Прагляд крыніцы для Русіфікацыя Беларусі

[[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Полацак.jpg|358пкс|значак|[[Полацак]] у 1812, 1912 і 2006 гг. Зьнішчэньне гістарычна-архітэктурных каштоўнасьцяў места супольнымі намаганьнямі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] і [[СССР]]: да 1865 г. [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|расейскія ўлады зьнішчылі]] [[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў (Полацак)|касьцёл францішканаў]], да 1912 г. — [[Манастыр базылянаў (Полацак)|манастыр базылянаў]]{{Заўвага|Яшчэ раней — па 1772 годзе — расейскія ўлады зруйнавалі мураваную [[Полацкая ратуша|Полацкую ратушу]] зь вежай, якую было відаць у панараме места з адпаведнага ракурсу}}; у 1940-я гг. [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|савецкія ўлады зьнішчылі]] [[Касьцёл Маці Божай Ружанцовай і кляштар дамініканаў (Полацак)|касьцёл і кляштар дамініканаў]] і часткова зруйнавалі [[Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэрнардынаў (Полацак)|касьцёл бэрнардынаў]], у 1964 г. — узарвалі [[Касьцёл Сьвятога Стэфана (Полацак)|касьцёл езуітаў]]{{Заўвага|Гісторык [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] зьвяртае ўвагу на тое, што зьнішчэньне савецкімі ўладамі архітэктурнай спадчыны Беларусі было сыстэмным і мэтанакіраваным: калі па сьмерці [[Сталін]]а ў часопісе «[[Літаратура і мастацтва]]» зьявіліся шматлікія заклікі беларусаў ў абарону старажытнай архітэктурнай спадчыны, у тым ліку помнікаў архітэктуры Полацку, зьвязаны з [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі|КГБ]] і завезены ў Беларусь з Расеі Адам Залескі — былы дэкан факультэту замежных моваў [[Курск]]ага пэдагагічнага інстытуту, якога прызначылі загадваць сэктарам этнаграфіі і народнай творчасьці [[Інстытут гісторыі|Інстытуту гісторыі]] [[АН БССР]] — выступіў з заклікам зьбіраць і захоўваць «''сапраўдныя народныя помнікі''» — лапці, вышываныя кашулі, ручнікі і цабэркі, тым часам дзьве супрацоўніцы «Беларускага дзяржаўнага музэю гісторыі Вялікай айчыннай вайны» выступілі з заклікам аднаўляць і ратаваць лясныя стаянкі і зямлянкі партызанскіх брыгад і злучэньняў, а таксама магілы партызанскіх камандзіраў. У выніку, савецкія ўлады публічна задаволілі зрэжысаваныя заклікі ўласнай агентуры, каб пераключыць увагу (у духу прыёмаў тагачаснай савецкай прапаганды) на помнікі сярмяжнай этнаграфічнай культуры з доўгатэрміновай мэтай нацыянальнага прыніжэньня беларусаў, тым часам апублікаваны ў «ЛіМе» зварот у абарону помнікаў высокай культуры Беларусі — архітэктурных шэдэўраў — [[акадэмік]]а [[Мікалай Нікольскі|Мікалая Нікольскага]], [[Сябар-карэспандэнт|сябры-карэспандэнта]] АН [[Пятро Глебка|Пятра Глебкі]], [[Народны артыст СССР|народных артыстаў СССР]] [[Уладзімер Уладамірскі|Уладзімера Ўладамірскага]] і [[Яўген Цікоцкі|Яўгена Цікоцкага]], а таксама пісьменьніка [[Піліп Пестрак|Піліпа Пестрака]] і [[прафэсар]]аў [[Міхаіл Кацар|Міхаіла Кацара]] і [[Міхаіл Ларчанка|Міхаіла Ларчанкі]], застаўся без афіцыйнага адказу. А неўзабаве галоўнага рэдактара «ЛіМу» Васіля Вітку і большасьць сяброў рэдакцыйнай калегіі часопісу звольнілі<ref>{{Спасылка|аўтар =[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 11.05.2022 |url = https://www.svaboda.org/a/31816593.html |загаловак = «Невядомы Менск. Гісторыя зьнікненьня»: 1956 год, беларусы ўздымаюць галаву. Разгром абаронцаў і канец Замчышча |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Радыё Свабода]] |дата = 11 траўня 2022 |мова =  |камэнтар =}}</ref>}}]]
'''[[Русіфікацыя]] Беларусі''', дакладней<ref>[[Уладзімер Агіевіч (кандыдат філязофскіх навук)|Агіевіч У.]] Ідэалы і сімвалы беларускага шляху // Грамадскія ідэалы: Нацыянальныя традыцыі, сучасны стан, погляд у будучыню: Навук. збор. / Рэдкал.: Л. Уладыкоўская-Канаплянік (гал. рэд.) і інш. — Менск, 2000. — 224 с. — (Беларусіка = Albaruthenica; Кн. 13). С. 72.</ref> '''маскаліза́цыя'''<ref>Касяк І. Канстанца // «З гісторыяй на „Вы“» (артыкулы, дакументы, успаміны). Выпуск трэці. — Менск: «Мастацкая літаратура», 1994.</ref><ref>[[Валеры Буйвал]], Інфармацыйная камісія [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]]. [http://www.bielarus.net/archives/2005/09/01/312 Прэс-рэліз за жнівень 2005 г.]</ref><ref>[[Лідзія Савік|Савік Л.]] Рыцарам Айчыны прысвячаецца… // [[Народная Воля]]. № 17—18, 3 лютага 2009. С. 6.</ref><ref>[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] [https://web.archive.org/web/20210602212627/http://kamunikat.org/8309.html Суадносіны паміж мовай і нацыянальнай тоеснасьцю — 2], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё|Беларуская рэдакцыя Польскага радыё]], 13 траўня 2009 г.</ref>{{Заўвага|Паводле слоўнікаў [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]]<ref>{{Літаратура/Расейска-беларускі слоўнік (1928)}}</ref> і [[Ян Станкевіч|Яна Станкевіча]]<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Беларуска-расійскі (Вялікалітоўска-расійскі) слоўнік. — Нью-Ёрк, 1989. С. 677.</ref> — '''абмаскаленьне'''}} або '''расеіза́цыя'''<ref>[[Юры Пацюпа|Пацюпа Ю.]] [https://web.archive.org/web/20151020150826/http://arche.bymedia.net/2003-6/paciu603.html Занядбаная старонка правапісу: прапановы пісаньня прыназоўніка у/ў перад словамі, што пачынаюцца з галоснай] // [[Arche]]. № 6 (29), 2003.</ref><ref>Бекус Н. [https://web.archive.org/web/20151020151343/http://arche.bymedia.net/2004-2/bekus204.htm Тэрапія альтэрнатывай, або Беларусь, уяўленая інакш] // [[Arche]]. № 2 (31), 2004.</ref><ref>Клімчук Ф. [http://mowaznaustwa.ru/2009/02/26/fdklimchuk-staradaўnyaya-pismennasc-i-paleskiya-gavorki/ Старадаўняя пісьменнасць і палескія гаворкі] // Беларуская лінгвістыка. Вып. 50., 2001. С. 19—24.</ref> — мэтанакіраваная палітыка сьвядомага адрыву [[беларусы|беларускага народу]] ад гістарычных традыцыяў, роднай культуры і [[родная мова|мовы]] і насаджэньня [[Расейская мова|расейскай мовы]] і культуры<ref>[[Леанід Лыч|Лыч Л.]] Русіфікацыя // {{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995|к}} С. 630.</ref>. У шырокім кантэксьце — комплексны працэс агрэсіўнага паглынаньня беларускага [[этнас]]у [[Расейцы|расейскім]]. Палітыка русіфікацыі [[Беларусь|Беларусі]] ажыцьцяўлялася ўладамі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] і [[СССР]], з 1995 году — [[Рэжым Лукашэнкі|рэжымам]] [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]]<ref name = "disaster">[https://novychas.by/hramadstva/nacyjanalnaja-katastrofa-na-tle-mjakkaj-belarusiza Нацыянальная катастрофа на тле мяккай беларусізацыі], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 27 жніўня 2019 г.</ref><ref name = "Smok">''[https://web.archive.org/web/20201101094557/https://belarusdigest.com/story/author/vadzim-smok/ Vadzim Smok]''. [https://belarusdigest.com/papers/belarusianidentity.pdf Belarusian Identity: the Impact of Lukashenka’s Rule], Analytical Paper. Ostrogorski Centre, BelarusDigest, 9 December 2013.</ref><ref name = "crisis">[https://www.opendemocracy.net/en/odr/belarus-has-identity-crisis/ Belarus has an identity crisis], OpenDemocracy, 14 May 2015.</ref><ref name = "main">[http://novychas.by/hramadstva/halounaja-bjada-belarusau-u-belarusi-mova Галоўная бяда беларусаў у Беларусі — мова], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 13 жніўня 2016 г.</ref><ref name = "russificator">[https://nn.by/?c=ar&i=100322 Аляксандар Русіфікатар] // [[Наша Ніва]], 29 ліпеня 2005 г.</ref>, які з [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскім уварваньнем ва Ўкраіну]] (24 лютага 2022 году) адкрыта выявіўся [[Расейская акупацыя Беларусі|расейскай акупацыйнай адміністрацыяй Беларусі]]<ref name="Lichtarovic-2022-02-24">Ліхтаровіч Ю. [https://www.polskieradio.pl/396/7815/Artykul/2908261,%d0%91%d0%b5%d0%bb%d0%b0%d1%80%d1%83%d1%81%d1%8b-%d1%81%d1%83%d0%bf%d1%80%d0%b0%d1%86%d1%8c-%d0%b2%d0%b0%d0%b9%d0%bd%d1%8b-%d0%b0%d0%bb%d0%b5-%d0%ba%d1%80%d0%b0%d1%96%d0%bd%d0%b0-%d0%bf%d0%b0%d0%b4-%d1%80%d0%b0%d1%81%d1%96%d0%b9%d1%81%d0%ba%d0%b0%d0%b9-%d0%b0%d0%ba%d1%83%d0%bf%d0%b0%d1%86%d1%8b%d1%8f%d0%b9 Беларусы супраць вайны, але краіна пад расійскай акупацыяй], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 24 лютага 2022 г.</ref><ref name="Hurnievic-26-02-2022">[[Дзьмітры Гурневіч|Гурневіч Д.]] [https://www.svaboda.org/a/31724805.html 7 адказаў тым, хто абвінавачвае агулам усіх беларусаў, — меркаваньне], [[Радыё Свабода]], 26 лютага 2022 г.</ref><ref name="Daskievic-25-02-2022">[[Зьміцер Дашкевіч|Дашкевіч З.]] [https://novychas.online/hramadstva/belarus-paustala-i-cjaper-belarusy-sami-pad-akup «Беларусь паўстала, і цяпер беларусы самі пад акупацыяй»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 25 лютага 2022 г.</ref><ref name="AC-2022">[https://www.svaboda.org/a/31734530.html «Выглядае, што Беларусь акупаваная». Дасьледчыца Atlantic Council пра магчымы ядзерны ўдар Пуціна], [[Радыё Свабода]], 3 сакавіка 2022 г.</ref><ref name="Korsunau-2022">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=285495 Генадзь Коршунаў: Каб у свой час сусветная супольнасць так стала побач з беларусамі, як сёння з украінцамі, то нішто не ляцела б з акупаванай тэрыторыі], [[Наша Ніва]], 27 лютага 2022 г.</ref>.

Русіфікацыя Беларусі складаецца з шэрагу кампанэнтаў:
* Русіфікацыя адукацыі
** Перавод [[Адукацыя ў Беларусі|адукацыі ў Беларусі]] на расейскую мову<ref name = "Smok" />
** Выкладаньне праз парадыгмы расейскай мэнтальнасьці<ref name = "EESC">''Kazakevich A.'' (PhD in political science, director, Institute of Political Studies), ''Vileita V.'' [http://www.eesc.lt/uploads/news/id476/Bell_2013_2(32).pdf National Identity as a Necessity for Democracy], Eastern Europe Studies Centre, Nordic Council of Ministers</ref>
* Рэпрэсіі беларускіх элітаў, якія стаяць на пазыцыях нацыянальнай незалежнасьці і будуюць беларускую дзяржаву на аснове беларускіх нацыянальных атрыбутаў
** [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі]]
* Перакручваньне гісторыі Беларусі і прыніжэньне гістарычнай ролі беларусаў (з фактычнай забаронай афіцыйнага ўжываньня назваў [[Літва]] і [[ліцьвіны]] датычна Беларусі і беларусаў<ref>Cordasco F. Dictionary of American immigration history. — Metuchen, 1990. [https://archive.org/details/dictionaryofamer00cord/page/96/mode/2up?q=licviny P. 97].</ref><ref>Ethnic groups in Michigan. — Detroit, 1983. [https://archive.org/details/ethnicgroupsinmi0000unse/page/54/mode/2up?q=licviny P. 54].</ref>{{Заўвага|У 1863 годзе ў часопісе «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Вестник Юго-Западной и Западной России||ru|Вестник Юго-Западной и Западной России}}» надрукавалі афіцыйную інструкцыю, якая фактычна забараняла называць ліцьвінамі (літвой) беларусаў: «''Да яе [Беларусі] звычайна залучаюць толькі Магілёўскую і Віцебскую губэрні, а ўсяму астатняму даюць назву Літвы, <…> у Менскай жа губэрні, Віленскай і Гарадзенскай — просты народ — беларусы. Таму і слова Літва мусіць давацца ня ўсяму Заходняму краю, а толькі той яго мясцовасьці, дзе сапраўды суцэльная маса літоўскага [летувіскага] насельніцтва''»<ref>Терешкович П. В. Этническая история Беларуси XIX — начала XX в. — Минск, 2004. С. 79.</ref>. У 1864 годзе нямецкі этнограф і палкоўнік арміі Расейскай імпэрыі [[Радэрык фон Эркерт]], які не прызнаваў беларусаў асобнай народнасьцю і па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] на заказ расейскіх уладаў дасьледаваў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыя беларусаў]]<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 27.</ref>, пакінуў наступнае афіцыйнае патрабаваньне да вызначэньня праваслаўных ліцьвінаў<ref>[[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — {{Менск (Мн.)}}, 1995. С. 71.</ref>: «''Усе славянскія жыхары праваслаўнай веры мусяць лічыцца рускімі [расейцамі]''»<ref>Эркерт Р. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России. — СПб., 1864. С. 6.</ref>. У 1886 годзе латыска-летувіскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Эдуард Вольтэр||be|Эдуард Аляксандравіч Вольтэр}}, які карыстаўся падтрымкай [[Расейскае геаграфічнае таварыства|Расейскага геаграфічнага таварыства]], дадаткова — для [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] — паўтарыў афіцыйную вымогу пры зьбіраньні статыстычных зьвестак азначаць «ліцьвінамі» летувісаў, а не беларусаў: «''Пры зьбіраньні статыстычных зьвестак часта зьмешваюцца паняцьці Ліцьвін, Літва ў гістарычна-геаграфічным значэньні зь літвою этнаграфічнай. Ліцьвінам лічыцца мусіць той, хто ў хатнім побыце гаворыць па-літоўску [па-летувіску]''»<ref>Вольтер Э. Об изучении литовского языка и племени // Памятная книжка Виленской губернии на 1887 год. — Вильна, 1886. С. 133.</ref>. На мэтанакіраванае зьнішчэньне расейскімі ўладамі ў народнай сьвядомасьці гістарычнага сэнсу «літоўскасьці» (г. зн. азначэньня сябе ліцьвінамі беларускамоўным сялянствам «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]»), што беспасярэдне спрыяла атаясамліваньню гістарычнай Літвы з навачаснай [[Летува|Летувой]], зьвяртае ўвагу амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]]<ref>[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [http://dziejaslou.by/old/www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/snaj1202ec.html?OpenDocument Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну. Працяг] // [[Дзеяслоў]]. № 12, 2004.</ref>}})
** [[Летувізацыя]]
* Увядзеньне праваслаўя, зьвязанага з [[Расейская праваслаўная царква|Расейскай праваслаўнай царквой]]<ref name = "EESC"/>
* Навязваньне расейскай культуры<ref name = "Smok" /><ref name = "EESC" />
* Навязваньне расейскай мэнтальнасьці і [[антызаходніцтва]], адмова ад каштоўнасьцяў свабоднага дэмакратычнага праўнага грамадзтва<ref name = "EESC" />
** Укараненьне ў беларускую сьвядомасьць расейскіх мэнтальных шаблёнаў («братэрскія народы», «[[Вялікая Айчынная вайна]]», непрыязнасьць або нянавісьць да свабоды, дэмакратыі, правоў чалавека, антызаходнія догмы і г. д.)
* [[Рэформа беларускага правапісу 1933 году|Штучная дэфармацыя беларускай мовы]] з мэтай набліжэньня яе да расейскай<ref name = "Delaware_University">''Brel Y.'' (University of Delaware) [https://cpb-us-w2.wpmucdn.com/sites.udel.edu/dist/a/7158/files/2018/01/6-1dsju93.pdf The Failure of the Language Policy in Belarus.] // ''New Visions for Public Affairs''. Vol. 9, 2017. P. 59—74.</ref>
** [[Наркамаўка]]
* Падтрыманьне праўных інстытутаў, якія ствараюць умовы для выцісканьня беларускай мовы<ref name = "Delaware_University" />
* Разбурэньне альбо мадыфікацыя нацыянальнай архітэктуры<ref name="str_sp_54">{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 54.</ref><ref name="Volkava">''Волкава В.'' Мінск 21 лютага 1918 г. вачыма нямецкага салдата (па матэрыялах газеты «Zeitung der 10. Armee») // Беларускі гістарычны часопіс. № 2, 2018. С. 11.</ref>
** [[Русіфікацыя Беларусі ў архітэктуры]]
* Масавае ўсталяваньне помнікаў расейскім дзеячам
* Перайменаваньне населеных пунктаў, вуліцаў і іншых геаграфічных аб’ектаў у гонар расейскіх дзеячоў альбо паводле расейскай традыцыі<ref name="Sorkina-2014">''Соркіна І.'' Палітыка царызму адносна гарадоў Беларусі ў кантэксце гістарычнай памяці і ідэнтычнасці гараджанаў // Трэці міжнародны кангрэс даследчыкаў Беларусі. Працоўныя матэрыялы. Том 3. 2014. С. 376.</ref><ref name="Kapylou">''Kapylou I., Lipnitskaya S.'' Current status and related problems of national toponyms standardization in the Republic of Belarus // Studia Białorutenistyczne. Nr. 8, 2014.</ref>
* Панаваньне расейскага тэлебачаньня, расейскай прадукцыі ў мэдыйнай прасторы Беларусі<ref name = "Smok" /><ref name = "EESC" />
* Брак умоваў для выкарыстаньня беларускай мовы ў працы і дакумэнтазвароце<ref name = "Smok" />

Русіфікацыя Беларусі — складнік [[этнацыд]]у<ref>Murzionak P. Belarus: Prospects of a Middle Power. — Lanham: Lexington Books, 2022. [https://books.google.by/books?id=OF5lEAAAQBAJ&pg=PA161&dq=%22russification%22+belarus+Ethnocide&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiWkICWpNP8AhU_hf0HHQUVC3IQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%22russification%22%20belarus%20Ethnocide&f=false P. 161].</ref><ref>[[Віталь Сіліцкі|Silitski V.]], [[Янка Запруднік|Zaprudnik J.]] The A to Z of Belarus. — Lanham — Toronto — Plymouth, 2010. [https://books.google.by/books?id=bQXyAAAAQBAJ&pg=PR31&dq=%22russification%22+Ethnocide&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi9qbq3os_8AhWb7rsIHTVLAes4ChDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=%22russification%22%20Ethnocide&f=false P. XXXI].</ref>, што падпадае пад крымінальны перасьлед міжнародных судовых інстанцыяў<ref>''Clavero B.'' Genocide Or Ethnocide, 1933—2007: How to Make, Unmake, and Remake Law with Words. — Giuffrè Editore, 2008. — 268 p.</ref>.

