Прагляд крыніцы для Радзімічы

[[Файл:Radzimičy. Радзімічы (XV).jpg|міні|300пкс|Мініятура [[Радзівілаўскі летапіс|Радзівілаўскага летапісу]]: перамога [[Ваўчыны Хвост|Ваўчынага Хваста]], ваяводы кіеўскага князя [[Уладзімер Сьвятаславіч|Ўладзімера Сьвятаславіча]], над радзімічамі на рацэ Пішчане ў 984]]
'''Радзі́мічы''' — [[Этнагенэз беларусаў|старажытнабеларускае]] этнапалітычнае аб’яднаньне (правадырства). Насялялі тэрыторыю ў басэйне ракі [[Сож]] (усходняя частка [[Гомельская вобласьць|Гомельскай]], захад [[Бранская вобласьць|Бранскай]] і прылеглыя раёны [[Магілёўская вобласьць|Магілёўскай]] абласьцей).

Паводле [[Аповесьць мінулых часоў|Аповесьці мінулых часоў]], «''…были же радимичи от рода [[ляхі|ляховъ]], пришли и поселились тут и платят дань Руси, повоз везут и доныне''»<ref name="ReferenceA">Повесть временных лет. — М., 2002. С. 5.</ref>, з чым, аднак, не згаджаецца шэраг дасьледнікаў. Пісьмовыя сьведчаньні пра радзімічаў прыпадаюць на пэрыяд з 885 па 1169 гады.

== Летапісныя сьведчаньні ==
Месца расьсяленьня радзімічаў — вадазбор [[Сож|Сажа]]. У [[Аповесьць мінулых часоў|Аповесьці мінулых часоў]] гаворыцца «''…и пришедъша седоста Радимъ на Съжю, и прозвашася радимичи''»<ref name="ReferenceA"/>.

У летапісным пераліку княжаньняў радзімічаў няма. Аднак зь іншых месцаў летапісаў зразумела, што радзімічамі кіравалі племянныя правадыры, яны мелі сваё войска і да апошніх дзесяцігодзьдзяў X стагодзьдзя захоўвалі самастойнасьць.

У 885 годзе кіеўскі князь [[Алег (князь Кіеўскі)|Алег]] усталяваў сваю ўладу над радзімічамі, якія да гэтага плацілі [[даніна|даніну]] [[хазар]]ам:
{{Цытата|И посла к радимичем, река: «Кому дань даеть?» Они же ръша: «Козаромъ». И рече имъ Олегъ: «Не дайте козаромъ, но мнъ давайте». И даша Олгови по щълоягу, якоже и козаром даяху. И бъ Олегъ обладав поляны, и деревляны, и съверяны, и радимичи, а съ суличи и тиверци имеаша рать<ref name="radz_let">[http://radzivil.chat.ru/ Радзивиловская летопись. М. 26. Л. 11 об.]</ref>.}}

У 907 годзе ў складзе войска Алега радзімічы ўдзельнічалі ў [[Руска-бізантыйская вайна 907 году|легендарным паходзе]] на [[Бізантыя|Бізантыю]]:
{{Цытата|Иде Олегъ на Грекы. Игоря остави в Киевъ, поя множество варяг, и словенъ, и чюд (и), и словене, и кривичи, и мерю, и деревляны, и радимичи, и поляны, и съверо, и вятич (и), и хорваты, и дулъбы, и тиверци, яже сут (ь) толковины: си вси звахутьс (я) от грекъ Великая Скуф (ь)<ref>[http://radzivil.chat.ru/ Радзивиловская летопись. М. 34. Л. 14 об.]</ref>.}}

У 984 годзе адбыўся новы паход на радзімічаў. Ваявода кіеўскага князя [[Уладзімер Сьвятаславіч|Ўладзімера Сьвятаславіча]] [[Ваўчыны Хвост]] сустрэўся з войскамі радзімічаў на рацэ Пішчань (прыток Сажа, каля сучаснага [[Прапойск]]у) і разьбіў іх. Апошні раз радзімічы згадваюцца ў летапісах пад 1169 годам.

