡуҡтарын һәм привилегияларын ала, ә 1420 йылда Инсбрук Алғы Австрияның баш ҡалаһы булып китә. 1248 йылда барлыҡҡа килә, ә 1271 йылда урындағы герцог хакимлығы аҫтында булған Тироль дәүләте бойондороҡһоҙлоҡ ала.

1363 йылда власҡа хаҡлы рәүештә герцог Рудольф IV Габсбург килә, шунан бирле монархия ҡыйралышына Тироль [[Габсбургтар]] хакимлығы аҫтында була. Герцог Рудольф IV ваҡытында 1420 йылда Инсбрук Тиролдең төп ҡалаһы булып китә.

1486 йылда беренсе төп дөйөм Европа тәнкәһе булып киткән. 1504 йылда [[Максимилиан I (Изге Рим империяһы императоры)|Максимилиан]] бойороғо буйынса көнсығыш ярынан (Мюхлау ауылынан) ҡорал яһаусы оҫталарҙы Инсбрукка күсерәләр һәм ҡалала ҙур мануфактуралар булдыралар. Бынан һуң Инсбрук төп Европа ҡорал үҙәктәрҙең береһе була, ә ҡорал мануфактураһы Европала беренсе дәүләт ҡорал производствоһы була.

1508 йылда [[Максимилиан I (Изге Рим империяһы императоры)|Максимилиан I]] башына таж кейә, уның хакимлығы осоронда Инсбрук Европа сәйәсәте һәм мәҙәниәтенең иң мөһим үҙәктәрҙең береһе була. 1526 йылда крәҫтиән һуғышы ваҡытында крәҫтиән, христиан һәм демократик республикаһы булдырыу идеяһы килеп сыға. Крәҫтиән һуғышы еңелеүгә дусар булғас, уға нигеҙ һалыусы Михаэль Гайсмайр Венецияла язалап үлтерелә.

1552 йылда Тиролгә ғәсҡәр менән бәреп ингән Саксония курфюрсы Мориц илде бөлгөнлөккә төшөрә. Эрцгерцог Фердинанд II (1529—1595) Амбрас замогында мәҙәниәт ҡомартҡылары билдәле йыйынтығына нигеҙ һала, шул уҡ ваҡытта бик мөһим биналар төҙөлә. Уның дәүерендә [[Реформация]] башлана, әммә уға ҡаршы(эрцгерцог, иезуиттар һәм капуциндар ярҙамында) Контрреформация ҡуйыла һәм протестантлыҡ Тиролдә тороп ҡала. 1665 йылда тоҡомдоң Вена тармағы власына күскәндән һуң Тироль Габсбургтарҙың тоҡомо өҙөлә. Император Леопольд I 1669 йылда Инсбрукта университетҡа нигеҙ һалына.
[[Файл:Памятник_Андреасу_Хоферу.jpg|слева|мини| Андреас Хопер һәйкәл]]
Испания мираҫы өсөн Австрия һәм Франция араһындағы һуғыш ваҡытында Бавария курфюсы Макс Эммануил ғәсҡәрҙәре менән бергә Тиролгә 1703 йылда француздар ҙа инә, әммә һөжүм кире ҡағыла. Инсбрукта ошо ваҡиға айҡанлы «Анназаулегә» һәйкәл ҡуйыла.

1796—1797 йылдарҙа революцион Францияның Австрия менән һуғышы башлана. Аустерлиц аҫтындағы еңелеүҙән һуң [[1805 йыл]]дағы солох килешеүе нигеҙендә [[Братислава|Прессбургта]] [[Наполеон I]] Тиролде [[Бавария]]ға ҡайтара.

[[1809 йыл]]да тироллеләрҙең Баварияға һәм Францияға ҡаршыкөтөүсе Андреас Хофер етәкселендәге азатлыҡ һуғышы башлана. Был һуғышта тироллеләр өс тапҡыр еңеү яулайҙар, әммә дүртенсе мәртәбә Наполеон еңә һәм Хофер 1810 йылда Мантула атылып үлтерелә. Тироль ҡабаттан Бавария хакимлығы аҫтына күсә, әммә 1814 йылдағы Вена конгресы ҡарары менән яңынан Австрияға ҡайтарыла.