== Перадумовы ==
[[Файл:Amścisłaŭ, Trubiackaja raźnia. Амсьціслаў, Трубяцкая разьня (1654, 1912).jpg|250пкс|значак|[[Трубяцкая разьня]] 1654 году]]

Імкненьне валадароў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] супрацьстаяць аб’яднаньню [[Славянскія мовы|ўсходнеславянскіх]] земляў вакол [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] стала прычынай [[Літоўска-маскоўскія войны|шматлікіх ваенных канфліктаў]]. Прытым [[Масква]] спрабавала знайсьці ідэалягічнае абгрунтаваньне ўласнай вайсковай экспансіі. Кіраўнікі Маскоўскай мітраполіі, якая фактычна ўтварылася пад уладай [[Залатая Арда|Залатой Арды]] ў выніку пераезду мітрапаліта з захопленага і разрабаванага [[Кіеў|Кіева]] ўва [[Уладзімер (горад)|Ўладзімер на Клязьме]] — бліжэй да ардынскай сталіцы [[Сарай|Сараю]], тытуляваліся «мітрапалітамі кіеўскімі і ўсяе [[Русь|Русі]]» (хоць самавольны перанос біскупскай катэдры забараняецца правілам 82 [[Картагенскі сабор|Картагенскага сабору]]<ref>[[Апанас (Мартас)|Мартос А.]] Беларусь в исторической государственной и церковной жизни. — Буэнос-Айрес, 1966. — Минск: Белорусский Экзархат Русской Православной Церкви, 1990. С. 88.</ref>) і на падставе гэтага імкнуліся падпарадкаваць сабе [[Літоўская мітраполія|Літоўскую (Кіеўскую) мітраполію]], створаную на вольных ад ардынскага панаваньня землях. З прычыны супярэчнасьцяў з Канстантынопалем, які вызнаў незалежную ад Арды Літоўскую мітраполію, у 1448 годзе Маскоўская мітраполія ў аднабаковым парадку выйшла з-пад юрысдыкцыі [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]] (у дакумэнце Маскоўскага сабору 1459 году колішняя мітраполія ўпершыню называецца «Царквой Маскоўскай»<ref>Мартос А. Беларусь в исторической государственной и церковной жизни. — Буэнос-Айрес, 1966. — Минск: Белорусский Экзархат Русской Православной Церкви, 1990. С. 116.</ref>), за што праваслаўныя цэрквы перасталі лічыць яе кананічнай і вызначылі як [[схізма|схізму]]. У адказ на гэта ў канцы XV ст. у Маскве зьявілася канцэпцыя «[[Трэці Рым|Трэцяга Рыму]]», згодна зь якой яна абвяшчалася адзінай сапраўднай спадкаемніцай [[Рым]]у і [[Канстантынопаль|Канстантынопалю]] («Другога Рыму») і абаронцай чысьціні [[праваслаўе|праваслаўя]]<ref>Гнідець Р. [https://web.archive.org/web/20180614171451/https://www.saintjosaphat.org/statti/article/sv-khrest-iogo-forma-ta-riznovidi-v-ukrajini/ Св. Хрест, його форма та різновиди в Україні] // Греко-Католицька Традиція. № 9 (193), вересень 2013 р.</ref>. Да рэлігійнага чыньніку Масква таксама спрабавала далучыць дынастычны: на падставе прыналежнасьці да дынастыі [[Рурыкавічы|Рурыкавічаў]] маскоўскія валадары абвяшчалі сябе спадкаемцамі [[Кіеўская Русь|кіеўскіх князёў]]<ref name="bielarus-vkl-224">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 224.</ref>.

Гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што ў XVI ст. дзеля абгрунтаваньня правоў маскоўскіх князёў на землі сучасных Беларусі і Ўкраіны ў Маскоўскай дзяржаве стварылі міт пра «літоўскую» (г. зн. [[жамойты|жамойцкую]], [[летувісы|летувіскую]]) заваёву [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]], які ўпершыню зьявіўся ў літаратурна-публіцыстычным творы «Сказание о князьях владимирских»<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Прадмова // Ермаловіч Мікола. Выбранае / Уклад., камент. К. Цвіркі. — {{Менск (Мінск)}}: Кнігазбор, 2010. С. 7.</ref>. Тым часам адной з спробаў абараніцца ад ідэалягічных нападаў Маскоўскай дзяржавы (яшчэ за панаваньнем там нашчадкаў [[Рурык]]а) стала зьяўленьне ў самім Вялікім Княстве Літоўскім [[Палямонавічы|легенды пра Палямона]], якая сьцьвярджала паходжаньне [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] ад рымскіх нобіляў, а ня кіеўскіх князёў, а Літоўскай дзяржаўнасьці — ад [[Рымская імпэрыя|Рымскай]]{{Заўвага|Легенда пра неславянскае паходжаньне ліцьвінаў урэшце прывяла да павелічэньня значнасьці неславянскай часткі Вялікага Княства Літоўскага — [[Жамойць|Жамойці]], а ў XVIII—XX стагодзьдзях гісторыкі і палітыкі Расейскай імпэрыі і СССР выкарысталі гэтую ідэю разам зь мітам пра «літоўскую» заваёву беларускіх земляў дзеля расейскай імпэрскай канцэпцыі: нібы праз тое, што неславяне ([[балты]]) калісьці захапілі славянскія землі, заваёва («вяртаньне») гэтых земляў Расеяй ёсьць аднаўленьнем гістарычнай справядлівасьці<ref>[[Мікола Хаўстовіч|Хаўстовіч М.]] Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кніга другая. — {{Менск (Мінск)}}: Кафедра гісторыі беларускай літаратуры БДУ, 2000. С. 6.</ref>}}.

Лякальныя войны за памежныя ўдзельныя княствы ўпершыню перарасьлі ў глябальны канфлікт у 1558 годзе, калі маскоўскі гаспадар [[Іван Жахлівы|Іван IV Тыран]] абвясьціў сваёй спадчынай усходнюю частку [[беларусы|беларускай]] [[Этнічная тэрыторыя|этнічнай тэрыторыі]] зь местамі [[Полацак|Полацкам]], [[Віцебск]]ам, [[Ворша]]й, [[Магілёў|Магілёвам]] і інш. Распачатая ім [[Інфлянцкая вайна]] (1558—1583) стала адной з прычынаў эканамічнага і палітычнага заняпаду Вялікага Княства Літоўскага, улады якога дзеля захаваньня дзяржавы мусілі ў 1569 годзе скласьці [[Люблінская унія|Люблінскую унію]] з [[Каралеўства Польскае (1385—1569)|Каралеўствам Польскім]]<ref name="bielarus-vkl-200">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 200, 202, 204.</ref>.

[[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Быхаў.jpg|250px|значак|Панарама [[Быхаў|Быхава]] ў 1650, 1905 і 2010 гадох. Дэградацыя места ў выніку [[Вайна 1654-1667 гадоў|ваеннай агрэсіі Маскоўскай дзяржавы]], а таксама панаваньня Расейскай імпэрыі і СССР]]

У 1589 годзе па знаходжаньні ў схізьме на працягу 141 году [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўская царква]] атрымала ад Канстантынопалю вызнаньне і аўтакефалію. Адначасна яна фактычна пагадзілася з тым, што праваслаўныя прыходы на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага (у тым ліку сучаснай Беларусі) засталіся ў юрысдыкцыі Кіеўскай мітраполіі Канстантынопальскага патрыярхату. Такім спосабам Масква вызнала тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага [[кананічная тэрыторыя|кананічнай тэрыторыяй]] Канстантынопальскага патрыярхату і пазбавілася рэлігійна-канфэсійных правоў на гэтыя землі. У 1613 годзе па абраньні на маскоўскі сталец прадстаўніка дынастыі [[Раманавы]]х, якая ня мела ніякіх роднасных зьвязкаў з валадарамі Кіева — Рурыкавічамі, маскоўскія князі страцілі дынастычныя правы на тэрыторыі, падуладныя кіеўскім князям. Такім парадкам, усе наступныя памкненьні Маскоўскай дзяржавы захапіць землі Вялікага Княства Літоўскага ня мелі ніякіх юрыдычных падставаў, апроч г.зв. «[[права моцнага]]». Разам з тым маскоўскія ўлады знайшлі новае абгрунтаваньне агрэсіі — абарону тых праваслаўных, якія не прынялі [[Берасьцейская унія|Берасьцейскай уніі]]<ref name="bielarus-vkl-242">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 242.</ref>, аднак у сапраўднасьці яны кіраваліся чыста захопніцкімі інтарэсамі<ref name="dvbh">{{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)|к}}</ref>.

У [[Вайна 1654—1667 гадоў|вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] (1654—1667) маскоўскі гаспадар [[Аляксей Міхайлавіч]], у адрозьненьне ад Івана Тырана, ужо хацеў захапіць усю тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага. Маскоўскія войскі адзначыліся разбурэньнем і спусташэньнем шматлікіх местаў і мястэчак, а таксама вынішчэньнем і паланеньнем насельніцтва. Напрыклад, у выніку ўчыненай 22 ліпеня 1654 году [[Трубяцкая разьня|Трубяцкой разьні]] акупанты забілі амаль усіх жыхароў [[Амсьціслаў|Амсьціслава]]<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 373.</ref><ref>Пушкін І. Гістарычная спадчына горада Магілёва: курс лекцый. — Магілёў: УА МДУХ, 2006. С. 63. [https://web.archive.org/web/20191221211819/http://www.mgup.by/sites/default/files/userfiles/EF/GD/files/members/spadczyna_lock.pdf]</ref>, які быў сталіцай аднаго зь дзевяці ваяводзтваў краіны. Аднак часьцей галоўнай мэтай быў захоп у палон мясцовых жыхароў і вываз іх у Масковію. Аляксей Міхайлавіч плянаваў перасяліць на свае землі 300 тысячаў беларусаў. Кожны маскоўскі абшарнік мог прыехаць у Вялікае Княства Літоўскае і купіць хоць-якую колькасьць палонных<ref name="bielarus-vkl-245">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 245.</ref>. Вынікам гэтай вайны стала поўнае разбурэньне гаспадаркі Вялікага Княства Літоўскага, вынішчэньне адукаванага мяшчанства, заняпад мясцовай культуры<ref name="bielarus-vkl-250">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 250—251.</ref>{{Заўвага|Сярод іншага, маскоўскія захопнікі зьнішчылі асноўны цэнтар беларускага кірылічнага кнігадрукаваньня — [[Куцеінская друкарня|Куцеінскую друкарню]], вывезшы яе абсталяваньне ў [[Іверскі Валдайскі манастыр]] пад [[Ноўгарад|Ноўгарадам]]<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 3.</ref>}}. Гэта паскорыла працэсы [[Палянізацыя|палянізацыі]] найвышэйшых станаў Вялікага Княства Літоўскага<ref>Шарова Н. Гісторыя Беларусі: Матэрыялы да экзамену. — {{Менск (Мн.)}}: ВП «Экаперспектыва», 1997.</ref>, якія такім спосабам спрабавалі адасобіцца ад патэнцыйнага агрэсара і прыбраць падставы да імаверных тэрытарыяльных прэтэнзіяў{{Заўвага|Яшчэ за часамі [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны з Маскоўскай дзяржавай]] (1558—1582) у 1576 годзе ў прадмове да лацінскага перакладу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|II Літоўскага статуту]] [[Аўгустын Ратундус]], агучваючы фантастычныя сьцьверджаньні на падставе легенды пра [[Палямон]]а (што ліцьвіны, паходзяць ад рымлян і родная мова іх лаціна, адна з трох, якімі Бог дазволіў славіць сябе; адпаведна, лаціна як «прыродная мова» мусіць быць вернутая ліцьвінам ва ўсіх сфэрах жыцьця, таксама ў хаце, замест «барбарскай мовы русінаў; гэта дапаможа частцы «рускіх баяраў» адмовіцца ад грэцкай мовы<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>), у якасьці наймацнейшага аргумэнту на карысьць зьмены дзяржаўнай мовы на лаціну прыводзіў тое, што, на яго думку, руская мова была агульнай з Маскоўскай дзяржавай — спрадвечным ворагам Літвы<ref>[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Праблемы афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16—17 лістапада 2006 года [Тэкст] / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. — 654 с. — 250 экз. — {{ISBN|978-985-442-381-4}}. — С. 128.</ref>}}.

Адным з наступстваў войнаў з Масковіяй стала паступовае зьмяншэньне ролі [[Старабеларуская мова|беларускай мовы]] з заменай яе [[Польская мова|польскай]] і [[Лацінская мова|лацінскай]] як менш падобнымі да [[Расейская мова|расейскай]]. Тым ня менш беларуская мова захоўвалася ўва ўжытку (у тым ліку юрыдычным{{Заўвага|Напрыклад, прыбыткова–расходная кніга [[магістрат]]у [[Магілёў|Магілёва]] за 1709 год вядзецца па-польску, аднак з 1710 году зноў па-беларуску (кірыліцай); на пісьме пачынае адлюстроўвацца яскравая рыса беларускае мовы, як «[[дзеканьне]]» («у Госпадзе», «для чэлядзі»)<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] З гісторыі перакладу Бібліі на старабеларускую мову // Запіскі Культурна-гістарычнай Калегіі імя Канстанціна Астрожскага / Рэд. М. Белямук. — Берасьце: АТТ «Брэсцкая друкарня», 2002. С. 43—47.</ref>.}}) да другой трэці XIX ст., пакуль яе канчаткова ня выціснула расейская<ref name=tumash>{{артыкул|аўтар=Тумаш В.|загаловак=Дыпляматычная кантравэрсыя 1646 году за беларускую мову|арыгінал=|спасылка=http://knihi.com/Vitaut_Tumas/Dyplamatycnaja_kantraversyja_1646_hodu_za_bielaruskuju_movu.html|аўтар выданьня=|выданьне=Запісы Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва|тып=|месца=|выдавецтва=|год=1974|выпуск=|том=|нумар=12|старонкі=|isbn=}}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Древнерусский язык|арыгінал = |спасылка = |адказны = ред. П. З. Савочкин|выданьне = |месца = {{Мн.}}|выдавецтва = Издат. БГУ|год = 1970|том = |старонкі = |старонак = 87-90|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. У XVII—XVIII стагодзьдзях таксама працягвалася разьвіцьцё культуры Вялікага Княства Літоўскага, якое выявілася найперш у стварэньні самабытнай архітэктуры [[Віленскае барока|віленскага]]<ref name="bielarus-vkl-293">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 293.</ref> і [[Магілёўскае барока|магілёўскага]] барока<ref>Якімовіч Ю. Магілёўская школа дойлідства // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 248.</ref>.

[[Файл:Lithuanian (1850).jpg|значак|250px|Моўная мапа з этнаграфічнага атлясу ([[Лёндан]], 1850 г.): [[Ліцьвіны#Літоўская_мова|літоўская мова]] (''Lithuanian'') займае ўсю [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыю беларусаў]] (ад [[Горадня|Горадні]] да [[Смаленск]]у), [[Летувіская мова|жамойцкая мова]] (''Samogitian'') — этнічную тэрыторыю [[Летувісы|летувісаў]]]]

У XVI—XVIII стагодзьдзях этнонім [[Русіны (гістарычны этнонім)|«русь» («русіны»)]] канчаткова перайшоў у разрад [[канфэсія|канфэсіёнімаў]]{{Заўвага|Тым часам беларускі гісторык [[Алег Дзярновіч]] мяркуе, што і да XVI ст. у свядомасьці большасьці «рускага» (праваслаўнага) насельніцтва ВКЛ «рускасьць» (як і «польскасьць») былі не маркёрамі «этнічнасьці», а пазначэньнем прыналежнасьці да мясцовай канфэсійнай агульнасьці, гэта значыць, фактычна канфэсіёнімамі, а не этнонімамі<ref>Дзярновіч А. Праблемы ідэнтыфікацыі беларускага і ўкраінскага сацыякультурнага і сацыялінгвістычнага комплексаў у прасторы ВКЛ // Пяты Міжнародны Кангрэс даследчыкаў Беларусі. Працоўныя матэрыялы. Том 5. = The Fifth International Congress of Belarusian Studies. Working Papers. Volume 5. — Kaunas: Vytautas Magnus University Press, 2016. С. 56.</ref>}}, а як этнонім ужываўся толькі датычна жыхароў [[Кіеўская Русь|Кіеўскай Русі]]<ref name="Karotki-2009">Короткий В. [https://web.archive.org/web/20211126064904/https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%2c%20%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%2c%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%2c%20%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8%D0%BD%20%D0%B2%20%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%85%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B%20%D0%92%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20XVI-XVII%20%D0%B2%D0%B2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.</ref>, тым часам найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці [[беларусы|беларускага народу]] стала назва [[ліцьвіны]], якая адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнай кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>.