Да [[XII стагодзьдзе|XII ст.]] належаць пісьмовыя зьвесткі пра [[горад|гарады]] радзімічаў — [[Крычаў]] (''Кречют'', 1136), [[Прапойск]] (''Прупой'' ці ''Прапошаск'', 1136), [[Гомель]] (''Гомий'', 1142), [[Рагачоў]] (1142), [[Чачэрск]] (''Чичерск'', 1159). Найбуйнейшым горадам быў [[Гомель]]<ref>[[Георгі Штыхаў|Георгій Штыхаў]]. Радзімічы // {{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 67—68.</ref>.

== Археалёгія ==
{{Вонкавыя мэдыяфайлы
|align  = right
|выява1 = [http://www.hist-geo.net/media/blogs/blog/Slavyane_Bel_VGAB.jpg Мапа расьсяленьня сдавянаў на тэрыторыі сучаснай Беларусі].
}}

З прычыны відавочнага недахопу пісьмовых [[гістарычная крыніца|крыніцаў]] вывучэньне радзімічаў немагчыма без прыцягненьня шырокага кола [[рэчыўныя крыніцы|рэчыўных крыніцаў]]. Найбольш плённымі ў гэтым пляне зьяўляюцца археалягічныя дасьледаваньні старажытных [[курган]]оў. У XIX стагодзьдзі раскопкамі [[курган]]оў радзімічаў займаліся: М. Турбін, [[Аляксей Увараў|А. Увараў]], М. Філонаў, [[Еўдакім Раманаў|Е. Раманаў]], [[Дзьмітры Самаквасаў|Д. Самаквасаў]], П. Яроменка, В. Антановіч, М. Фурсаў, С. Чалоўскі<ref>М. У. Фурсов, С. Ю. Чоловский. Дневник курганных раскопок … в уездах Рогачевском, Быковском, Климовичском, Черниговском и Мстиславском. — Могилев, 1892.</ref> і [[Уладзімер Сізаў|У. Сізаў]].

У першай палове XX стагодзьдзя дасьледаваньні курганоў крывічаў вялі такія дасьледнікі як С. Сакалоўскі, І. Юшчанка, [[Ісак Сербаў|І. Сербаў]], [[Канстантын Палікарповіч|К. Палікарповіч]], С. Дубінскі, С. Бабрыкін, С. Дзееў і П. Ткачэўскі. У другой палове — Ф. Завярняеў, В. Падзін, І. Арцеменка, Г. Салаўёва, Я. Рыер і В. Багамольнікаў. Напрыклад, В. Падзін дасьледаваў радзіміцка-[[севяране|северскі]] Кветунскі могільнік.

У XIX стагодзьдзі ў Пасожжы выявілі вельмі шчыльную канцэнтрацыю сяміпрамянёвых скроневых колцаў, якія лічацца асноўнай этнавызначальнай прыкметай.

У 1932 годзе выйшла манаграфія [[Барыс Рыбакоў|Б. Рыбакова]]<ref>Рыбакоў Б. А. Радзімічы // Працы секцыі археолёгіі Беларускай АН. — М., 1932. С. 81—151.</ref>, у якой радзіміцкія курганы і іх рэчавыя інвэнтары атрымалі навуковую сыстэматызацыю. Апроч таго, Б. Рыбакоў акрэсьліў абсяг расьсяленьня радзімічаў і паказаў [[храналёгія|храналягічную]] [[эвалюцыя|эвалюцыю]] радзіміцкіх курганоў.