[[1938 йыл]]да [[Гитлер]] тарафынан Австрияның Германияға ҡушылыуы (аншлюс) булдырыла, Тироль [[Өсөнсө рейх]] составына инә.

[[1955 йыл]]дың 15 майында еңеүсе илдәр тышҡы эштәр министрҙары ҡарарына ярашлы [[Австрия]] ҡабаттан суверенлы демократик,[[1938]] йыл сиктәрендә нейтраль дәүләт булараҡ тергеҙелә.

== Иҡтисад ==

=== Транспорт ===
Ҡала транспорты трамвай һәм автобустарҙан тора. Аҙаҡҡы троллейбус линияһы 2007 йылда юҡҡа сығарыла. Артабан трамвай системаһы үҫешенә иғтибарҙы бүлергә тигән ҡарар сығарыла.

Ҡалала Кранебиттен халыҡ — ара аэропорты бар.

Тимер юлы станцияһы Көнбайыш вокзалы Тироль S-Bahn системаһы станцияларының береһе булып тора.

== Сәйәси ситуация ==
Бургомистр — Христине Оппиц-Плёрер (һайлау исемлеге Für Innsbruck) [[2012 йыл|2012 йылдағы һайлауҙар]] һөҙөмтәләре буйынса.

Коммуна вәкилдәре советы ({{lang-de|Gemeinderat}}) 40 урындан тора<ref>[http://www.innsbruck.gv.at/data.cfm?vpath=redaktion/ma_i/allgemeine_servicedienste/statistik/dokumente38/wahlen2/gemeinderats-buergermeisterwahl-2012-tabellenpdf Результаты выборов 15 апреля 2012 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180430050502/https://www.innsbruck.gv.at/data.cfm?vpath=redaktion%2Fma_i%2Fallgemeine_servicedienste%2Fstatistik%2Fdokumente38%2Fwahlen2%2Fgemeinderats-buergermeisterwahl-2012-tabellenpdf |date=2018-04-30 }}. {{Ref-de}}</ref>.
* Für Innsbruck һайлау исемлеге 9 район биләй.
* АХП 9 урын биләй.
* Йәшелдәр 8 урын биләй.
* АСДП 6 урын биләй.
* ААС 3 урын биләй.
* Rudi Federspiel һайлау исемлеге 3 урын биләй.
* Tiroler Seniorenbund һайлау исемлеге 1 урын биләй.
* Piraten Partei Tirol партияһы 1 урын биләй.

== Фән һәм мәғариф ==
Леопольд һәм Франц исемендәге Инсбрук университетына 1677 йылда нигеҙ һалына.

== Архитектура һәм иҫтәлекле урындар ==
[[Файл:Innsbruck_Goldenes_Dachl.jpg|слева|мини|225x225пкс|«Алтын түбә»]]
Ҡалала 11 сиркәү (францискан йәки һарай янындағы — император [[Максимилиан I (Изге Рим империяһы императоры)|Максимилиан I]] мәрмәр кенотафы), 5 монастырь, иезуит коллегияһы, Фердинандеум йәки Тироль милли музейы, Амбра замогы урынлашҡан.

== Спорт ==
[[Файл:Bergisel-N.jpg|мини|250x250пкс|Инсбрукта, «Бергель» Олимпия трамплины]]
Ҡала ике тапҡыр 1964 һәм 1976 йылдарҙа (1976 йылдағы уйындарҙы Инсбрук уларҙы финанслау буйынса референдумдың уңышһыҙлыҡҡа осрауы арҡаһында Денвер баш тартҡандан һуң ала). Инсбруктан башҡа тик ике генә ҡала ике мәртәбә ҡышҡы Олимпиаданы алды — Швейцариялағы Санкт-Мориц һәм Америкалағы Лейк-Плэсид.

[[1968 йыл]]да ҡала V ҡышҡы универсиаданы ҡабул итә.

Инсбрук биҫтәһе Игльсела сана — бобслей трассаһы урынлашҡан.