Нягледзячы на пэўныя моўна-рэлігійныя зьмены, у XVIII ст. назіралася масавае перасяленьне сялянаў з [[Смаленскае ваяводзтва|гістарычнай Смаленшчыны]], якая трапіла пад уладу Расейскай імпэрыі, у Вялікае Княства Літоўскае. Так, у 1754 годзе маскоўская гаспадыня [[Елізавета Пятроўна]] запатрабавала ад Сойму Рэчы Паспалітай вярнуць у Расею адзін мільён уцекачоў<ref name="dvbh"/><ref name="Arlou-1993-49">[[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Арлоў У.]] Калі пасяліліся на беларусі расейцы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 49.</ref>. У гэты ж час расейскія карныя войскі неаднаразова пераходзілі дзяржаўную граніцу з мэтай захопу і вывазу зьбеглага насельніцтва ў [[Сыбір]]. У 1764 годзе маскоўская гаспадыня [[Кацярына II]] дала наступнае заданьне датычна захопленага Расейскай імпэрыяй [[Смаленскае ваяводзтва|Смаленскага ваяводзтва]] і іншых земляў{{Заўвага|Сборник Императорского Русского Исторического Общества. Т. 7: Бумаги Императрицы Екатерины II, хранящияся в Государственном Архиве Министерства Иностранных Дел. Ч.1 / Собраны и изданы, с Высочайшаго соизволения, по предначертанию Его Императорскаго Величества Государя Наследника Цесаревича, академиком Пекарским. — СПб.: Тип. Имп. Акад. наук, 1871. С. 348.}}:
{{Цытата|Гэтыя правінцыі, а таксама Смаленскую трэба найлягчэйшымі спосабамі прывесьці да таго, каб яны [[Русіфікацыя|абмаскаліліся]] і перасталі б глядзець, як волкі да лесу.
{{арыгінал|ru|Сии провинции, также Смоленскую надлежит легчайшими способами привести к тому, чтоб они обрусели и перестали бы глядеть, как волки к лесу.}}|Собственноручное наставление Екатерины ІІ князю Вяземскому при вступлении им в должность генерал-прокурора (февраль 1764 г.).}}

Паміж [[першы падзел Рэчы Паспалітай|першым]] (1772 год) і [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другім]] (1793 год) [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзеламі Рэчы Паспалітай]] з [[анэксія|анэксаваных]] Расейскай імпэрыяй тэрыторыяў [[Полацкае ваяводзтва|Полацкага]], [[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскага]] і [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскага]] ваяводзтваў у Вялікае Княства Літоўскае перайшло больш за 30 тысячаў сялянаў. У сваіх нотах расейскі ўрад называў гэтыя масавыя ўцёкі «неразумнай эміграцыяй» і ацэньваў агульную колькасьць перасяленцаў у 300 тысячаў чалавек<ref name="bielarus-vkl-308">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 308.</ref>.

== Расейская імпэрыя ==
{{Асноўны артыкул|Паўночна-заходні край}}
[[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя) імёнаў сялянаў Мазырскага павету (1861).jpg|значак|250пкс|Сьпіс сялянаў маёнтку Лучыцаў [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]], дзе царскі чыноўнік выправіў беларускія формы імёнаў на расейскія: «Ермола Яновъ» — на «Ермолай Ивановъ», «Евдакъ Цимоховъ» — на «Евдакимъ Тимоховъ» і г. д.<ref>[http://citydog.by/post/photoshort-imoiny/ Как белорусов приучали к русским именам — в одной картинке], CityDog.by, 19 лютага 2017 г.</ref>]]

=== Адміністрацыйныя захады ===
Палітыка ўладаў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] на [[анэксія|анэксаваных]] землях [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] мела выразны [[Каляніялізм|каляніяльны]] характар<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 330.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 39.</ref>. 28 траўня 1772 году адразу па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] маскоўская гаспадыня [[Кацярына II]] падпісала Наказ, згодна зь якім ўсе губэрнатары на чале губэрняў, утвораных на анэксаваных землях, абавязваліся складаць свае выракі, пастановы і загады [[Моўнае плянаваньне|толькі на расейскай мове]] замест ранейшай [[Польская мова|польскай]] (мова афіцыйных дакумэнтаў Рэчы Паспалітай з 1696 году). Жыхарам дазвалялася карыстацца сваёй мовай і сваімі законамі, толькі калі гэта не датычыла сфэры ўлады. 8 траўня 1773 году Кацярына II падпісала чарговы Наказ «Аб заснаваньні ў Беларускіх губэрнях губэрнскіх і правінцыйных земскіх судоў», дзе было яшчэ раз пазначана пра абавязковае выкарыстаньне ў справаводзтве вынятна расейскай мовы<ref>Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі. Т. 2. — Менск, 1940.</ref>. Тым часам прызначаны кіраваць новаўтворанай [[Менская япархія|Менскай япархіяй]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] [[Віктар Садкоўскі]] ў час свайго выступу ў [[Слуцак|Слуцку]] пагражаў мясцовым праваслаўным сьвятарам за выкарыстаньне [[Беларуская мова|беларускай мовы]] замест [[Расейская мова|расейскай]]<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 5.</ref>:
{{Цытата|Я вас выкараню, вынішчу, каб і мовы не было вашай праклятай [[ліцьвіны#Літоўская мова|літоўскай]] і вас саміх. Я вас у высылкі павысылаю або ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону панаваджу.
{{арыгінал|ru|Я вас скореню, уничтожу, чтоб и языка не было вашего проклятого Литовского и вас самих. Я вас в ссылки порассылаю или в солдаты поотдаю, а своих из-за кордона понавожу!}}|
}}

Кацярына II імкнулася да аб’яднаньня анэксаваных земляў зь іншымі часткамі імпэрыі, але рабіла гэта асьцярожна і паступова. Па здушэньні [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] гэтая палітыка праводзілася больш упарта і настойліва з ужываньнем карных захадаў<ref name="sved">[[Вячаслаў Швед|Швед В.]] [https://web.archive.org/web/20151020160251/http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/almanach/07/07szved.htm Эвалюцыя расейскай урадавай палітыкі адносна земляў Беларусі (1772—1863 г.)] // [[Гістарычны Альманах]]. Том 7, 2002.</ref>. Сярод іншага пачалося масавае звальненьне ўраднікаў мясцовага паходжаньня зь дзяржаўных установаў з заменай іх выхадцамі з Расеі<ref name="nv">Крыжаноўскі М. [https://web.archive.org/web/20090815125808/http://www.nv-online.info/index.php?c=ar&i=9046 Жывая крыніца ты, родная мова] // [[Народная Воля]]. № 65—66, 1 траўня 2008 г.</ref>.

[[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Вільня. Касьцёл Язэпа Рамесьніка.jpg|значак|250пкс|[[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар кармэлітак (Вільня)|Касьцёл Сьвятога Язэпа]] ў [[Вільня|Вільні]] да (налева) і па (направа) [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|руйнаваньні расейскімі ўладамі]]]]

Маскоўскія гаспадары [[Павал I]] і [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандар I]] не прымалі значных захадаў супраць пашырэньня польскай мовы, таму гэты ўплыў на беларускіх землях па ягоным вынішчэньні ў часы Кацярыны II дастаткова хутка аднавіўся і да канца першай чвэрці XIX ст. перавышаў расейскі. Разам з тым, у адной запісцы пачатку XIX ст. (з архіву канцылярыі вайсковага міністэрства Расейскай імпэрыі) адзначалася, што «''[[Віленская губэрня|Віленская]] і [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенская]] губэрні паводле аднапляменства жыхароў, паводле адзінства мовы і веры больш за іншыя ўхіляюцца ад збліжэньня з Расеяй, у губэрнях Беларускіх, асабліва ў [[Віцебская губэрня|Віцебскай]], норавы пачынаюць зьмяняцца, чаму і можна спадзявацца, што тыя і зусім абмаскаляцца''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Виленская и Гродненская губернии по единоплеменству жителей, по единству языка и веры более прочих устраняют от сближения с Россиею, в губернях Белорусских, особенно в Витебской, нравы начинают изменяться, почему и можно надеяться, что оные и вовсе обрусеют»|скарочана}}}}<ref>Філатава А. [https://web.archive.org/web/20230102164655/http://www.belhistory.eu/category/2000-t-7-ssh-1/ Нацыянальнае пытанне і палітыка царскага ўраду ў Беларусі (канец XVIII — першая палова ХIХ ст.)] // Беларускі Гістарычны Агляд. Т. 7, Сш. 1, 2000.</ref>.

[[Файл:Говорить исключительно на русском языке, а замеченных в произнесении белорусских слов подвергать штрафу (1869).jpg|значак|250пкс|Публікацыя дакумэнту Слуцкай духоўнай вучэльні [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]], у якім загадваецца прымушаць вучняў як у час заняткаў, так і па-за заняткамі размаўляць вынятна на [[Расейская мова|расейскай мове]], а за [[Беларуская мова|беларускую мову]] — штрафаваць (1869 г.)]]

Па прыходзе да ўлады ў сьнежні 1825 году [[Мікалай I|Мікалая I]] наступ на беларускую і польскую культуру аднавіўся і асабліва ўзмацніўся па здушэньні [[Паўстаньне 1830-1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]]. Палітыка Мікалая I скіроўвалася на вяртаньне больш узмоцненай русіфікацыі і ўніфікацыі земляў<ref name="sved"/>. 16 верасьня 1831 году ўтварыўся адмысловы «Заходні камітэт», задачай якога было «зраўняць Заходні край ува ўсіх адносінах з унутранымі вялікарускімі губэрнямі»<ref name="sved"/>. Міністар унутраных справаў Расейскай імпэрыі Пётар Валуеў падрыхтаваў для Камітэту адмысловы «Нарыс пра сродкі абмаскаленьня Заходняга краю» ({{мова-ru|«Очерк о средствах обрусения Западного края»|скарочана}}<ref>Миллер А. И. Планы властей по усилению русского ассимиляторского потенциала в Западном крае // «Украинский вопрос» в политике властей и русском общественном мнении (вторая половина XIХ века). — СПб: Алетейя, 2000.</ref>).

Згодна з указамі ад 29 лістапада 1830 і 18 лютага 1831 году ў [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрнях спынялася дзеяньне [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага]]. На падставе ўказаў ад 30 кастрычніка 1831 і 11 студзеня 1832 году ўсім дзяржаўным установам і пасадам на анэксаваных тэрыторыях надаваліся расейскія назвы<ref name="historyja228">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 228.</ref>. 25 чэрвеня 1840 году Мікалай I выдаў указ, згодна зь якім усе справы як ува ўрадавай, так і ў судовай частцы, не вылучаючы справаў дваранскіх і дэпутацкіх сходаў, а таксама ўвогуле ўсе акты, якога б роду і найменьня яны не былі, трэба было пісаць толькі на расейскай мове. У афіцыйнай дакумэнтацыі колішняе [[Вялікае Княства Літоўскае]] атрымала назву «[[Паўночна-Заходні край]]», адначасна поўнасьцю скасоўвалася дзеяньне Літоўскага Статуту<ref name="nv"/>.

[[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Друя. Касьцёл дамініканаў.jpg|значак|250пкс|[[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар дамініканаў (Друя)|Касьцёл Сьвятога Антонія]] ў [[Друя|Друі]] да (налева) і па (направа) руйнаваньні расейскімі ўладамі]]

Апроч таго, Мікалай I зацьвердзіў пастанову аб перасяленьні ў Беларусь ''«выхадцаў з унутраных губэрніяў, якія прынясуць з сабой у гэты край, чужы Расеі, нашу мову, звычаі, прыхільнасьць расейцаў да стальцу»''<ref name="dvbh"/>.

За [[Аляксандар II|Аляксандрам II]] назіраліся пэўныя паслабленьні ў русіфікацыйных працэсах, але палітыка ўніфікацыі і інтэграцыі заходніх губэрняў зь іншымі тэрыторыямі Расейскай імпэрыі ўсё яшчэ працягвалася<ref name="sved"/>.

[[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Бяроза Картуская. Касьцёл Сьвятога Крыжа.jpg|значак|250пкс|[[Бярозаўскі кляштар|Касьцёл Сьвятога Крыжа]] ў [[Бяроза (горад)|Бярозе Картускай]] да (налева) і па (направа) руйнаваньні расейскімі ўладамі]]

Па здушэньні [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] працэс маскалізацыі ўзначаліў генэрал-губэрнатар [[Міхаіл Мураўёў|М. Мураўёў]], названы сучасьнікамі Вешальнікам і Людаедам<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 257.</ref>. Асаблівую ўвагу начальнік «Паўночна-заходняга краю» надаваў маскалізацыі адукацыі, шырокую вядомасьць атрымаў ягоны дэвіз<ref>[https://www.svaboda.org/a/28134928.html У менскім праваслаўным храме маліліся за Мураўёва-вешальніка — упершыню за сто гадоў], [[Радыё Свабода]], 23 лістапада 2016 г.</ref>:
{{Цытата|
Што не дарабіў расейскі штык — даробіць расейскі чыноўнік, расейская школа і расейская царква
{{арыгінал|ru|Что не доделал русский штык — доделает русский чиновник, русская школа и русская церковь}}
}}

[[Файл:Vilnia, Muravyov-viešalnik. Вільня, Мураўёў-вешальнік (1913).jpg|250пкс|значак|Пакараньне [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстанцаў]] на шыбеніцах]]

Мураўёў запрасіў у Вільню прадстаўніка кансэрватыўнага кірунку ў «западно-руссизме» [[Ксенафонт Гаворскі|Ксенафонта Гаворскага]] і спрыяў пераносу яго кіеўскага выданьня «Вестник Юго-Западной и Западной России» пад новай назвай «Вестник Западной России». Аднак, нягледзячы нават на ўвядзеньне абавязковай падпіскі для духавенства і службоўцаў, часопіс ня меў папулярнасьці, і ў 1871 годзе яго закрылі<ref>{{Літаратура/Гістарыяграфія гісторыі Беларусі|к}} С. 133.</ref>.

Зьвяртаючыся да шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага Мураўёў казаў<ref name="dvbh"/>:
{{Цытата|
Забудзьцеся пра наіўныя летуценьні і мары, панове, і помніце, што калі вы ня станеце тут сваімі думкамі і пачуцьцямі расейцамі, вы будзеце іншаземцамі і мусіце тады пакінуць гэты край
{{арыгінал|ru|Забудьте наивные мечтания, занимавшие вас доселе, господа, и помните, что если вы не станете здесь по своим мыслям и чувствам русскими, то вы будете здесь иностранцами и должны тогда покинуть этот край}}
}}

Істотнымі фактарамі маскалізацыі ў «Паўночна-заходнім краі» былі падвышаныя (параўнальна з мэтраполіяй) аклады і разнастайныя прывілеі для чыноўнікаў-выхадцаў з цэнтральнай Расеі, а таксама расейскае войска, шматлікія гарнізоны якога бесьперапынна разьмяшчаліся ў беларускіх местах і мястэчках<ref name="Arlou-1993-49"/>.

Асаблівасьцю русіфікацыйных захадаў уладаў Расейскай імпэрыі ў Беларусі была агрэсіўная прапаганда сярод беларусаў фактычна акупацыйнай расейскай мовы і культуры (мовы і культуры [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]) як «сваіх уласных», якімі тыя нібыта карысталіся раней<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 21—22.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], па анэксіі земляў Вялікага Княства Літоўскага расейскія ўлады спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць гістарычных [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]{{Заўвага|Выдадзеная ў 1869 годзе кніга «Последнее слово о польском вопросе в России», якая апісвала захады дзеля абмаскаленьня колішняга Вялікага Княства Літоўскага, вызначала ў «[[Паўночна-Заходні край|Заходнім краі]]» наступныя тры народнасьці: жмудзінаў, якіх прапаноўвалася ніяк не русіфікаваць і ўсяляк падтрымліваць («''калі яны пачнуць паважаць расейцаў, яны стануць цалкам адданымі нам і мы ўсё наступнае стагодзьдзе можам быць пэўнымі ў іх адданасьці''»); беларусаў, якія «''людзі чыста расейскія, але… стаяць на найніжэйшай ступені разьвіцьця, таму ў палітычных дачыненьнях абсалютна нікчэмныя; яны будуць рабіць тое, што прымусяць абставіны''»; трэцяя жа народнасьць у кнізе не называецца паводле імя, адзначаецца толькі, што яна насяляе Гарадзенскую, большую частку Віленскай і Менскай губэрняў і што, калі жмудзінаў і беларусаў можна прывязаць да Расеі, то гэтая трэцяя народнасьць ёсьць напраўду вельмі небясьпечнай праз сваю варожасьць да «[[Маскаль|маскалёў]]»<ref>Отечественныя записки. Т. 192. — СПб., 1870. С. [https://books.google.by/books?id=xFcFAAAAQAAJ&pg=RA1-PA53&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D1%8B+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwju35v3ueL5AhVInf0HHYRfAW4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D1%8B%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 53]—54.</ref>}}. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>.

=== Змаганьне супраць расейскага панаваньня ===
{{Асноўны артыкул|Беларускае нацыянальнае адраджэньне}}

Увесну 1794 года беларусы разам з [[палякі|палякамі]] і [[летувісы|жамойтамі]] падняліся на паўстанне, якое ўзначаліў [[Тадэвуш Касьцюшка]]. На землях Вялікага Княства Літоўскага змаганьнем кіраваў палкоўнік [[Якуб Ясінскі]], які пісаў па-беларуску зьвернутыя да сялянаў вершаваныя праклямацыі. Паўстанцы ўзялі ўладу ў [[Вільня|Вільні]], [[Горадня|Горадні]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Берасьце|Берасьці]], [[Слонім]]е, [[Пінск]]у, [[Ваўкавыск]]у, [[Кобрынь|Кобрыні]], [[Ашмяны|Ашмянах]], [[Ліда|Лідзе]], [[Браслаў|Браславе]]. Аднак загартаванае ў захопніцкіх выправах войска Расейскай імпэрыі, на чале якога стаяў [[Аляксандар Сувораў|Сувораў]], здолела здушыць паўстаньне<ref name="Arlou-1993">[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]] Як беларусы змагаліся супраць расейскага панавання? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 51—52.</ref>.

Працяг змаганьня з расейскім панаваньнем выявіўся ў стварэньні навучэнцамі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] таемнага таварыства [[Філяматы|філяматаў]], моцная філія якога дзеяла ў Полацкай піярскай вучэльні. У 1823 годзе расейскія ўлады ліквідавалі гэтае таварыства. У 1836 годзе беларускі паэт і рэвалюцыянер [[Францішак Савіч]] зладзіў у Віленскай мэдычна-хірургічнай акадэміі нелегальнае «Дэмакратычнае таварыства», якое працягвала традыцыі філяматаў<ref name="Arlou-1993"/>.