Калі меркаваць па распаўсюдзе сяміпрамянёвых скроневых колцаў, то радзіміцкія тэрыторыя ў X—XII стагодзьдзях займала галоўным чынам нізоўе ды вярхоўе Сажа і міжрэчча Сажа й [[Дняпро|Дняпра]]. Парэчча Дняпра было памежжам радзімічаў з [[дрыгавічы|дрыгавічамі]]. Пры гэтым прыкметна пранікненьне дрыгавічоў на тэрыторыю суседзяў. На паўднёвым усходзе радзімічы суседнічалі зь севяранамі. Мяжа паміж імі праходзіла ў міжрэччы Сожа і [[Дзясна (рака)|Дзясны]], толькі ў асобных месцах [[арэал]] радзімічаў дасягаў Дзясны, і на яе левых прытоках радзімічы датыкаліся з [[вяцічы|вяцічамі]] ці севяранамі.

На тэрыторыі радзімічаў месьціцца даволі мала курганоў з пахаваньнямі паводле абраду [[крэмацыя|трупаспаленьня]]. Асноўная частка іх знаходзіцца па берагах буйных рэчак — Сажа, Іпуці і Бесядзі. Асаблівасьцю радзіміцкага арэалу зьяўляецца рэзкая перавага курганоў з трупаспаленьнем на месцы. Пры гэтым спаленьне праводзілася ў большасьці выпадкаў не на гарызонце, а на гэтак званай падсыпцы. Г. Салаўёва выказала здагадку, што курганы з трупаспаленьнем у насыпы можна лічыць спэцыфічна радзіміцкімі<ref>Соловьева Г. Ф. Славянские союзы племен по археологическим материалам VIII—XIV вв. н. э. (вятичи, радимичи, северяне). — СА, XXV., 1956. С. 141.</ref>. Аднак падобныя насыпы сустракаюцца і за межамі радзіміцкага арэалу<ref>Седов В. В. Восточные славяне в VI—XIII вв. — М., 1982. С. 154.</ref>. Вядомыя і радзіміцкія курганы з трупаспаленьнямі на гарызонце.

Памеры [[Пахавальнае вогнішча|пахавальных вогнішчаў]] звычайна маюць авальнакруглыя абрысы. Кальцынаваныя косткі часта пакідалі некранутымі. У такіх курганах можна бачыць, што памерлых клалі на вогнішча ў кірунку захад — усход. Аднак вызначыць, у які бок была накіраваная галава памерлага, не атрымліваецца. Толькі ў адным кургане дасьледнікам атрымалася вызначыць усходнюю арыентоўку трупа. Будова пахавальных вогнішчаў нагадвае церамкі-дамавіны. У радзіміцкіх курганах адкрытыя і сапраўдныя дамавіны.

У радзіміцкай зямлі фіксуюцца некалькі выпадкаў няпоўнага трупаспаленьня. У такіх курганах вядомай зьяўляецца як заходняя, так і ўсходняя арыентоўка памерлых. Датаваць іх немагчыма з прычыны адсутнасьці рэчаў пры пахаваньнях.

Большасьць курганоў са спаленьнем пазбаўлена рэчаў. Відаць, прадметы ўпрыгожваньняў звычайна згаралі на пахавальных вогнішчах. Вызначыць дакладную дату радзіміцкіх курганоў з трупаспаленьнямі вельмі цяжка. Аналягічныя курганы ў іншых месцах звычайна датуюць IX—X стагодзьдзямі. Ніякіх матэрыялаў для датоўкі іх больш раньнім часам у дасьледнікаў няма. Раскапаныя Г. Салаўёвай курганы ў Дзям’янках па бачуркападобным пазалочаным і пасрэбраным [[пацерка]]м адносяцца да X ст.