[[2005 йыл]]да Инсбрукта Olympia World аренаһында хоккей буйынса донъя чемпионаттары матчтары үтте, шул иҫәптән Канада—Словакия һәм Швеция—Швейцария ике финал сиректәре (ярымфиналдар һәм финал [[Вена]]ла үттеләр).

[[2008 йыл]]да Тиволи Ной стадионында Инсбрукта 3 футбол буйынса Европа емпионаты үтте, шул иҫәптән төркөм этабынан ике уйын Рәсәй йыйылма командаһы ҡатнашлығында ([[Рәсәй]] — Испания 1:4 һәм Рәсәй — Швеция 2:0). Инсбрукта «Ваккер» футбол клубы урынлашҡан.

2012 йылда ҡалала беренсе ҡышҡы үҫмерҙәр [[Олимпия уйындары]] үткәрелде.

2013 йылда болдеринг буйынса донъя кубогы үткәрелде<ref>{{Cite news|url=http://c-f-r.ru/press/news/3598/|title=Седьмое серебро Шарафутдинова!|publisher=Федерация скалолазания России|accessdate=2013-05-30}}</ref>

Яңы йыл көндәрендә «Бергизель» трамплинында йыл һайын престижлы «Дүрт трамплин турнеһы» этаптарының береһе үтә.

== Инсбрукта тыуған һәм унда йәшәгән билдәле кешеләр ==
: ''Артабан осраҡлы исемдәр күсермәһе. Тулыраҡ исемлекте ҡарағыҙ: ''
: ''Категориялар: Шәхестәр: Инсбрук''
* Хельга Андерс (1948—1986) — Австрия актрисаһы.
* Михаэль Баур, футболсы
* Паскаль Грюнвальд, футболсы
* Отмар Зуйтнер, дирижёр
* Андреас Кофлер, трамплиндан ырғыусы
* Густав Ланчнер, тау саңғысыһы
* Дорис Нойнер, санала шыуыусы
* Сигизмунд (Австрия эрцгерцогы)
* Сигизмунд Франц Австрийский
* [[Фридрих III (Изге Рим империяһы императоры)]]
* Отто Хофман, СС ғәсҡәрҙәре генералы
* Курт Яра, футболсы һәм тренер

== Туғандаш ҡалалар ==
* {{Флаг|Германия}} Фрайбург, [[Германия]] (1963)
* {{Флаг|Франция}} Гренобль, [[Франция]] (1963)
* {{Флаг|Босния и Герцеговина}} [[Сараево]], [[Босния һәм Герцеговина]] (1980)
* {{Флаг|Дания}} Ольборг, [[Дания]] (1982)
* {{Флаг|Грузия}} Тбилиси, [[Грузия]] (1982)
* {{Флаг|Япония}} Мати, [[Япония]] (1985)
* {{Флаг|США}} Яңы Орлеан, [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]] (1995)
* {{Флаг|Польша}} [[Краков]], [[Польша]] (1998)
[[Файл:Panorama_insbruck4.jpg|центр|мини|500x500пкс| Инсбрук панорамаһы]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Weltgeschichte-Daten Fakten Bilder — Georg Westermann Verlag; Braunschweig 1987- [[:ru:Special:BookSources/3075090360|ISBN 3-07-509036-0]]
* Zoller, «Geschichte und Denkw ürdigkeiten der Stadt Innsbruck» (И, 1816-25);
* B. Weber, «Innsbruck und seine Umgebungen» (И., 1838);
* Probst, «Geschichte der Universität zu Innsbruck» (И., 1869);
* Erler, «Innsbruck» (3-е изд., И, 1880);

== Һылтанмалар ==
{{Навигация
 |Тема         = Инсбрук
 |Викигид      = Инсбрук
}}

{{Ҡышҡы Олимпия уйындары баш ҡалалары}}

[[Категория:Инсбрук| ]]
[[Категория:Австрияның тау саңғысылары курорты]]
[[Категория:Ҡышҡы Универсиадалар баш ҡалалары]]
[[Категория:Австрия ерҙәре административ үҙәктәре]]
<!-- [[Категория:Австрияның университетлы ҡалалары]] -->
<!-- [[Категория:Тироль суд округтары]] -->