У 1831 годзе жыхары колішняга Вялікага Княства Літоўскага падтрымалі [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнае паўстаньне]], якое распачалося ў Польшчы. Найбольш зацятае змаганьне адбывалася на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]], [[Браслаўскі павет|Браслаўшчыне]], [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]] і [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыне]], а таксама ў ваколіцах [[Белавеская пушча|Белавескай пушчы]]. 3-тысячны шляхоцка-сялянскі аддзел заняў і некалькі дзён утрымліваў места [[Дзісна|Дзісну]]. Аднак расейскія ўлады здолелі здушыць паўстаньне, па чым узмацнілі каляніяльны ціск<ref name="Arlou-1993"/>.

У студзені 1863 году народы колішняй Рэчы Паспалітай зноў узяліся за зброю: у Беларусі [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольным паўстаньнем]] кіраваў [[Кастусь Каліноўскі]]. Разам з паплечнікамі ён выдаваў па-беларуску газэту «[[Мужыцкая праўда]]», якая выкрывала расейскую каляніяльную палітыку і клікала народ на змаганьне. Сьпярша паўстанцы здолелі атрымаць некалькі значных перамогаў: аддзел [[Людвік Зьвяждоўскі|Людвіка Зьвяждоўскага]] заняў места [[Горкі]], паўстанцы авалодалі мястэчкам [[Сьвіслач (горад)|Свіслаччу]] і заатакавалі расейцаў ў [[Ружаны|Ружанах]]. Аднак расейскія ўлады, у тым ліку шляхам падману часткі беларускага сялянства, зноў здолелі здушыць паўстаньне, па чым распачаліся масавыя рэпрэсіі<ref name="Arlou-1993"/>.

Нягледзячы на рэпрэсіі, жорсткі прыгнёт і русіфікацыю, ідэя нацыянальнага вызваленьня, за якую змагаліся беларусы, працягвала жыць. У 1884 годзе ў [[Пецярбург]]у беларуская фракцыя рэвалюцыйнай арганізацыі «[[Народная воля (партыя)|Народная воля]]» пачала выдаваць газэту «[[Гомон (1884)|Гоман]]», дзе выказваліся патрабаваньні аб самастойнасьці беларускай нацыі. Заснавальнікам гэтай фракцыі лічыўся беларускі шляхціч [[Ігнат Грынявіцкі]], які ў 1881 годзе, выконваючы прысуд «Народнай волі», забіў маскоўскага гаспадара [[Аляксандар II|Аляксандра II]]<ref name="Arlou-1993"/>.

=== Расейскія рэпрэсіі ===
[[Кацярына II]] і яе сын [[Павал I]] раздалі расейскім дваранам на далучаных тэрыторыях Вялікага Княства Літоўскага 208,5 тысячы сялянаў-мужчынаў. Такім парадкам, каля паўмільёну беларусаў сталі прыгоннымі, прычым пераважная большасьць гэтых сялянаў раней жылі на дзяржаўных землях і былі асабіста вольнымі<ref name="bielarus-vkl-308"/>. Так, кіраўнік здушэньня [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] [[Аляксандар Сувораў|А. Сувораў]] атрымаў ува ўзнагароду [[Кобрынскае староства]] і іншыя землі з 25 тысячамі душ<ref name="bielarus-vkl-308"/>.

Паніжэньне ў правах сялянства Вялікага Княства Літоўскага выявілася ўва ўвядзеньні расейскімі ўладамі падушнага падатку замест ранейшага [[Дым (адзінка падаткаабкладаньня)|падымнага]], што прывяло да яго павелічэньня, а таксама абавязковай 25-гадовай рэкруцкай павіннасьці. Замест грашовага [[аброк]]у прыгонныя мусілі выконваць [[паншчына|паншчыну]]<ref name="bielarus-vkl-309">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 309.</ref>. У выніку скасаваньня [[Магдэбурскае права|Магдэбурскага права]] мяшчане страцілі права на самакіраваньне, нярэдка адбываўся гвалтоўны перавод асабіста вольных мяшчанаў у стан прыгонных<ref>[[Міхась Карпечанка|Карпечанка М.]] Вольнае мястэчка Бялынічы // Бялыніцкая даўніна. № 1 (15), кастрычнік 2007 г. С. 2—3.</ref>. Апроч таго, усіх мяшчанаў абклалі падушным падаткам і ў вайсковай павіннасьці прыраўнялі да сялянаў<ref name="bielarus-vkl-309"/>. Падаткі ў губэрнях, утвораных на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, да 1811 году заставаліся ў 4—5 разоў вышэйшымі, чым ува ўласна Расеі<ref name="bielarus-vkl-309"/>. Толькі ў 1811 годзе беларускія губэрні далі ў расейскую армію 14750 рэкрутаў<ref name="bielarus-vkl-309"/>.

Колькасьць афіцыйна вызнанай шляхты («дваранства») штучным спосабам скарацілі з 12—13% да 3% ад усяго насельніцтва<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 227.</ref>. Тым часам пазбаўленыя правоў прадстаўнікі шляхты абкладаліся падаткамі і павіннасьцямі. Значную колькасьць гэтых людзей расейскія ўлады высылалі ўва ўсходнюю Ўкраіну, на [[Каўказ]] і ў іншыя раёны імпэрыі<ref name="historyja228"/>. Апроч таго, пачаліся масавыя звальненьні ўраднікаў і настаўнікаў на падставе іх мясцовага паходжаньня<ref name="bielarus-vkl-326">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 326.</ref>.

Яшчэ па першым падзеле Рэчы Паспалітай [[Кацярына II]] загадала канфіскаваць маёнткі ў тых уладальнікаў, якія адмовяцца прысягнуць ёй на вернасьць. Пазьней праводзіліся [[сэквэстар|сэквэстры]] ўласнасьці ўдзельнікаў [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]]. У выніку канфіскацыяў 1770—1790-х гадоў значная колькасьць адабраных у гаспадароў зямель апынулася ў руках расейскіх чыноўнікаў і фаварытаў Кацярыны: [[Магілёўская эканомія]], [[Крычаўскае староства]], [[Шклоўскае графства]], [[Гомельскае староства]] і іншыя<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 206.</ref>.

У першыя дзесяцігодзьдзі XIX ст. расейскія ўлады выслалі зь беларускіх земляў сотні ўніяцкіх сьвятароў, пазьней да іх ліку далучыліся ўдзельнікі студэнцкіх гурткоў, першыя беларускія журналісты, пісьменьнікі і паэты. Зьнішчэньне Ўніяцкай царквы ў 1820—1830-я гады таксама прывяло да высылкі ў [[Сыбір]] вялікай колькасьці арыстакратаў і шляхты, якія царкву баранілі<ref name="Ablamiejka-21-04-2022">[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/31812939.html Як мы сталі «сильно похожи друг на друга». Адкрыты ліст да Барыса Акуніна], [[Радыё Свабода]], 21 красавіка 2022 г.</ref>.

[[Файл:Vilnia, Rajmund Ziamacki. Вільня, Раймунд Зямацкі (J. Brydak, 1863).jpg|250пкс|значак|Расстрэл [[Раймунд Зямацкі|ксяндза Зямацкага]] расейскімі карнікамі на загад [[Мураўёў-вешальнік|Мураўёва]], 5.06.1863 г.]]

У час [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня]] 15 красавіка 1831 году расейскія карнікі пад камандай палкоўніка Вяршыліна спалілі [[Ашмяны]] і выразалі каля 500 жыхароў (палову насельніцтва места), у тым ліку жанчын і дзяцей, якія схаваліся ў мясцовым дамініканскім касьцёле. Ашмянскую разьню ўхваліў маскоўскі гаспадар [[Мікалай I]]: «''Добры ўрок далі бунтаўнікам. Справы ў Літве выпраўляюцца''»<ref>[https://web.archive.org/web/20210527112222/https://rh.by/2021/04/15/ashmjanskaja-raznja/?fbclid=IwAR3-Jktx0wGCLLdXYzUS0R6Jtra4Sb2ggprZpS4qNK7k2kQPaHLZZTb23v8 190 год таму здарылася «ашмянская разня». Расійскія войскі спалілі Ашмяны і выразалі каля 500 жыхароў], [[Рэгіянальная газета]], 15 красавіка 2021 г.</ref>. Па здушэньні паўстаньня ў колішнім Вялікім Княстве Літоўскім да сьледзтва прыцягнулі 2878 чалавек. Расейскія ўлады пакаралі сьмерцю [[Міхал Валовіч|Міхала Валовіча]], [[Артур Завіша|Артура Завішу]], [[Сымон Канарскі|Сымона Канарскага]] і іншых актыўных удзельнікаў. Свае маёнткі страцілі [[Агінскія]], [[Плятэры]], [[Радзівілы]], [[Сапегі]], [[Чартарыйскія]] і іншыя тутэйшыя зямяне. Тысячы ўдзельнікаў паўстаньня мусілі выправіцца ў эміграцыю<ref name="bielarus-vkl-325">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 325.</ref>.

У 1830-я гады расейскія ўлады выслалі беларускага паэта [[Францішак Савіч|Францішка Савіча]], мусіў уцячы ў эміграцыю паэт [[Аляксандар Рыпінскі]], у канцы 1840-х гадоў — арыштавалі і выслалі цэлую групу дзеячоў, які задумалі выдаваць беларускі часопіс, а яго рэдактар, крытык і выдавец [[Рамуальд Падбярэскі]] памёр у высылцы на поўначы Расеі<ref name="Ablamiejka-21-04-2022"/>.

Найбольш значная хваля рэпрэсіяў адбылася па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]]. Расейскія ўлады пакаралі сьмерцю 128 чалавек, 850 чалавек выслалі на катаргу, каля 12,5 тысячаў чалавек прымусова перасялілі ў іншыя раёны імпэрыі. Іх сядзібы зруйнавалі, а маёмасьць канфіскавалі. [[Зямяне|Зямянам]]-каталікам забаранялася купляць зямлю, сялянам-каталікам абмяжоўвалася норма зямлі на гаспадарку<ref name="historyja229">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 229.</ref>. Некаторыя беларускія вёскі засяляліся сялянамі з Расеі. Напрыклад, замест гвалтоўна выселеных у Расею карэнных жыхароў, якія бралі ўдзел у антырасейскіх выступленьнях, у вёску [[Загарадзьдзе (Талачынскі раён)|Загарадзьдзе]] на [[Аршанскі павет|Аршаншчыне]] пасялілі 15 сялянскіх сем’яў з [[Разанская губэрня|Разанскай губэрні]]<ref>{{Літаратура/Памяць/Талачынскі раён|к}} [https://web.archive.org/web/20210613235054/http://vlib.by/PRIDVINIE-11/TOLOCHIN/History-TOLOCHIN-1.htm]</ref>.

Няроўнасьць правоў жыхароў колішняга Вялікага Княства Літоўскага і ўласна Расеі выявілася пры правядзеньні дзяржаўных рэформаў. [[Земская рэформа|Земскую рэформу]] 1864 году пашырылі на тэрыторыю колішняга Вялікага Княства Літоўскага толькі ў 1911 годзе, што фактычна пазбавіла беларусаў права на самакіраваньне. Уведзеныя ў межах судовай рэформы міравыя судзьдзі, у адрозьненьне ад уласна Расеі, прызначаліся Міністэрствам юстыцыі, а не абіраліся<ref name="historyja261">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 261.</ref>. Таксама адзначалася адмова ад наданьня буйным паселішчам у Беларусі мескага статусу: калі ў 1861—1905 гадох у расейскіх губэрнях статус места атрымалі каля 400 паселішчаў, то на беларускіх землях толькі два — [[Горкі]] і [[Смаргонь]]<ref name="bielarus-vkl-331">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 331.</ref>.

У 1889 годзе расейскія ўлады ўвялі пасаду земскіх начальнікаў, якія фактычна сталі новымі [[прыгон]]ьнікамі<ref name="historyja229"/>. Атрымаць прызначэньне на гэтую пасаду маглі толькі [[расейцы]]<ref name="historyja229"/>. Тутэйшую шляхту, увогуле, пазбавілі права займаць дзяржаўныя пасады<ref name="historyja229"/>.

У выніку, на мяжы XIX—XX стагодзьдзяў беларускія этнічныя землі сталі найбольш адсталым рэгіёнам эўрапейскай часткі Расейскай імпэрыі (паводле памеру гандлёва-прамысловага абароту на душу насельніцтва яны саступалі нават [[Архангельская губэрня|Архангельскай губэрні]]<ref>[[Павал Церашковіч|Церашковіч П.]] [https://nn.by/?c=ar&i=204414 Параза ці поспех? БНР у параўнанні з іншымі нацыянальнымі праектамі Усходняй Еўропы] // [[Наша Ніва]], 10 лютага 2018 г.</ref>). Усеагульная беднасьць і слабая эканамічная разьвітасьць краю шмат у чым вызначалі палітычную сытуацыю на землях Беларусі<ref name="Michaluk-2014-7">Міхалюк Д., Рудлінг П. А. Ад Вялікага Княства Літоўскагада Беларускай Народнай Рэспублікі: ідэя беларускай дзяржаўнасці падчас нямецкай акупацыі беларускіх земляў у 1915—1919 гадах // Журнал беларускіх даследаванняў. 2014 (ч. 7, № 2). С. 7.</ref>

=== Экспансія Маскоўскай царквы ===
[[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Менск. Петрапаўлаўская царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра й Паўла (Менск)|Царква Сьвятых Пятра і Паўла]] ў [[Менск]]у да (налева) і па (направа) [[мураўёўкі|маскоўскай перабудове]]]]

Нягледзячы на тое, што ўлады Расейскай імпэрыі захапілі Вялікае Княства Літоўскае пад выглядам абароны праваслаўных<ref name="bielarus-vkl-310">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 310.</ref>, яны ня мелі даверу да мясцовых праваслаўных духоўных асобаў: сьвятароў-беларусаў выпраўлялі служыць у глыб Расейскай імпэрыі, а на іх месца накіроўвалі расейцаў, якія ня ведалі мовы і традыцыяў прыхаджанаў. Яны не прызнавалі беларускіх сьвятых, замагаліся з [[калядаваньне]]м, [[Купальле]]м і іншымі спрадвечнымі звычаямі. Губэрнатары дакладвалі ў Санкт-Пецярбург, што дасланыя сюды сьвятары ня могуць падтрымліваць добрых дачыненьняў з насельнікамі краю і што яны сталі ненавіснымі народу<ref name="bielarus-vkl-311">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 311.</ref>.

Небясьпечнай перашкодай на шляху абмаскаленьня беларусаў зьяўлялася [[Беларуская Грэка-Каталіцкая Царква|Ўніяцкая царква]], якая вылучала іх сярод палякаў і расейцаў. Грэка-каталікі складалі каля 80% беларускіх хрысьціянаў<ref>{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 140.</ref>. Яшчэ за кіраваньнем [[Кацярына II|Кацярыны II]] у [[Расейская праваслаўная царква|праваслаўе расейскага ўзору]] прымусова перавялі блізу паўмільёна беларусаў. Адначасна ішла апрацоўка грэцка-каталіцкіх герархаў, частка якіх у выніку перайшла на службу царызму. У змаганьні з уніяцтвам асабліва вызначыўся біскуп украінскага паходжаньня [[Ёсіф Сямашка]]. Ён увёў расейскую мову ў духоўных сэмінарыях і царкоўных лічбах. Сьвятары атрымалі загад спраўляць набажэнства паводле службоўнікаў, прысланых з Масквы. З уніяцкіх сьвятыняў выкідалі бакавыя алтары, ламалі арганы. Нязгодных судзілі як царкоўных і дзяржаўных злачынцаў<ref name="150pyt">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>. Тутэйшыя вернікі адказалі на рэлігійны гвалт супрацівам. Так, за спробу перавярнуць іх у маскоўскае праваслаўе сяляне-ўніяты з маёнтку [[Езярышча|Азярышча]] Гарадоцкага павету пастанавілі ўтапіць полацкага япіскапа Смарагда і віцебскага генэрал-губэрнатара Шрэдэра, якія ледзьве здолелі ўцячы. У сьнежні 1834 году на дваранскіх выбарах у [[Віцебск]]у 172 шляхцічы падпісалі пратэст супраць перасьледу ўніятаў. Урад адрэагаваў пагрозамі суду і сэквэстрацыі маёмасьці<ref>{{Літаратура/Таямніцы полацкай гісторыі|к}}</ref>.

[[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Наваградак. Барысаглебская царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Сьвятых Барыса і Глеба (Наваградак)|Царква Сьвятых Барыса і Глеба]] ў [[Наваградак|Наваградку]] да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове]]

У 1833—1839 гадох на злом уніяцкай рэлігійнай традыцыі запрацавала ўся сыстэма расейскай улады: суд, адміністрацыя, сынод,
паліцыя, часам у ход ішла нават армія<ref name="marozava157">[[Сьвятлана Марозава|Морозова С.]] Сопротивление деунизации в Беларуси (1833—1839 гг.) новые источники // Современные проблемы изучения истории Церкви: Тез. докл. Междунар. науч.конф. — М.: Без изд., 2011. С. 157.</ref>. У дачыненьні да апазыцыйнага духавенства практыкавалася паніжэньне на пасадзе, перавод у горшыя прыходы, «перавыхаваньне» у кансысторыі (у Жыровічах або Полацку), зьняволеньне ў манастыры, высылка ў іншую япархію. Найбольш зацятых ўніяцкіх сьвятароў высылалі ў Расею<ref name="marozava157"/>. Да сялянаў ужываліся «павучаньні», у тым ліку ў губэрнскай канцылярыі; пакараньне бізуном; турэмнае зьняволеньне; і г. д.<ref>[[Сьвятлана Марозава|Морозова С.]] Сопротивление деунизации в Беларуси (1833—1839 гг.) новые источники // Современные проблемы изучения истории Церкви: Тез. докл. Междунар. науч.конф. — М.: Без изд., 2011. С. 157—158.</ref> Разам з тым у 1838 годзе з 680 сьвятароў [[Полацкая грэка-каталіцкая дыяцэзія|Полацкай грэцка-каталіцкай дыяцэзіі]] за далучэньне да [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) падпісаліся толькі 186<ref name="Arlou-2012-328">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}</ref>.