У апошняй траціне [[X стагодзьдзе|X ст.]] у зямлі радзімічаў зьяўляюцца першыя пахаваньні паводле абраду [[інгумацыя|інгумацыі]]. Такія курганы больш ці менш распаўсюджаныя на ўсёй тэрыторыі радзімічаў. На месцы, абраным для збудаваньня кургана, распальвалі вогнішча. Відаць, гэта [[рэлікт]] абраду крэмацыі памерлых. Ад такіх вогнішчаў у асновах курганоў заставаўся пласт [[попел]]у і дробных вугельчыкаў. Такое колца, званае дасьледнікамі «агністым кругам», складае спэцыфічную асаблівасьць радзіміцкіх курганоў. Г. Салаўёва лічыць, што «агністыя колцы» належаць да X—XII стагодзьдзяў і ўласьцівыя для насыпаў з трупапакладаньнямі<ref>Соловьева Г. Ф. Славянские союзы племен по археологическим материалам VIII—XIV вв. н. э. (вятичи, радимичи, северяне). — СА, XXV., 1956. С. 162.</ref>.

Звычай праводзіць рытуальныя вогнішчы на месцы пахаваньняў існаваў у XI—XII стагодзьдзях. Але ўжо на мяжы XI і XII стагодзьдзяў зьяўляюцца курганы бяз рэштак вогнішчаў. Пахаваньні ў грунтавых ямах нешматлікія.

Б. Рыбакоў на аснове знаходак манэтаў датаваў курганы з трупапакладаньнямі на гарызонце XI—XII стагодзьдзяў, а курганы з пахаваньнямі ў ямах — галоўным чынам [[XII стагодзьдзе|XII ст.]]<ref>Рыбакоў Б. А. Радзімічы // Працы секцыі археолёгіі Беларускай АН. — М., 1932. С. 102.</ref>. Згаджаецца з такой датоўкай і В. Сядоў<ref>Седов В. В. Восточные славяне в VI—XIII вв. — М., 1982. С. 155.</ref>.

Пераважае разьмяшчэньне памерлых у радзіміцкіх курганах з арыентаваньнем на захад, хоць пахаваньні з арыентаваньнем галавы памерлага за ўсход таксама ня рэдкія. У парных пахаваньнях памерлыя, як правіла, арыентаваныя ў процілеглых кірунках: мужчыны — галавой на ўсход, жанчыны — на захад. Вельмі рэдка сустракаюцца жанчыны, пахаваныя галавой на ўсход. Трупапакладаньні з паўночным арыентаваньнем у курганах радзімічаў сустракаліся ўсяго двойчы. Такі абрад, злучае з [[Фіна-вугорскія народы|фіна-ўграмі]].

Радзіміцкі курганны [[інвэнтар]] даволі разнастайны, але большасьць рэчаў мае мноства аналёгіяў у курганах іншых супольнасьцяў. Уласна радзіміцкімі, як ужо гаварылася, зьяўляюцца сяміпрамянёвыя скроневыя колцы. Шчыткі ў іх гладкія ці арнамэнтаваныя дугападобнымі палоскамі. Дасьледнікі заўважылі, што раньнія скроневыя колцы маюць багацейшую [[арнамэнт]]ацыю, позьнія — часьцей пазбаўленыя ўзораў. Сяміпрамянёвыя ўпрыгожваньні насілі па адным ці па некалькі на кожнай скроні. Яшчэ П. Яроменка заўважыў, што пры раскопках іх выяўляюць «прасунутымі праз палоску скуры, на аднолькавай адлегласьці, адно ніжэй іншага»<ref>Еременко П. М., Спицын А. А. Радимичские курганы. — РАО, 8. 1895. С. 63.</ref>.

Сустракаюцца ў радзіміцкіх курганах і пахаваньні з вылучна пярсьцёнкападобнымі скроневымі колцамі, а ў кургане каля вёскі [[Шапчыцы (Гомельская вобласьць)|Шапчыцы]] разам зь пяцьцю сяміпрамянёвымі ўпрыгожваньнямі знойдзены фрагмэнт драцянога завязанага колца.