[[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Горадня. Фара Вітаўта.jpg|значак|250пкс|[[Фара Вітаўта (Горадня)|Фара Вітаўта]] ў [[Горадня|Горадні]] да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове]]

У 1837—1839 гадох расейскія ўлады канчаткова нэўтралізавалі ўсе актыўныя сілы, якія маглі перашкодзіць ліквідацыі [[Беларуская Грэка-Каталіцкая Царква|Уніяцкай царквы]]. Аднак афіцыйны Пецярбург ўсур’ёз чакаў выбуху незадаволенасьці пры апублікаваньні факту, што «уніі ўжо няма», таму ўвёў у паўночна-ўсходнія раёны Беларусі дадатковыя войскі<ref>[[Сьвятлана Марозава|Морозова С.]] Сопротивление деунизации в Беларуси (1833—1839 гг.) новые источники // Современные проблемы изучения истории Церкви: Тез. докл. Междунар. науч.конф. — М.: Без изд., 2011. С. 158.</ref>.

12 лютага 1839 году расейскія ўлады правялі [[Полацкі царкоўны сабор]], які ліквідаваў Уніяцкую царкву. Згодна зь ягонай пастановай усе беларускія вернікі-ўніяты прымусова далучаліся да маскоўскага праваслаўя, ''«каб з гэтага часу знаходзіцца ў падпарадкаваньні Найсьвяцейшага Ўрадавага Ўсерасейскага Сыноду»'' ({{мова-ru|«дабы пребывать отныне в послушании Святейшего Правительствующего Всероссийского Синода»|скарочана}})<ref name="Arlou-2012-328"/>. Гэта завяршыла працэс інкарпарацыі праваслаўных беларусаў у Маскоўскую царкву з стратай імі царкоўнай памеснасьці<ref name="ablamiejka">[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/29519356.html Праваслаўныя беларусы — народ без сваёй царквы], [[Радыё Свабода]], 1 кастрычніка 2018 г.</ref>.

Пратэстуючы супраць гэтай пастановы, больш за мільён уніятаў перайшлі па Полацкім саборы ў рыма-каталіцтва. Пра зьдзекі зь беларусаў-уніятаў пісалі дзеячы расейскай культуры — [[Леў Талстой]], [[Аляксандар Герцэн]]<ref name="Arlou-2012-328"/> (які назваў Сямашку «Иудой во Христе»). Захаваліся шматлікія сьведчаньні фізычнага гвалту і прымусу з боку царскіх уладаў<ref name="dvbh"/>
{{Цытата|З боку грамадзянскага начальства катаваньнем камандаваў акруговы Навіцкі. Гэты паліцэйскі апостал сек людзей датуль, пакуль катаваны не згаджаўся прыняць прычасьце ад праваслаўнага папа. Адзін чатырнаццацігадовы хлопчык па дзьвюх сотнях розгаў адмовіўся ад такіх зносінаў з Хрыстом. Яго зноў пачалі секчы, і толькі тады, саступаючы страшнага болю, ён пагадзіўся. Праваслаўная царква перамагла!
{{арыгінал|ru|Со стороны гражданского начальства истязанием заведовал окружной Новицкий. Этот полицейский апостол сек людей до тех пор, пока мучимый соглашался принять причастие от православного попа. Один четырнадцатилетний мальчик после двухсот розг отказался от такого общения со Христом. Его снова начали сечь, и только тогда, уступая страшной боли, он согласился. Православная церковь восторжествовала!}}|А. Герцен. Секущее православие // Колокол. № 27, 1858 г.}}

Зьнішчэньне ўніяцтва падзяліла беларускі народ на праваслаўных і рыма-каталікоў, што стала адной з галоўных прычынаў слабой нацыянальнай згуртаванасьці беларусаў<ref name="150pyt"/>. Тым часам [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадаваму сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царкве]]) даручылі галоўную ролю ў маскалізацыі і дэнацыяналізацыі беларусаў. У 1840 годзе выйшла забарона прамаўляць па-беларуску царкоўныя казаньні. Япіскапы патрабавалі ад сьвятароў ды іхных жонак карыстацца расейскай мовай і ў прыватным жыцьці, каб даць прыклад парафіянам. Вядома, што за заслугі ў здушэньні [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] Сямашка прадставіў да ўзнагароджаньня мэдалём 496 духоўных асобаў свае япархіі<ref name="dvbh"/>. Па здушэньні паўстаньня, паводле афіцыйных рапартаў, беларускія сяляне часам цэлымі вёскамі адмаўляліся наведваць маскоўскія цэрквы<ref>Кароль М. Канфесійная «ўнутраная эміграцыя» сялянства Мінскай губерні як рэакцыя на палітыку русіфікацыі ў апошняй трэці ХІХ ст. // Архіварыус: Зборнік навуковых паведамленняў і артыкулаў. Вып. 14. — {{Менск (Мінск)}}: НГАБ, 2016. С. 264.</ref>. У адказ на падобны супраціў расейскія ўлады практыкавалі штрафы, увязьненьне ў расейскіх манастырах, высылку ў аддаленыя рэгіёны Расеі, прымусовае адабраньне дзяцей зь перадаваньнем іх на выхаваньне ў сем’і вернікаў Маскоўскай царквы<ref>Кароль М. Рэакцыя ўлады на супраціўленне пераводу з каталіцызму ў праваслаўе ў беларускіх губернях у другой палове XIX ст. // XI Машеровские чтения: материалы международной научно-практической конференции студентов, магистрантов, аспирантов и молодых ученых, Витебск, 18 октября 2017 г. — Витебск: ВГУ имени П. М. Машерова, 2017. С. 138.</ref>.

У 1865 годзе Мураўёў-вешальнік нагадаў маскоўскаму гаспадару пра патрэбу ўзмацненьня ролі Маскоўскай царквы ў колішнім Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="ablamiejka"/>:
{{Цытата|
Я растлумачыў Яго Вялікасьці, што край гэты ўтрымліваецца за намі сілаю зброі і трэба было б яго цяпер аб'яднаць маральна-палітычна-рэлігійным элемэнтам
{{арыгінал|ru|Я изъяснил Его Величеству, что край этот удерживается за нами силою оружия и надо бы его теперь воссоединить нравственно-политически-религиозным элементом}}
}}

=== Расейская адукацыйная палітыка ===
[[Файл:Murawjow.jpg|значак|250пкс|[[Мураўёў-вешальнік]]]]

12 студзеня 1812 году ў выніку намаганьняў сьвецкіх колаў Беларусі маскоўскі гаспадар [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандар I]] выдаў указ аб пераўтварэньні Полацкага езуіцкага калегіюму ў вышэйшую навучальную ўстанову. 10 чэрвеня адбылося адкрыцьцё [[Калегіюм езуітаў (Полацак)#Гісторыя#Ператварэньне ў акадэмію|Полацкай акадэміі]], зь якой пачалі свой шлях гісторык і архэоляг [[Канстантын Тышкевіч]], астраном і філёзаф [[Юзэф Накцыяновіч]], пісьменьнікі [[Юзэф Масальскі]] і [[Ян Баршчэўскі]], маляр [[Валенці Ваньковіч]] і іншыя. Аднак неўзабаве ўлады Расейскай імпэрыі пачалі разглядаць навучальныя ўстановы на падуладных землях як небясьпечныя асяродкі супраціву калянізацыі, таму ў сакавіку 1820 году акадэмію ліквідавалі, а некалькі тысячаў тамоў акадэмічнай бібліятэкі вывезьлі ў Расею<ref>''[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]]'' [http://knihi.com/Uladzimir_Arlou/Dziesiac_viakou_bielaruskaj_historyi.html Дзесяць вякоў беларускай гісторыі] (862―1918): Падзеі. Даты. Ілюстрацыі. / У. Арлоў, Г. Сагановіч. ― Вільня: «Наша Будучыня», 1999. С. 172—173.</ref>.

1 траўня 1832 году маскоўскі гаспадар [[Мікалай I]] (1825—1855) зачыніў [[Віленскі ўнівэрсытэт]]. Фармальнай нагодай стаў удзел выкладнікаў у [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольным паўстаньні 1830—1831 гадоў]]. Разам зь Віленскім ўнівэрсытэтам расейскія ўлады зачынілі і многія сярэднія навучальныя ўстановы. Праводзілася масавая ліквідацыя [[уніяты|ўніяцкіх]] і [[базыляны|базылянскіх]] школаў, якія прыхільна ставіліся да беларускай мовы і культуры. Узмацніўся кантроль за адукацыяй з боку [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]])<ref name="hb237"/>. Разам з тым, закрыцьцё школаў Вялікага Княства Літоўскага ажыцьцяўлялася без стварэньня адпаведанай колькасьці расейскіх навучальных установаў, што ў выніку адмоўна адбівалася на агульным адукацыйным узроўні беларускага насельніцтва. Апроч таго, царскія ўлады выслалі многіх мясцовых настаўнікаў, а на іхнае месца паставілі выхадцаў з цэнтральных расейскіх губэрняў<ref name="hb237">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 237.</ref>.

[[Файл:Jozef Siemaszko..jpg|250пкс|значак|[[Ёсіф Сямашка]]]]

У 1863 годзе ўлады Расейскай імпэрыі вялікім накладам надрукавалі [[Рассказы на белорусском наречии (1863)|«Рассказы на белорусском наречии»]]<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [http://dziejaslou.by/old/www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/lat902ec.html?OpenDocument Гутарка «царкоўнага старасты Янкі» з «Яськам гаспадаром з-пад Вільні»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 9 (2), 2004. С. 196—212.</ref> (выдавалася за зборнік ананімных «народных» твораў) — кнігу да чытаньня ў [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]], дзе [[ліцьвіны|гістарычным ліцьвінам]] навязваўся ідэалягічны штамп расейскага [[імпэрыялізм]]у дзеля абгрунтаваньня прынцыпаў іх русіфікацыі і асыміляцыі<ref name="Chaustovic-2001-11">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 11.</ref>: у першым творы «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?» аўтар (відаць, [[Міхаіл Каяловіч]]<ref name="Chaustovic-2001-9">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 9.</ref>) апавядаў пра [[Летувізацыя|«літоўскую заваёву Беларусі», называючы «ліцьвінамі» летувісаў]]<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Абуджэнне заходнерусізму ў інтэграцыйным канструктывізме А. Бендзіна // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Т. 13, сш. 2 (снежань 2006). С. 388—419.</ref>, у другім творы праводзілася думка, што «''нашы дзяды былі рускімі, але сталі над імі панаваць літоўцы (то бок [[Аўкштайты|літоўцы]] і жмудзіны) і палякі ды прымусілі прыняць унію, каб ператварыць нас у палякаў і католікаў''»<ref name="Chaustovic-2001-9"/>, трэці твор «Великая помылка наших белорусов» заканчваўся заклікам, што «''Русскими, а не Поляками мы повинны называтца''»<ref>Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 10.</ref>, у чацьвертым творы прапагандавалася навучаньне дзяцей у расейскіх школах<ref name="Chaustovic-2001-11"/>.

У 1864 годзе ўлады Расейскай імпэрыі, увогуле, забаранілі размаўляць у навучальных установах на роднай (не расейскай) мове<ref name="bielarus-vkl-326"/>. Таго ж году пра расейскую адукацыйную палітыку пісала [[Мужыцкая праўда]], якую выдаваў [[Кастусь Каліноўскі]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 333.</ref>:
{{цытата|У нас, дзецюкі, адно вучаць у школах, каб ты знаў чытаці памаскоўску, а то для чаго, каб цябе саўсім перарабіці на маскаля…}}

Па здушэньні [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] улады Расейскай імпэрыі зачынілі і перавялі ў [[Пецярбург]] адзіную на той час вышэйшую навучальную ўстанову на этнічнай беларускай тэрыторыі — [[Горы-Горацкі земляробчы інстытут]]<ref name="hb289">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 289.</ref>. Апроч таго, яны звольнілі ўсіх настаўнікаў каталіцкай веры, а на іхнае месца паставілі выхадцаў з уласна Расеі<ref name="hb290"/>. Намаганьнямі [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) у беларускіх вёсках адкрылася вялікая колькасьць пачатковых царкоўна-прыходзкіх школаў, адукацыя ў якіх мела падкрэсьлена рэлігійна-русіфікатарскую скіраванасьць<ref name="hb290">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 290.</ref>. Беларускіх дзяцей выхоўвалі на аснове русіфікатарскіх ідэяў у духу хрысьціянскай пакорлівасьці расейскім уладам<ref name="historyja262">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 262.</ref>. Ні ў адной іншай частцы Расейскай імпэрыі пачатковая адукацыя ня мела такой рэлігійна-русіфікатарскай скіраванасьці, як у Беларусі<ref name="historyja262"/>.

Дзеля падрыхтоўкі мясцовых настаўнікаў расейскія ўлады адкрылі некалькі настаўніцкіх сэмінарыяў (першая ў Расейскай імпэрыі настаўніцкая сэмінарыя зьявілася ў 1864 годзе ў [[Маладэчна|Маладэчне]]). Сэмінарыстам забаранялася размаўляць на беларускай мове, прытым усё беларускае ў гэтых навучальных установах высьмейвалася і атаясамлівалася зь непісьменнасьцю<ref name="hb291">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 291.</ref>.

У пачатку XX ст. Міністэрства асьветы Расейскай імпэрыі ставіла перад школамі ў Беларусі задачу, каб «''дзеці розных нацыянальнасьцяў атрымлівалі чыста расейскі кірунак і падрыхтоўваліся да поўнага зьліцьця з расейскай народнасьцю''»<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 19.</ref>. Беларускі народ ня згадваўся у рэзалюцыях Першага Ўсерасейскага зьезду з пытаньняў народнай адукацыі (1914 год), дзе пералічвалася вялікая колькасьць народаў Расейскай імпэрыі, дзяцей якіх прапаноўвалася навучаць на нацыянальных мовах. Увогуле, за ўвесь пэрыяд свайго панаваньня ў Беларусі ўлады Расейскай імпэрыі не дазволілі адкрыць ніводнай беларускай школы<ref name="bielarus-vkl-327">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 327.</ref>.

Такім парадкам, на пачатак XX ст. расейскае імпэрыялістычнае панаваньне ў Беларусі прывяло да нізкага ўзроўню адукацыі, малой колькасьці школаў і ўсеагульнай непісьменнасьці<ref name="Michaluk-2014-7"/>.

=== Расейская культурная палітыка ===
Улады Расейскай імпэрыі чынілі жорсткі прыгнёт культуры беларускіх зямель і імкнуліся такім спосабам давесьці, што насельніцтва Беларусі ня мае сваёй этнічнай асаблівасьці<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 236.</ref>.

У 1787 годзе Кацярына II пастанавіла, што друкаваць духоўныя кнігі ў Расейскай імпэрыі могуць толькі выдавецтвы, падпарадкаваныя [[Расейскі Сынод|Сыноду]] — адпаведна забаранялася дзейнасьць грэцка-каталіцкіх друкарняў. У 1832 годзе пачалася акцыя адбіраньня старых беларускамоўных богаслужбовых і іншых кніг і замены іх на маскоўскія. З цэркваў і манастыроў у Полацкую духоўную кансысторыю да паленьня звозіліся выданьні беларускіх друкарняў, сярод якіх былі арыгінальныя навукова-тэалягічныя, мастацкія і вершаваныя творы беларускай літаратуры<ref name="kalubovic">[[Аўген Калубовіч|Калубовіч А.]] Мова ў гісторыі беларускага пісьменства. Клыўлэнд, 1978. [http://pawet.net/library/history/bel_history/kalubovich/06/%D0%9C%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%83_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%BF%D1%96%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0.html]</ref>. Сьвятары спрабавалі ратаваць іх: так, 2 красавіка 1834 году ў Наваградку на рукі япіскапа Ёсіфа (Сямашкі) 56 сьвятароў злажылі пратэст, але, на загад расейскага гаспадара, усіх іх пакаралі за гэта годам манастырскай турмы<ref name="kalubovic"/>. Па ліквідацыі ў 1839 годзе Ўніяцкай царквы кнігі з царкоўных і манастырскіх бібліятэк звозіліся ў Жыровічы і на загад Сямашкі ў 1841—1844 гадох спальваліся ў манастырскіх печках<ref name="kalubovic"/>. Дзеля таго, што такі спосаб нішчэньня кніг быў марудным, і частка кніг раскрадалася, у 1844 годзе Сямашка загадаў вынесьці кнігі на манастырскі пляц і спаліць іх на вогнішчы адразу<ref name="kalubovic"/>. У 1852 годзе Сямашка асабіста назіраў, як гараць 1295 кніг, знойдзеных у былых уніяцкіх цэрквах. У сваіх «Запісках» ён з гонарам паведамляў, што за наступныя тры гады на яго загад спалілі яшчэ дзьве тысячы тамоў<ref name="dvbh"/>. Сярод спаленых былі ня толькі кнігі, выдадзеныя па складаньні Берасьцейскай уніі. Напрыклад, у 1865 годзе ад аднаго недапаленьня выпадкова выратавалі 10 аркушаў [[Тураўскае Эвангельле|Тураўскага Эвангельля]] XI ст., знойдзеныя ў скрыні з вугалем<ref name="kalubovic"/>.

[[Файл:Vilnia, Muravyov-viešalnik. Вільня, Мураўёў-вешальнік (1898).jpg|значак|250пкс|Карыкатура на адкрыцьцё помніка Мураўёву-вешальніку ў Вільні, 1898 г.]]

У 1859 годзе ў [[Вільня|Вільні]] выйшаў пераклад [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч|Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча]] дзьвюх песень з паэмы [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] «[[Пан Тадэвуш]]», які царскія ўлады неўзабаве поўнасьцю зьнішчылі. Увогуле, у 1859 годзе расейскія ўлады выдалі забарону на выкарыстаньне ў беларускім друку [[лацінка|лацінкі]]. Па здушэньні [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]], у 1863—1888 гадох расейская цэнзура не прапусьціла ніводнага выданьня на беларускай мове<ref name="ehb">{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 136.</ref>.

Спроба гвалтоўнага выцісканьня з памяці былых грамадзянаў Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай падзеяў і імёнаў іх мінуўшчыны выявілася ў забароне сьвяткаваньняў гадавінаў гістарычных падзеяў. Адначасна ажыцьцяўлялася навязваньне расейскага юбілейна-ўшанавальнага канону. Вялікая ўвага надавалася арганізацыі шматлікіх імпрэзаў, прысьвечаным юбілейным датам расейскай гісторыі і расейскіх манархаў<ref>[[Іна Соркіна|Соркіна І.]] Гістарычная палітыка ў Гродне ў другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. паводле матэрыялаў архіўных фондаў мясцовай адміністрацыі // Гарадзенскі палімпсест. 2011. Асоба, грамадства, дзяржава. XV—ХХ стст. / Пад рэд. А. Ф. Смаленчука, Н. У. Сліж. — Менск, 2012.</ref>.

Культурная палітыка расейскіх ўладаў таксама выявілася і ў кантролі над тэатральным жыцьцём местаў. Напрыклад, на падтрымку расейскага тэатру ў [[Горадня|Горадні]] выдзяляліся спэцыяльныя ўрадавыя субсыдыі. У той жа час на сцэну не дапускалася нічога, што магло б паспрыяць абуджэньню і ўмацаваньню нерасейскай нацыянальнай сьвядомасьці гледачоў. Так, у 1852 годзе ў [[Менск]]у расейскія ўлады забаранілі прэм’еру першай опэры на беларускай мове «Ідылія», аднак яна ўсё адно адбылася на сцэне [[Менскі мескі тэатар|мескага тэатру]]<ref>Ярмалінская В. Дзе нарадзілася «Ідылія» // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 421.</ref>.

Мэтанакіраваны адрыў беларускага народу ад роднай культуры выявіўся ў масавым вывазе культурных каштоўнасьцяў зь Беларусі. У Маскву і Санкт-Пецярбург вывезьлі Галоўны архіў Вялікага Княства Літоўскага з сотнямі тамоў [[Літоўская Мэтрыка|Літоўскай Мэтрыкі]]<ref name="bielarus-vkl-329">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 329.</ref>. Архіў зачыненага Віленскага ўнівэрсытэту перадалі Міністэрству народнай асьветы Расейскай імпэрыі, а яго кнігазбор (52 тысячы тамоў) — у Пецярбург, Харкаў і Кіеў<ref name="bielarus-vkl-329"/>. Бібліятэку Полацкай акадэміі з 40 тысячамі кнігаў і рукапісаў адабралі ў Публічную бібліятэку Санкт-Пецярбургу і бібліятэку Пецярбурскага ўнівэрсытэту, музэйную калекцыю і карцінную галерэю — у Пецярбурскую акадэмію мастацтваў<ref name="bielarus-vkl-329"/>. На пачатак XX ст. на тэрыторыі Беларусі не засталося арыгіналаў кніг Францішка Скарыны. Адной з прычынаў гэтага стала дзейнасьць графа [[Мікалай Румянцаў|Мікалая Румянцава]], якому ўлады Расейскай імпэрыі па падзелах Рэчы Паспалітай падаравалі [[Магдэбурскае права|магдэбурскі]] [[Гомель]]. Дзеля напаўненьня ўласнай калекцыі ён стварыў агентурную сетку, якая на землях колішняга Вялікага Княства Літоўскага арганізавала вышук каштоўных кніг у прыватных і манастырскіх кнігазборах. Гэтыя кнігі звозіліся да Румянцава ў яго калекцыю. Вядома, што пры жыцьці ягоны кнігазбор налічваў 140 выданьняў [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]]. Па 1917 годзе гэтая калекцыя стала асновай для [[Расейская дзяржаўная бібліятэка|Расейскай дзяржаўнай бібліятэкі]]<ref>[https://bel.sputnik.by/heritage/20170420/1028419014/ales-susha-mova-autarskih-tehkstau-francyska-skaryny-starabelaruskaya.html?utm_source=adfox_site_41928&utm_medium=adfox_banner_2080936&utm_campaign=adfox_campaign_634630&ues=1 Алесь Суша: мова аўтарскіх тэкстаў Францыска Скарыны — старабеларуская], [[Sputnik Беларусь]], 20 красавіка 2017 г.</ref>. У наш час зь вядомых 520 асобнікаў выданьняў Скарыны 352 кнігі (68%) захоўваюцца ў Расеі. У Беларусі налічваецца толькі 28 асобнікаў (да 2017 году іх было толькі 10)<ref name="trafimovic">Трафімовіч А. [https://www.svaboda.org/a/dziesiac-cytat-z-sionniasniaha-vystupu-lukasenki/28610431.html Лічба дня. 68% усіх кніг Скарыны знаходзяцца ў Расеі. У Беларусі — 5,4%], [[Радыё Свабода]], 11 ліпеня 2017 г.</ref>.

Апроч таго, масавы характар набылі канфіскацыі і зьнішчэньне шляхецкіх і царкоўных гістарычна-культурных каштоўнасьцяў. Напрыклад, у 1812 годзе ўлады Расейскай імпэрыі канфіскавалі каштоўнасьці [[Нясьвіскі замак|Нясьвіскага замка]]: калекцыі мэдалёў і манэтаў адправілі ў Харкаўскі ўнівэрсытэт, сакральныя прадметы — у Маскву, іншыя старажытнасьці — у розныя расейскія музэі і зборы<ref>[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Нясвіж // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 342.</ref>. У 1830 годзе расейскі гаспадар [[Мікалай I]] асабіста пастанавіў спаліць частку нарабаваных каштоўнасьцяў зь [[Дзярэчын]]а, астатнія скарбы вывезьлі ў [[Пецярбург]] (у тым ліку карцінаў і каштоўных упрыгожаньняў — 303 пуды і 25 фунтаў). Спальваліся найперш карціны зь сюжэтамі на гістарычныя тэмы, якія, на думку манарха-мастацтвазнаўцы, маглі выклікаць у гледачоў непажаданыя думкі пра былую веліч Рэчы Паспалітай<ref>Скобла М. [http://media.catholic.by/nv/n9/art11.htm Мястэчка Дзярэчын] // [[Наша Вера]]. № 3 (9), 1999 г.</ref>. У час ліквідацыі [[Уніяцкая царква|Ўніяцкай царквы]] [[Ёсіф (Сямашка)]] спаліў тысячы старых беларускіх абразоў, у тым ліку напісаных да складаньня Берасьцейскай уніі<ref name="ablamiejka1">Абламейка С. [https://www.svaboda.org/a/24568627.html Кананізацыя Сямашкі. Скон народу…], [[Радыё Свабода]], 3 траўня 2012 г.</ref>.

=== Зьнішчэньне помнікаў Вялікага Княства Літоўскага і насаджэньне расейскай архітэктуры ===
[[Файл:Belarus-Barysau-ResurrectionChurch.jpg|міні|250пкс|[[Сабор Уваскрасеньня Хрыстова (Барысаў)|Сабор]] у [[Барысаў|Барысаве]] (1874 г.), збудаваны ў стылістыцы [[масковія|маскоўскага]] дойлідзтва XVII ст.<ref>{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 35.</ref>]]

{{Асноўны артыкул|Мураўёўкі|Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі}}
У другой палове XIX ст. на Беларусі прыкметна пашырылася і набыло беспрэцэдэнтныя маштабы<ref name="eklektyka">{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 18.</ref> царкоўнае будаваньне, ініцыятарам якога быў генэрал-губэрнатар [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]]. Мураваныя бажніцы ўзводзіліся паводле «ўзорных» праектаў і мусілі ўвасобіць праваслаўна-[[Расея|расейскія]] і царкоўна-традыцыйныя рысы архітэктуры<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 8 т.|2к}} С. 177.</ref> [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]:
{{Цытата|Праваслаўныя бажніцы маюць быць адвечнымі сьведкамі вялікай эпохі адраджэньня расейскай народнасьці ў Паўночна-Заходнім краі, спрадвеку расейскім, які доўгі час пакутаваў пад прыгнётам лацінска-польскай прапаганды.
{{арыгінал|ru|Православные храмы должны служить вековыми свидетелями великой эпохи возрождения русской народности в Северо-Западном крае, искони русском, страдавшем так долго под гнетом латинско-польской пропаганды.}}
}}

[[Файл:St.George church (Babrujsk).JPG|міні|250пкс|Характэрная [[Царква сьвятога Георгія (Бабруйск)|мураўёўка]] з [[купал-цыбуліна|купаламі-цыбулінамі]], [[шацёр (архітэктура)|шатрамі]], [[Какошнік (архітэктура)|какошнікамі]] і інш.]]

На правядзеньне працаў прапаноўвалася прыцягваць будаўнічыя арцелі з цэнтральнай Расеі, бо на думку расейскіх уладаў, знаходжаньне такіх арцеляў сярод праваслаўныга насельніцтва краю мусіла «''пасеяць моцнае насеньне чыста расейскага жыцьця''» і азнаёміць бліжэй тутэйшы народ з Расеяй<ref>Лаврецкий Г. [http://www.ais.by/story/316 Назад в будущее] // Архитектура и строительство. 12 ноября 2004 г.</ref>.

Сотні аднолькавых цэркваў<ref>[http://www.svaboda.org/content/article/800931.html 5 кастрычніка ў Беларусі адзначаецца Дзень настаўніка], [[Радыё Свабода]], 6 кастрычніка 2005 г.</ref>, збудаваных у гэты час, атрымалі назву «[[мураўёўкі]]»<ref>{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 186.</ref>. Зьяўленьне «мураўёвак» адпавядала абвешчанай расейскім царом Мікалаем I тэзе: ''«самадзяржаўе, праваслаўе, народнасьць»''. Падобныя збудаваньні як матэрыяльны выраз каляніяльнай палітыкі<ref>Кацер М. С. Белорусская архитектура. Исторический очерк / Ин-т литературы и искусства АН БССР. — Мн.: Гос. изд-во БССР, 1956. С. 114, 115.</ref> мусілі ўвасабляць бясспрэчнае панаваньне царскай Расеі на Беларусі<ref name="nv"/>.

У гэты ж час ажыцьцяўлялася масавае зьнішчэньне старажытных праваслаўных цэркваў Вялікага Княства Літоўскага<ref name="str_sp_54"/>, а таксама перабудова ў стылі архітэктуры [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] колішніх рымска-каталіцкіх, уніяцкіх і нават спрадвеку праваслаўных сьвятыняў ([[Канстантынопальскі патрыярхат]]). Фінансавалася гэтая справа з сродкаў, сабраных з удзельнікаў паўстаньня ў выглядзе штрафаў і кантрыбуцыяў<ref name="eklektyka"/><ref>Чарановіч С. [http://media.catholic.by/nv/n21/art4.htm Ляхавіцкі касцёл Узвышэння Святога Крыжа] // [[Наша Вера]]. № 3 (21), 2002 г.</ref>.

[[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Нясьвіж. Ратуша.jpg|значак|250пкс|[[Нясьвіская ратуша]] ў 1820-я гады (налева) і ў 1894 годзе (направа)]]

Палітыка маскалізацыі таксама выявілася ў разбурэньні мясцовага калярыту старых мескіх цэнтраў Вялікага Княства Літоўскага. У час непазьбежнай мадэрнізацыі местаў зьнішчаліся ратушы (у 1857 годзе на загад расейскага цара зруйнавалі [[Менская ратуша|Менскую ратушу]]), руйнаваліся альбо перабудоўваліся да непазнавальнасьці старажытныя цэрквы і касьцёлы, зьмяняліся функцыі старых ансамбляў (комплексы езуіцкіх калегіюмаў у [[Ворша|Воршы]] і [[Горадня|Горадні]] ператварылі ў вязьніцы). З мэтай стварэньня магутнай фартэцыі на заходніх рубяжах Расейскай імпэрыі ў 1830-я гады поўнасьцю зьнішчылі сярэднявечнае [[Берасьце]], багатае архітэктурнымі каштоўнасьцямі (старажытны замак, 10 цэркваў і касьцёлаў, мураваны Рынак з ратушай, палацам князя Чартарыйскага і іншымі будынкамі). Такім спосабам закладваліся асноўныя прынцыпы каляніяльнай архітэктурнай практыкі ў Беларусі: гвалтоўная зьмена функцыяў старых ансамбляў, брутальнае разбурэньне важных у духоўным і гістарычным сэнсах аб’ектаў, наўмыснае стварэньне эстэтычнага канфлікту праз радыкальную стылістычную зьмену альбо пабудову чужародных і несумаштабных аб’ектаў у традыцыйным высокамастацкім асяродзьдзі<ref>[[Сяргей Харэўскі|Харэўскі С.]] Два стагоддзі руйнавання Горадні // Горад святога Губерта. Краязнаўчы альманах. Выпуск трэці. — Варшава, 2007</ref>.

3 сакавіка 1918 году ў нямецкай прэсе выйшла публікацыя пра ўражаньні ад таго места, у якое ператварыўся Менск пад уладай Расейскай імпэрыі<ref>[https://web.archive.org/web/20180331034552/https://news.tut.by/culture/583845.html Как германская армия 100 лет назад вступила в Минск. Письмо немецкого солдата], [[TUT.BY]], 5 сакавіка 2018 г.</ref><ref name="Volkava"/>: «''Менск ня робіць надта спрыяльнага ўражаньня, галоўным парадкам таму, што шмат з старых выдатных барокавых будынкаў, цэркваў і манастыроў было абязьлічана расейцамі празь перабудову яшчэ горш, чым у Вільні. Наогул, урад імкнецца наўмысна зьнішчыць усё, што магло б нагадваць былыя часы, тым ня менш нічога не робіць з свайго боку дзеля ўпрыгажэньня места. Галоўныя будынкі <…> былі збудаваныя ў большасьці ў XVII стагодзьдзі. Роўна як цэрквы, таксама праваслаўныя, частка зь якіх раней была каталіцкімі. Манастыры былі зьведзеныя да ролі казармаў''».

=== Расейскія помнікі і памятныя знакі ===
[[Файл:Połacak, Rynak-Viciebskaja. Полацак, Рынак-Віцебская (1910).jpg|значак|250пкс|Расейскі помнік г.зв. «[[Вайна 1812 году|Айчыннай вайне]]» ў Полацку з [[Герб Расеі|двухгаловымі арламі]], [[купал-цыбуліна|купалам-цыбулінай]] і [[Расейскі крыж|расейскім крыжам]]]]
[[Файл:Открытие памятника Муравьёву.jpg|значак|250пкс|Урачыстае адкрыцьцё помніка [[Мураўёў-Вешальнік|Мураўёву-вешальніку]] ў [[Вільня|Вільні]], 1898 год]]

Расейскія ўлады імкнуліся стварыць на землях зьнішчанага Вялікага Княства Літоўскага новы каляніяльны гістарычны пантэон: у [[Вільня|Вільні]] адкрылі помнікі [[Мураўёў-Вешальнік|Мураўёву]] (1898 год) і [[Кацярына II|Кацярыне II]] (1904 год), у [[Менск]]у — [[Аляксандар II|Аляксандру II]] (1901 год), у шэрагу местаў — помнікі ў памяць пра [[Вайна 1812 году|вайну 1812 году]] як «Айчынную» ({{мова-ru|Отечественную|скарочана}}). У 1863 годзе каля Кобрыня адбылася ўрачыстая закладка капліцы Аляксандра Неўскага ў памяць расейскіх вайскоўцаў, якія бралі ўдзел у здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]]<ref>Харэўскі С. [https://web.archive.org/web/20200814042136/https://harodnia.com/be/poszuki/vobraz-horada/206-haradzienski-palimpsest Гарадзенскі палімпсэст] // [[Наша Ніва]]. №39, 21 кастрычніка 2005 г.</ref>.

Зьмена культурнага ляндшафту выявілася ў забароне ставіць крыжы або іншыя сьвятыя выявы пры дарогах без дазволу расейскіх уладаў<ref>Кароль М. Палітыка расійскіх улад па трансфармацыі сацыякультурнага ладшафту ў беларускіх губернях пасля паўстання 1863—1864 гг. // XIX Республиканская научно-практическая конференция молодых ученых, Брест, 12 мая 2017 г. — Брест: БрГУ, 2017. С. 183.</ref>. Новыя прыдарожныя крыжы мусілі быць укоснымі [[Васьміканцовы крыж|васьміканцовымі]] або [[Расейскі крыж|шасьціканцовымі (расейскімі)]]<ref>Мілаш Я. [http://media.catholic.by/nv/n65/art20.htm Традыцыі ўшанавання крыжа беларусамі ў канцы XIX ст.] // [[Наша Вера]]. № 3 (65), 2013 г.</ref>. Таксама ішло насаджэньне ўкосных васьміканцовых крыжоў расейскай прамысловай вытворчасьці на купалы цэркваў. Прытым беларускі мастацтвазнаўца і этноляг [[Яўген Сахута]] зьвяртае ўвагу на тое, што сярод шматлікіх крыжоў, вырабленых мясцовымі беларускімі майстрамі ў другой палове XIX ст. — пачатку XX стагодзьдзя, няма ніводнага з касой папярочкай<ref>[[Яўген Сахута|Сахута Я.]] Беларускае народнае кавальства. — {{Менск (Мінск)}}: Беларусь, 2015. С. 110.</ref>.

=== Расейская геральдыка ===
{{Падвойная выява|справа|Coat of Arms of Mazyr (hictorical).png|124|Mozyr COA (Minsk Governorate) (1796).png|124|Гістарычны [[герб Мазыру]] (налева) і новы расейскі (направа)}}

Улады Расейскай імпэрыі праводзілі мэтанакіраванае зьнішчэньне гербаў часоў Вялікага Княства Літоўскага з частковай заменай іх гербамі штучна вынайдзенымі, якія ня мелі зьвязку з гісторыяй і мясцовымі традыцыямі. Таксама адбывалася падмена паняцьця «герб мескі» паняцьцем «герб павятовы». Стваральнікі новых расейскіх гербаў ставілі перад сабой задачу праслаўленьня расейскага царызму і зацьвярджэньня ягонай улады<ref>{{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)|к}} С. 106, 114.</ref>.

{{Падвойная выява|справа|Coat of Arms of Mscisłaŭ, Belarus, 1634.png|124|Amścisłaŭ COA (1781).png|124|Гістарычны [[герб Амсьціслава]] «[[Пагоня|Малая Пагоня]]» (налева) і штучны расейскі «чырвоная лісіца або воўк» (направа)}}

Расейскія ўлады працягвалі атаясамліваць гістарычны герб «[[Пагоня]]» з канкрэтнай тэрыторыяй — колішнім Вялікім Княствам Літоўскім, што выявілася ў новых гербах шэрагу паветаў і губэрняў<ref>{{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня|к}} С. 36.</ref>. Аднак у XIX ст. назіралася тэндэнцыя паступовага выцісканьня Пагоні з афіцыйнай геральдыкі: у 1845 годзе яе прыбралі з гербу [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]], а ў 1878 годзе — [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]]. Яшчэ раней замест гістарычных варыянтаў Пагоні новыя гербы даравалі [[Амсьціслаў]]скаму павету і [[Менская губэрня|Менскай губэрні]].