[[Шыйная грыўня|Шыйныя грыўні]] звычайна не сустракаюцца ў [[валыняне|валынянаў]], [[паляне|палянаў]], [[дрэўляне|дрэўлянаў]] і [[дрыгавічы|дрыгавічаў]], затое зьяўляюцца даволі свойскімі для земляў радзімічаў. Найбліжэйшыя і шматлікія аналёгіі гэтых ўпрыгожваньні знаходзяць у старажытнасьцях [[Латвія|Латвіі]] і [[Летува|Летувы]]. [[балты|Балцкія]] прататыпы мае таксама шыйная грыўня з заходжанымі шматграннымі канцамі з кургана каля вёскі [[Луговец]]. Балцкае паходжаньне маюць таксама зоркападобныя (прамяністыя) спражкі, касьцяныя даважкі ў выглядзе сточваньняў, бронзавыя сьпіралькі, зьмеегаловыя бранзалеты і іншыя рэчы, знойдзеныя ў радзіміцкіх курганах.

У радзіміцкіх курганах XI—XII стагодзьдзяў балцкія элемэнты (усходняя арыентоўка, упрыгожваньні) выяўляюцца ў большай колькасьці, чым у арэалах іншых летапісных супольнасьцяў. Гэты факт можа сьведчыць пра меншы ўплыў славянаў ці іх пазьнейшы прыход на гэтыя землі<ref>Седов В. В. Восточные славяне в VI—XIII вв. — М., 1982. С. 150—156.</ref>.

== Паходжаньне ==
[[Файл:11 2 List of Radzivill Chron.jpg|міні|[[Радзівілаўскі летапіс]]. [http://radzivil.chat.ru/p11o.jpg Аркуш 11 адваротны]. Першая згадка пра радзімічаў (885)]]

[[Аповесьць мінулых часоў]] паведамляе пра [[ляхі|ляскае]] паходжаньне радзімічаў: «''… радимичи бо … от ляховъ''»<ref name="ReferenceA"/> і «''Быша же радимичи от рода ляховъ; прешедъше ту ся вселиша, и платять, дань Руси''»<ref>Повесть временных лет. — М., 2002. С. 27.</ref>. Гэтыя словы летапісца значна паўплывалі на шматлікіх дасьледнікаў. [[Сярэднявечча|Сярэднявечныя]] польскія храністы — [[Ян Длугаш]], [[Мацей Стрыйкоўскі]] і іншыя, а таксама гісторыкі [[XVIII стагодзьдзе|XVIII]] і XIX стагодзьдзяў безумоўна вызнавалі [[палякі|польскае]] паходжаньне радзімічаў.

[[Аляксей Шахматаў]] спрабаваў падмацаваць летапіснае паведамленьне пра ляскае паходжаньне радзімічаў [[лінгвістыка|лінгвістычнымі]] зьвесткамі, спасылаючыся на тое, што абсяг радзімічаў належыць цяпер да тэрыторыі [[беларуская мова|беларускай мовы]], у якой маецца шмат супадзеньняў з польскай<ref>Шахматов А. А. Древнейшие судьбы русского племени. — Пг., 1919. С. 25, 37—39.</ref>.

Аднак [[Яўхім Карскі]] выказаўся супраць тэорыі ляскага паходжаньня радзімічаў, паказаўшы самастойнае разьвіцьцё тых асаблівасьцяў беларускай мовы, якія збліжаюць яе з польскай<ref>Карский Е. Ф. Белорусы. — Варшава, 1903. С. 71, 72. Переиздано: Белорусы: Т. 1—3. — Москва, 1955—1956.</ref>. Паводле меркаваньня Я. Карскага, летапіснае паведамленьне пра ляскае паходжаньне радзімічаў сьведчыць не пра тое, што яны былі ляскім племем, а пра тое, што яны перасяліліся на Сож з больш заходніх рэгіёнаў, дзе суседзілі зь ляскімі плямёнамі. Гэтае меркаваньне падтрымаў і [[Любамір Нідэрле]], які лічыў першапачатковым абсягам радзімічаў вадазборы [[Буг]]у і [[Нараў|Нарава]]<ref>Нидерле Л. Славянские древности. — М., 1956. С. 160—162.</ref>.