=== Расейскія перайменаваньні ===
Палітыка, скіраваная на плянамернае вынішчэньне тутэйшай ідэнтычнасьці, выявілася ў перайменаваньнях вуліцаў населеных пунктаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага. Паводле сьцьверджаньня расейскіх ўладаў<ref name="Sorkina-2014"/>:
{{Цытата|…некаторыя вуліцы і завулкі носяць састарэлыя польскія назвы, пазбаўленыя сэнсу і значэньня, ня родныя расейскаму духу і не адпаведныя значэньню саміх местаў, як цэнтраў расейскай адміністрацыі.
{{арыгінал|ru|...некоторые улицы и переулки носят устаревшие польские названия, лишенные смысла и значения, не сродные русскому духу и не соответствующие значению самых городов, как центров русской администрации.}}
}}

Масавы характар гэтыя перайменаваньні набылі ў 1866—1868 гадох. Апроч таго, пераймяноўваліся паселішчы<ref>[[Іна Соркіна|Соркіна І.]] Палітыка царызму адносна гарадоў Беларусі ў кантэксце гістарычнай памяці і ідэнтычнасці гараджанаў // Трэці міжнародны кангрэс даследчыкаў Беларусі. Працоўныя матэрыялы. Том 3. 2014. С. 377.</ref>. Напрыклад, [[Зьдзецел]] перайменавалі ў ''Дятлово'', [[Янаў]] — у ''Иваново'', [[Ельск]] — у ''Николаев'', [[Вярэнаў]] — у ''Вороново'', [[Жытомля|Жытомлю]] — у ''Благовещенское'', [[Сабакінцы]] — у ''Покровское''. Празь няведаньне перадачы літары «[[ё]]» ў [[Лацінка|лацінцы]] спалучэньнем «іо» [[Мёры]] і [[Лёзна]] перайначылі на ''Миоры'' і ''Лиозно''.

{| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 800px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;"
|- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center"
| rowspan="2"| '''Назва населенага пункту''' || colspan="3" rowspan="1"| '''Аб’екты, перайменаваныя ўладамі Расейскай імпэрыі'''
|- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center"
| '''Гістарычная назва''' || '''Расейская назва''' || '''Час перайменаваньня'''

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Бабруйск]] || '''Слуцкая''' вуліца || ''Скобелевская улица''{{Заўвага|ад прозьвішча расейскага генэрала [[Міхаіл Скобелеў|Скобелева]]}} || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Барысаў]] || '''Аршанская''' вуліца || ''Московская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Быхаў]] || '''Магілёўская''' вуліца || ''Романовская улица''{{Заўвага|ад імя дынастыі гаспадароў Маскоўскай дзяржавы [[Раманавы]]х}} || 1913 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| rowspan="2"| [[Ваўкавыск]] || '''Крамяніцкая''' вуліца || ''Александровская улица''{{Заўвага|ад імя маскоўскага гаспадара [[Аляксандар II|Аляксандра II]]}} || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

|'''Шляхецкая''' вуліца || ''Багратионовская улица'' || да 1913 году

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| rowspan="14"| [[Вільня]] || '''Базылянская''' вуліца || ''Конная улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

|'''Баніфрацкі''' завулак || ''Семёновская улица'' || 1864 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

|'''Бэнэдыктынскі''' завулак || ''Проходной переулок'' || 1864 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Вуліца Бэрнардынская (Вільня)|'''Бэрнардынская''' вуліца]] || ''Александровская улица'' <br /> ''Суворовская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

|[[Вуліца Дамініканская (Вільня)|'''Дамініканская''' вуліца]] || ''Благовещенская улица'' || 1864 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| '''Кармэліцкі''' завулак || ''Дворянский переулок'' || 1864 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Вуліца Конская (Вільня)|'''Конская''' вуліца]] || ''Полицейский переулок'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Вуліца Людвісарская (Вільня)|'''Людвісарская''' вуліца]] || ''Преображенская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| '''Палацавы''' пляц || ''Муравьёвская площадь'' || 1898 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| '''Радзівілаўскі''' завулак || ''Богодельный переулок'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Вуліца Савіч (Вільня)|'''Савіч''' вуліца]] || ''Андреевская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| '''Сьвятаміхальскі''' завулак || ''Покровский переулок'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Вуліца Сьвятаянская (Вільня)|'''Сьвятаянская''' вуліца]] || ''Ивановская улица'' || 1864 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

|'''Францішканскі''' завулак || ''Глухой переулок'' || 1864 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| rowspan="8"| [[Віцебск]] || '''Багародзіцкая''' вуліца || ''Соборная улица'' <br /> ''Успенская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Вялікая''' вуліца || ''Гоголевская улица'' (частка) <br /> ''Смоленская улица'' (частка) || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Падзьвінская''' вуліца || ''Льва Толстого улица'' || 1910 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Прачысьценская''' гара || ''Успенская гора'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Рынак''' пляц || ''Полицейская площадь'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Трынітарская''' вуліца || ''Покровская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Тэатральная''' вуліца || ''Пушкинская улица'' || пачатак XX стагодзьдзя

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Узгорская''' вуліца || ''Офицерская улица'' <br /> ''Суворовская улица'' || 1840 год <br /> 1900 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Ворша]] || '''Бабінавіцкая''' вуліца || ''Петербургская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| rowspan="3"| [[Вялейка]] || '''Асіпаўская''' вуліца || ''Пушкинская улица'' <br /> ''Александра II улица'' || XIX стагодзьдзе <br /> пачатак XX стагодзьдзя

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Менская''' вуліца || ''Александровская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Рынак''' пляц || ''Георгиевская площадь'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Вяліж]] || '''Касьцельная''' вуліца || ''Николаевская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Глыбокае]] || '''Докшыцкая''' вуліца || ''Московская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Гомель]] || '''Прабойная''' вуліца || ''Румянцевская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| rowspan="16"| [[Горадня]] || '''Баніфратэрская''' вуліца || ''Татарская улица'' || 1864 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Басьняцкая''' вуліца || ''Больничная улица'' || 1864 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Бэрнардынская''' вуліца || ''Мещанская улица'' || 1864 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Брыгіцкая''' вуліца || ''Купеческая улица'' <br /> ''Кутузовская улица'' || 1864 год <br /> 1914 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Брыгіцкі''' мост || ''Чугунный мост'' || 1864 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Гарадніцкі''' пляц || ''Дворцовая площадь'' || 1864 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Дамініканская''' вуліца || ''Соборная улица'' || 1864 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Златарская''' вуліца || ''Палатная улица'' || 1864 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Могілкавая''' вуліца || ''Кривая улица'' || 1864 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Падвальная''' вуліца || ''Кузнечная улица'' || 1864 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Раскоша''' вуліца || ''Садовая улица'' <br /> ''Муравьёвская улица'' ||  1864 год <br /> XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Рэзьніцкая''' вуліца || ''Полицейская улица'' || 1864

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Садовая''' вуліца || ''Суворовская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Францішканская Юрыздыка''' вуліца || ''Казачья улица'' || 1864 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Чацьвярцінскі''' мост || ''Александровский мост'' || 1864 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Ятковая''' вуліца || ''Торговая улица'' || 1864 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Дзісна]] || '''Дарашкоўская''' вуліца || ''Александро-Пушкинская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| rowspan="2"| [[Докшыцы]] || '''Барысаўская''' вуліца || ''Александровская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Глыбоцкая''' вуліца || ''Муравьёвская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Кобрынь]] || '''Губэрніяльная''' вуліца || ''Суворовская улица'' || 1864 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Лепель]] || '''Поўсьвіская''' вуліца || ''Пушкинская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| rowspan="6"| [[Магілёў]] || '''Ветраная''' вуліца || ''Большая Садовая улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| '''Лупалаўскае''' прадмесьце || ''Московское предместье'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| '''Рынак''' пляц || ''Губернаторская площадь'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| '''Фарны''' завулак || ''Семинарский переулок'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| '''Шклоўская''' вуліца || ''Днепровский проспект'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| '''Шклоўскі''' завулак || ''Суворовская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| rowspan="2"| [[Мазыр]] || '''Сьвідоўская''' вуліца || ''Покровская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

|'''Езуіцкая''' вуліца || ''Александровская улица'' || 1866 год<ref name="Miazienka">Мезенко А. М. К культурно-историческому аспекту анализа урбанонимии: судьба церковных названий в Беларуси // Весн. Віцеб. дзярж. ун-та. — 1998. — № 3. С. 65.</ref>

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| rowspan="16"| [[Менск]] || '''Валоцкая''' вуліца || ''Крещенская улица'' || 1866 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

|'''Вялікая Барысаўская''' вуліца || ''Александровская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

|'''Вялікая Бэрнардынская''' вуліца || ''Монастырская улица'' || 1866 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

|'''Высокі Рынак''' пляц || ''Соборная площадь'' || 1866 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

|'''Дамініканская''' вуліца || ''Петропавловская улица'' || 1866 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

|'''Зборавая''' вуліца || ''Тюремная улица'' <br /> ''Преображенская улица'' || 1866 год <br /> 1883 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

|'''Зыбіцкая''' вуліца || ''Торговая улица'' || 1866 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

|'''Каралеўскі''' шлях || ''Новомосковская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

|'''Кашарская''' вуліца || ''Батальонная улица''<br /> ''Скобелевская улица'' || 1866 год <br /> 1882 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

|'''Лошыцкая''' вуліца || ''Серпуховская улица''{{Заўвага|ад назвы расейскага палку зь [[Серпухаў|Серпухава]], які браў удзел у здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]]}} || 1866 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

|'''Плябанская''' вуліца || ''Широкая улица'' || 1866 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

|'''Рэзьніцкая''' вуліца || ''Мясницкая улица'' || 1866 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

|'''Старосьцінская Слабада''' вуліца || ''Старослободская улица'' || 1866 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

|'''Францішканская''' вуліца || ''Губернаторская улица'' || 1866 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

|'''Фэліцыянаўская''' вуліца || ''Богодельная улица'' || 1866 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

|'''Хлусаў''' мост || ''Александровский мост'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| rowspan="2"| [[Наваградак]] || '''Кавальская''' вуліца || ''Семёновская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Базылянскі''' завулак || ''Борисоглебский переулок'' || 1866 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Невель]] || '''Нізвальная''' вуліца || ''Льва Толстого улица'' || пачатак XX стагодзьдзя

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Нясьвіж]] || '''Дамініканская''' вуліца || ''Семинарская улица'' || 2-я палова XIX стагодзьдзя

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| rowspan="7"| [[Пінск]] || '''Альбрэхтаўская''' вуліца || ''Купеческая улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| '''Бэнэдыктынская''' вуліца || ''Кожевная улица'' || 1866 год<ref name="Miazienka"/>

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| '''Бэрнардынская''' вуліца || ''Тюремная улица'' || 1866 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| '''Вялікая''' вуліца || ''Большая Киевская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| '''Дамініканская''' вуліца || ''Соборная улица'' || 1866 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| '''Лагішынская''' вуліца || ''Петербургская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| '''Францішканская''' вуліца || ''Инженерная улица'' || 1866 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| rowspan="5"| [[Полацак]] || '''Вакзальная''' вуліца || ''Гоголевская улица'' || 1909 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

|'''Віцебская''' вуліца || ''Александровская улица'' || 1912 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

|'''Вялікая''' вуліца || ''Нижне-Покровская улица'' || 1848 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Ільлінская''' вуліца || ''Верхне-Покровская улица'' || 1848 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Прабойная''' вуліца || ''Льва Толстого улица'' || 1911 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| rowspan="2"| [[Рагачоў]] || '''Лугавая''' вуліца || ''Николаевская улица''{{Заўвага|ад імя маскоўскага гаспадара [[Мікалай I|Мікалая I]]}} || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| '''Папярочная''' вуліца || ''Георгиевская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Пружаны]] || '''Сялецкая''' вуліца || ''Александровская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Рэчыца]] || '''Прабойная''' вуліца || ''Успенская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| rowspan="2"| [[Сенна]] || '''Магілёўская''' вуліца || ''Офицерская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Менская''' вуліца || ''Трактирная улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Себеж]] || '''Вялікая''' вуліца || ''Петра Великого улица'' || пачатак XX стагодзьдзя

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| rowspan="2"| [[Слонім]] || '''Панасоўская''' вуліца || ''Романовская улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| '''Скробаўская''' вуліца || ''Московская улица'' || да 1882 году

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| rowspan="6"| [[Слуцак]] || '''Востраўская''' вуліца || ''Воскресенский переулок'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| '''Завальская''' вуліца || ''Тюремная улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| '''Фарская''' вуліца || ''Богадельная улица'' || 1866 год<ref name="Miazienka"/>

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| '''Навамеская''' вуліца || ''Мостовая улица'' || XIX стагодзьдзе

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| '''Сэнатарская''' вуліца || ''Широкая улица'' <br /> ''Гоголевская улица'' || XIX стагодзьдзе <br /> пачатак XX стагодзьдзя

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| '''Усьцінаўская''' вуліца || ''Козачья улица'' || 1832 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Смаленск]] || '''Блонная''' вуліца || ''Кирочная улица'' <br /> ''Пушкинская улица'' || 1869 г. <br /> 1899 г.
|}

Некаторыя мясцовыя назвы перакладалі на расейскую мову і потым навязвалі да зваротнага перакладу на іншыя мовы: напрыклад, Шляхецкія вуліцы станавіліся «Дворянскими», Вялікія — «Большими», Рынкі — «Базарными площадями». Апроч таго, некаторыя новыя аб’екты атрымлівалі палітызаваныя або падкрэсьлена каляніяльныя назвы: напрыклад, Каломенская{{Заўвага|ад назвы расейскага палку з [[Каломна|Каломны]], які браў удзел у здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня}} вуліца ў Менску, Мураўёўскі сад, Мураўёўскі завулак і Сувораўскі спуск у Магілёве, Мураўёўская вуліца ў Бабруйску<ref>[https://www.svaboda.org/a/27218377.html Лепш, чым у Менску: 10 беларускіх гарадоў зь пешаходнымі вуліцамі (усе гарады з фота)], [[Радыё Свабода]], 31 жніўня 2015 г.</ref>.

== СССР ==

=== Савецкая моўна-культурная палітыка ад часоў кіраваньня Сталіна ===
{{Асноўны артыкул|Рэформа беларускага правапісу 1933 году|Наркамаўка}}
У 1929 годзе з прыходам да ўлады ў [[СССР|Савецкім Саюзе]] [[Сталін]]а пачалося згортваньне палітыкі [[Беларусізацыя|беларусізацыі]], якая на пачатку няпростага станаўленьня савецкай улады ([[Слуцкі збройны чын]], шматлікія антыбальшавіцкія паўстаньні і інш.) мусіла выгадна адрозьніваць яе ў вачах беларусаў ад уладаў Расейскай імпэрыі. Тым часам у адпаведнасьці з [[бальшавікі|бальшавіцкай]] [[камунізм|камуністычнай]] тэорыяй мэтай савецкай нацыянальнай палітыкі было зьліцьцё ўсіх народаў СССР у адну нацыю, якое мусіла адбывацца на падставе ўзаемнага скрыжоўваньня нацыянальных элемэнтаў усіх народаў, у тым ліку мовы. З часоў Сталіна гэты працэс праводзіўся толькі на падставе [[Расея|расейскай]] нацыянальнай базы — на базе расейскай гісторыі, расейскай культуры, расейскай мовы і расейскага патрыятызму<ref name="ehb"/>.

У пачатку 1930-х гадоў у СССР узьнялі кампанію супраць беларускай мовы. Палітыка русіфікацыі беларускае мовы знайшла сваё канкрэтнае адлюстраваньне ў выдадзенай у 1931 годзе кнізе пад рэдакцыяй дырэктара [[Інстытут філязофіі|Інстытуту філязофіі]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Беларускай акадэміі навук]] акадэміка С. Вальфсона «Навука на службе нацдэмаўскай контррэвалюцыі». Практычным завяршэньнем першага этапу кампаніі русіфікацыі беларускае мовы стала ўрадавая пастанова Савету народных камісараў БССР за 28 жніўня 1933 году «[[Рэформа беларускага правапісу 1933 году|Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу]]», якая датычыла ня толькі правапісу, але і [[фанэтыка|фанэтычных]] і [[Марфалёгія (мовазнаўства)|марфалягічных]] асаблівасьцяў беларускай мовы<ref name="Stanislau Stankievic">[[Станіслаў Станкевіч (палітык)|Станкевіч С.]] Русіфікацыя беларускае мовы ў БССР і супраціў русіфікацыйнаму працэсу. — Менск: Навука і тэхніка, 1994.</ref>.

У 1950 годзе Сталін пісаў<ref>Сталин И. Марксизм и вопросы языкознания. — Москва, 1950.</ref>:
{{Цытата|
Мы будзем мець справу ня зь дзьвюма мовамі, ... а з сотнямі нацыянальных моваў, зь якіх у выніку даўгога эканамічнага, палітычнага й культурнага супрацоўніцтва нацыяў будуць выдзяляцца спачатку найбольш узбагачаныя адзіныя занальныя мовы, а потым занальныя мовы зьліюцца ў вадну супольную міжнародную мову, ...якая... будзе новай мовай, што ўбярэ ў сябе найлепшыя элемэнты нацыянальных і занальных моваў.
{{арыгінал|ru|Мы будем иметь дело не с двумя языками... .. а с сотнями национальных языков, из которых в результате длительного экономического, политического и культурного сотрудничества наций будут выделяться сначала наиболее обогащенные единые зональные языки, а потом зональные языки сольются в один общий международный язык, ...который... будет новым языком, вобравшим в себя лучшие элементы национальных и зональных языков}}
}}

Адна з прадказаных Сталіным занальных моваў мусіла паўстаць на базе расейскай мовы<ref>[[Зьміцер Саўка|Саўка З.]] Мазаічная артаграфія. З нагоды прыняцьця Правапіснага закону — 2008 (частка 1) // [[Arche]]. № 12, 2009. С. 12.</ref>.

За час усёй русіфікацыйнай кампаніі, якая пачалася ў 1930-х гадох ва ўсіх нерасейскіх мовах [[СССР|Савецкага Саюзу]], адбываўся прыкладна аднолькавы працэс з аднолькавай рэакцыяй на яго з боку асобных народаў. Калі разгледзець славянскія нерасейскія мовы СССР — [[беларуская мова|беларускую]] і [[украінская мова|ўкраінскую]] — то ў зьвязку з сваяцтвам гэтых моваў русіфікацыйны працэс у кожнай зь іх зьяўляўся ідэнтычным ува ўсіх дэталях. У працэсе русіфікацыі неславянскіх моваў — [[цюрскія мовы|цюрскіх]], моваў народаў [[Каўказ]]у, мовы [[Балтыя|балцкіх]] народаў — існавалі пэўныя фармальныя і колькасныя розьніцы ад русіфікацыйнага працэсу ў беларускай альбо ўкраінскай мовах, але асноўныя мэты, на якія быў скіраваны гэты працэс, заставаліся аднолькавымі<ref name="Stanislau Stankievic"/>.