Неаднаразова рабіліся спробы вызначыць абсяг, зь якога радзімічы прыйшлі на Сож пры дапамозе картаграфаваньня [[тапонім]]аў з асновай ''рад-''. Аднак такія тапонімы, відаць, паходзяць ад [[антрапонім]]у ''Радзім'', распаўсюджанага на значна большай тэрыторыі за вызначаныя рэгіёны.

На аснове зьвестак [[гідраніміка|гідранімікі]] атрымалася ўсталяваць некаторае падабенства [[гідронім]]аў Пасожжа з гідронімамі невялікай дзялянкі Верхняга Паднястроўя. Менавіта рэгіён Верхняга Паднястроўя і зьяўляецца, паводле меркаваньняў некаторых гісторыкаў, тым абсягам, зь якога радзімічы перасяліліся на вадазбор Сажа<ref>Седов В. В. Славяне Верхнего Поднепровья и Подвинья. — М., 1970. С. 142, 143.</ref>.

Аднак зьвязак паміж радзімічамі і дарадзіміцкім насельніцтвам Пасожжа, назіраны як у прадметах матэрыяльнай культуры, так і ў [[абрад]]ах, дазваляе выказаць здагадку, што прышлыя славяне адчулі тут уплыў балцкага насельніцтва. Таксама можна меркаваць пра невялікую колькасьць прышлых славянаў.

Большасьць дасьледнікаў лічаць, што [[этнонім]] «''радзімічы''» мае, [[Балты|балцкае]] паходжаньне. Так найбольш блізкімі да гэтага паняцьця зьяўляюцца летувіскія тэрміны ''radimas'' — знаходжаньне, ''radimviete'' — месцазнаходжаньне<ref>Литовско-русский словарь под ред. Х. Лемхенаса. — Вильнюс, 1971. С. 621.</ref>. Г. Хабургаеў лічыў, што тэрмін «''радзімічы''» ўтварыўся ад гістарычна больш раньняй назвы балцкай этнічнай супольнасьці, якую славянізавалі да IX—X стагодзьдзяў<ref>Харбургаев Г. А. Этнонимика «Повести временных лет». — М., 1979. С. 196—197.</ref>.

Летапіс паведамляе пра паходжаньне радзімічаў ад мітычнай асобы [[Радзім]]а: «''…радимичи бо и вятичи от ляхов. Бяста бо 2 брата в лясех, — Радим, а другий Вятко, — и пришедъша седоста Радимъ на Съжю, и прозвашася радимичи…''»<ref>Повесть временных лет. — М., 2002. С. 28.</ref>. Гэтая легенда хутчэй адлюстроўвае [[Біблія|біблейскі]] сьветапогляд аўтара, чым рэальны гістарычны факт<ref>Пилипенко М. Ф. Возникновение Белоруссии: Новая концепция. — Мн., 1991. С. 34.</ref>. Тым ня менш, славянскі суфікс -ічы — характэрны й для іншых беларускіх плямёнаў ([[крывічы]], [[дрыгавічы]]), але адрозны ад суфіксу -яне, характэрнага для большасьці славянскіх плямёнаў — сьведчыць пра ўтварэньне этноніму ад асабістага імя, а не ад месца пасяленьня. На карысьць летапісу сьведчыць таксама імя прадстаўніка чэскага княскага роду [[Слаўнікавічы|Слаўнікавічаў]] і першага [[гнезьненская архідыяцэзія|гнезьненскага арцыбіскупа]] [[Сьвяты Радзім|Радзіма]] (960/970 — каля 1006).

== Глядзіце таксама ==
* [[Дрыгавічы]]
* [[Крывічы]]
* [[Літва (племя)|Літва]]
* [[Яцьвягі]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/ЭГБ|6-1}}

{{Славянскія плямёны}}
{{Беларусы}}

[[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (862—1236)]]
[[Катэгорыя:Радзімічы| ]]