Рэалізацыя моўнай палітыкі ў [[БССР]] праводзілася ў двух кірунках, якія ўзаемна дапаўняюць адзін адно, але пасьлядоўна вялі да поўнай нівэляцыі беларускае мовы<ref name="Stanislau Stankievic"/>:
# Звужэньне сфэры ўжываньня беларускай мовы ў публічным жыцьці і замена яе расейскай;
# Усебаковая русіфікацыя дапушчанай да публічнага ўжываньня беларускай мовы.

Адным з асноўных кірункаў русіфікацыі па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] стала накіраваньне ў Беларусь работнікаў (пераважна на кіроўныя пасады) зь іншых рэспублік СССР. Толькі ў 1944 годзе ЦК [[КПСС|кампартыі]] накіраваў у БССР на сталую працу 429 чалавек, зь якіх звыш 10 сталі сакратарамі [[абкам]]аў, 19 — загаднікамі аддзелаў абкамаў, каля 40 — першымі сакратарамі [[райкам]]аў партыі. Паводле зьвестак на 1 студзеня 1945 году, у агульным складзе [[КП(б)Б]] беларусаў было толькі 46%, прытым іх вельмі неахвотна вылучалі на высокія кіроўныя пасады. Больш за дзесяць паваенных гадоў ЦК КП(б) Б узначальвалі расейцы з паходжаньня<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 37—38.</ref>. Згодна з прынятай у жніўні 1944 году пастановай кампартыі прадугледжвалася пасылка ў Беларусь на сталую працу значнай колькасьці расейскамоўных прапагандысцкіх кадраў і работнікаў культуры<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 41.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]], камуністычныя ідэолягі адводзілі гэтай магутнай хвалі перасяленцаў з Расеі важную ролю ў русіфікацыі Беларусі і стварэньньні «новай этнічнай супольнасьці» ({{мова-ru|новой этнической общности|скарочана}}) — бяспамятнага, абязмоўленага народу, зь якім можна праводзіць хоць-якія экспэрымэнты<ref name="Arlou-1993"/>. Адначасна актыўна спрыялі працэсу русіфікацыі шматлікія структурныя падразьдзяленьні спэцслужбаў, якія жорстка распраўляліся зь беларускімі падпольнымі арганізацыямі<ref name="Lyc-38">{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 38.</ref>.

Па сьмерці Сталіна ў чэрвені 1953 году на пленуме ЦК КПБ у Менску кандыдат на пасаду першага сакратара беларускага ЦК [[Міхаіл Зімянін]] рэзка раскрытыкаваў палітыку партыйнага кіраўніцтва ў нацыянальным пытаньні, асабліва ў заходніх абласьцях БССР. Ён заявіў, што сярод партыйных і савецкіх кіраўнікоў там пераважаюць небеларусы — з 1175 партыйных чыноўнікаў беларусаў толькі 121 чалавек; з 1408 супрацоўнікаў аблвыканкамаў мясцовымі беларусамі былі толькі 114, з 321 супрацоўніка гарвыканкамаў мясцовых было толькі 25 чалавек. Асабліва рэзка Зімянін гаварыў пра становішча ў органах НКВД-МУС: у цэнтральным і абласных апаратах МУС беларусаў — адзінкі, з 173 начальнікаў райаддзелаў МУС беларусаў было толькі 33; у заходніх абласьцях з 840 апэратыўных супрацоўнікаў органаў МУС мясцовых ураджэнцаў толькі 17 чалавек; у органах міліцыі заходніх вобласьцяў з 150 кіраўнікоў беларусам быў толькі 1, а з 92 начальнікаў гаррайаддзелаў міліцыі ўраджэнцаў заходніх абласьцей было толькі 5. Таксама на пленуме гаварылася пра варты жалю стан беларускай адукацыі, напрыклад, у Менску па-беларуску навучаліся толькі 15% вучняў. Але гэтага стану зьмяніць не ўдалося, бо яшчэ падчас пленуму [[Лаўрэнці Берыя|Лаўрэнція Берыю]], які даслаў у Менск Зімяніна, арыштавалі і ягоныя спробы нацыянальнага разьняволеньня ў СССР вельмі хутка згарнулі<ref name="Ablamiejka-21-04-2022"/>.

Увогуле, у паваеннай Беларусі ўсімі найважнейшымі пытаньнямі, у тым ліку і культурна-моўнымі, фактычна загадвалі савецкія ўлады ў Маскве, прытым не на карысьць беларусаў<ref name="Lyc-38"/>. Кепская сытуацыя склалася з выданьнем кнігаў на беларускай мове. Такія выданьні трымаліся на складах, не пушчаліся ў продаж, а пазьней сьпісваліся ў якасьці затаваранай нехадавой прадукцыі, якую ніхто ня хоча чытаць. Разам зь зьмяншэньнем накладаў і колькасьці беларускамоўнай друкаванай прадукцыі павялічвалася колькасьць і ўдзельная вага расейскамоўнай. У 1946 годзе наклад часопісаў на расейскай мове ў БССР складаў 1[[адсотак|%]], 1955 годзе ён дасягнуў 31%. У 1970 годзе агульны наклад беларускамоўных кнігаў складаў 9 мільёнаў асобнікаў, расейскамоўных — 16 мільёнаў<ref name="atlantyda">[http://www.svaboda.org/content/transcript/822774.html Беларуская Атлянтыда: без бар’ераў. Русыфікацыя], [[Радыё Свабода]], 13 сьнежня 2007 г.</ref>. Кнігі на беларускай мове ў 1950, 1965 і 1970 гадох складалі адпаведна 85%, 31% і 37% ад агульнай колькасьці кнігаў, друкаваных у БССР. Газэты: 85%, 57% і 38%. Нязначнае павелічэньне назіралася толькі сярод часапісаў: 74%, 75% і 81%<ref>Мікуліч Т. Мова і этнічная самасвядомасць. — Менск: Навука і тэхніка, 1996. С. 96.</ref>.

Найбольш актыўна працэс русіфікацыі пайшоў у 1960—1970-я гады. Шырокая дыскусія пра мэтады навучаньня расейскай мове ў рэспубліках СССР скончылася ў жніўні 1956 году міжрэспубліканскай канфэрэнцыі ў [[Ташкент|Ташкенце]], дзе зазначалася, быццам расейская мова стала ўсім савецкім народам «''другой роднай мовай''» і сродкам узбагачэньня лексыкі нацыянальных моваў. Кампанія ўкараненьня расейскай мовы ўва ўсе сфэры жыцьця нацыянальных рэспублік, што разгарнулася па гэтым, сустрэла пратэст часткі нацыянальнай інтэлігенцыі, якая па XX зьезьдзе партыі пачала выказвацца вальней. Нават найвышэйшае кіраўніцтва БССР выказвалася з асуджэньнем маштабаў русіфікацыі. У студзені 1959 году на прыёме ў гонар 40-годзьдзя БССР, на які прыехаў [[Мікіта Хрушчоў|М. Хрушчоў]], першы сакратар ЦК КПБ [[Кірыла Мазураў|К. Мазураў]] выступіў з прамовай на беларускай мове. Хрушчоў абурыўся, чаму выступ быў не па-расейску. Крыху пазьней ён выказаўся яшчэ больш вызначана<ref>[https://www.svaboda.org/a/29693737.html Ня трапіць у палон «русского мира». У Віцебску абмеркавалі лёс беларускай дзяржаўнасьці], [[Радыё Свабода]], 6 студзеня 2019 г.</ref>:
{{Цытата|
Чым хутчэй мы ўсе загаворым па-расейску, тым хутчэй збудуем камунізм.
{{арыгінал|ru|Чем скорее мы все будем говорить по-русски, тем быстрее построим коммунизм.}}
}}

Па гэтым пачалося выцісканьне беларускай мовы з тых пазыцыяў, якія яна пакуль яшчэ займала, і асабліва ўзмацнілася з прыходам на пасаду першага сакратара ЦК КПБ [[Пётар Машэраў|Пятра Машэрава]] ў 1965 годзе<ref>Коряков Ю. Б. Языковая ситуация в Белоруссии и типология языковых ситуаций. Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Научный руководитель — доктор филологических наук, профессор В. М. Алпатов. — Московский Государственный Университет им. М. В. Ломоносова. Филологический факультет. С. 39—40.</ref>.

26 траўня 1983 году была прынятая пастанова [[ЦК КПСС]] і Савету Міністраў СССР аб павелічэньні на 15% заработку настаўнікаў расейскай мовы ў беларускамоўных школах. Пастанова прадугледжвала з студзеня 1984 году павелічэньне на 15% стаўкі настаўнікаў падрыхтоўчых і другіх-трэціх клясаў, якія ведалі расейскую мову, і настаўнікаў расейскай мовы і літаратуры ў 4—11 клясах агульнаадукацыйных школаў усіх тыпаў<ref name="atlantyda"/>.

Асаблівасьцю русіфікацыйных захадаў уладаў СССР у Беларусі стала сыстэматычнае насаджэньне беларусам [[Комплекс непаўнавартасьці|комплексу непаўнавартасьці]] на нацыянальным узроўні: як культурна-гістарычнага («''[[Летувізацыя|беларускі народ быў яшчэ ў незапамятныя часы заваяваны магутным і баявым народам]] — [[летувісы|летувісамі]] — і з той пары хадзіў то пад уладай летувісаў, то палякаў — і толькі магутны старэйшы расейскі брат здолеў вярнуць беларусаў да нармальнага жыцьця і выратаваў іх ад немінучай пагібелі як асобнага народа''»<ref>Астапенка А. Мікола Ермаловіч: Той, хто вярнуў нам гісторыю. — {{Менск (Мінск)}}: «Харвест», 2015. С. 5.</ref>), так і эканамічнага («''без Расеі мы нішто''», «''без Расеі мы памром''»<ref>[[Дзьмітры Гурневіч]], [https://www.svaboda.org/a/31857889.html «Без Расеі Беларусь памрэ». Тлумачым, чаму гэта ня так], [[Радыё Свабода]], 19 траўня 2022 г.</ref>).

Вынікам расейскай імпэрскай і савецкай русіфікацыйнай палітыкі стала тое, што на час [[Перабудова|перабудовы]], якая пачалася ў сярэдзіне 1980-х гадоў, беларусы былі найбольш дэнацыяналізаванымі і русіфікаванымі з народаў усіх рэспублік СССР. Гэта прычынілася да таго, што працэсы [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|нацыянальнага адраджэньня]] ішлі тут больш марудна, чым у іншых, і сустракалі значны супраціў з боку савецкага дзяржаўнага чыноўніцкага апарату<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 45.</ref>.

=== Змаганьне супраць расейска-савецкай акупацыі ===
Па распадзе Расейскай імпэрыі і ўтварэньні [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] першыя паўстаньні супраць расейскіх [[Бальшавікі|бальшавікоў]], якія спрабавалі захапіць [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыю беларусаў]], адбыліся ў сакавіку — верасьні 1918 году — на [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўшчыне]], [[Аршанскі павет|Аршаншчыне]], [[Віцебскі павет|Віцебшчыне]] і [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]]. У лістападзе таго ж году выбухнула [[Вяліскае паўстаньне]], у якім бралі ўдзел дзясяткі тысячаў чалавек. Яно перакінулася на сумежную [[Смаленскі павет|Смаленшчыну]] (Парэцкае паўстаньне). У сакавіку — красавіку 1919 году паўстаньні прайшлі ў ваколіцах [[Гомель|Гомля]], [[Карма (Кармянскі раён)|Кармы]], [[Рагачоў|Рагачова]], [[Рэчыца|Рэчыцы]], [[Нясьвіж]]у, [[Мір (мястэчка)|Міру]], [[Слуцак|Слуцка]], [[Старобін]]а ды іншых местаў і мястэчак<ref name="Sidarevic-1993">[[Анатоль Сідарэвіч|Сідарэвіч А.]] Дзе ў Беларусі былі арганізаваныя паўстанні супраць камуністаў? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 65.</ref>.

Антыбальшавіцкія паўстаньні працягнуліся ў 1920 годзе, найбольшым зь іх выявілася Койданаўскае паўстаньне, калі ў ліпені 4 дні трымалася [[Койданаўская самастойная рэспубліка]]. У лістападзе — сьнежні таго ж году [[Рада Случчыны]], узначаленая беларускімі сацыялістамі-рэвалюцыянерамі, узьняла 10 тысячаў чалавек і арганізавала іх у два палкі, [[Слуцкі збройны чын|якія месяц трымалі ўладу Беларускай Народнай Рэспублікі ў 15 валасьцях]]. У 1921 годзе на тэрыторыі Беларусі дзеялі партызанскія аддзелы (агулам 3,5 тысячы чалавек). Пазьней сялянскія паўстаньні, якія ўсяляк прыхоўваліся тагачасным савецкім друкам, адбываліся ў 1930-я гады супраць [[Калектывізацыя|калектывізацыі]]<ref name="Sidarevic-1993"/>.

У 1946 годзе пераважна на захадзе Беларусі ўтварыўся падпольны [[Саюз беларускіх патрыётаў]], сярод мэтаў якога была абарона нацыянальных і грамадзянскіх правоў, захаваньне і разьвіцьцё беларускай культуры і мовы, і ўрэшце — пабудова сувэрэннай, незалежнай Беларусі. Яго суполкі зьявіліся ў [[Баранавічы|Баранавічах]], [[Берасьце|Берасьці]], [[Глыбокае|Глыбокім]], [[Горадня|Горадні]], [[Маладэчна|Маладэчне]], [[Менск]]у, [[Наваградак|Наваградку]], [[Паставы|Паставах]], [[Пінск]]у, [[Слонім]]е і іншых местах і мястэчках. У 1947 годзе органы савецкай дзяржбясьпекі з дапамогай правакатараў разграмілі Саюз беларускіх патрыётаў, якіх ашальмавалі як «фашыстаў» і жорстка пакаралі. Некаторых зь іх расстралялі, частка загінула на бальшавіцкай катарзе<ref>Ялугін Э. Што такое СБП? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 71.</ref>.

У 1944—1957 гадох узброенае змаганьне з расейска-савецкімі акупантамі за аднаўленьне незалежнасьці Беларусі вяла партызанская арганізацыя [[Чорны кот (арганізацыя)|Чорны кот]]<ref>{{Літаратура/Антысавецкія рухі ў Беларусі (1944—1956). Даведнік|к}}</ref>, у 1946—1949 гадох дзеяў падпольны [[Саюз змаганьня за незалежнасьць Беларусі]].

=== Савецкі масавы тэрор ===
[[Файл:Kurapaty - 01.jpg|значак|250пкс|[[Курапаты]], месца масавых расстрэлаў ахвяраў [[НКВД]]]]
{{Асноўны артыкул|Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі}}
На думку беларускага дасьледніка [[Леанід Маракоў|Леаніда Маракова]], у 1930-я гады на [[Сталін]]а працавалі сакрэтныя інстытуты [[НКВД]], якія пралічылі значны патэнцыял у геапалітычным становішчы [[Беларусь|Беларусі]]. Для таго, каб [[беларусы]] ніколі не атрымалі незалежнасьці ад [[Расея|Расеі]], яны сыстэматычна вынішчалі інтэлектуальны генафонд нацыі. Як адзначае Леанід Маракоў: ''«Зьмянілася ўжо некалькі пакаленьняў, а нам усё ніяк не атрымоўваецца аднавіць згубленае. Усё таму, што мы — дзеці горшых, лепшых выразалі»''<ref name="tut.by">{{Спасылка | аўтар = Кастусь Лашкевич, Леонид Моряков | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 21.10.2010 | url = http://news.tut.by/201107.html| загаловак = Как в БССР уничтожали врачей и избавлялись от больных| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[TUT.BY]] | дата = 22 кастрычніка 2010 | мова = ru | камэнтар = }}</ref>.

Ад рэпрэсіяў 1930-х гадоў пацярпелі 26 акадэмікаў і 6 сяброў-карэспандэнтаў [[Беларуская акадэмія навук|Беларускай акадэміі навук]]. З 139 асьпірантаў, якія былі ў 1934 годзе, засталося толькі шэсьць чалавек. Дасьледаваньні ў галіне гуманітарных навук практычна спыніліся<ref>[[Васіль Кушнер|Кушнер В.]] Культурнае і духоўнае жыццё савецкай Беларусі // {{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 402.</ref>. У 1930-я гады савецкія ўлады фізычна і духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк. Увогуле, была поўнасьцю зьніштожаная беларуская гістарычная школа<ref name="Katlarcuk-2009">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[Arche]] № 9, 2009.</ref>.

З 540—570 літаратараў, якія друкаваліся ў Беларусі ў 1920—1930-я гады, было рэпрэсавана ня менш за 440—460 (80%), у тым ліку [[Тодар Кляшторны]], [[Андрэй Мрый]] і мноства іншых вядомых аўтараў. Калі ўлічваць аўтараў, вымушаных зьехаць з радзімы, то ад рэпрэсіяў пацярпелі ня менш за 500 беларускіх літаратараў (90%), чвэртка ўсёй колькасьці літаратараў (2000), рэпрэсаваных у СССР<ref>{{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|1|0|РЛ1-3|РЛ1-3}}</ref>. Як падкрэсьлівае гісторык [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], пад рэпрэсіі трапіла практычна 100% складу [[Саюз пісьменьнікаў БССР|Саюзу пісьменьнікаў БССР]], да [[Нямецка-савецкая вайна|вайны]] дажыло ня больш за 20 чалавек. Вынікам такога антыбеларускага тэрору стала тое, што жыхары Менску літаральна баяліся вымавіць слова па-беларуску<ref name="Ablamiejka-21-04-2022"/>. Тым часам, паводле падлікаў Леаніда Маракова, ва [[Украіна|Ўкраіне]] колькасьць рэпрэсаваных літаратараў склала каля 35—40%, у [[Расея|Расеі]] — ня больш за 15%<ref name="tut.by"/>.

Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] савецкія ўлады масава рэпрэсавалі тых, хто ў ваенны час хоць неяк супрацаваў (у тым ліку дзеля выжываньня) зь [[Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)|нямецкай адміністрацыяй]]: паміж 1945—1950 гадамі зь Беларусі ўглыб СССР дэпартавалі каля 1 мільёну маладых беларусаў<ref name="Ablamiejka-21-04-2022"/>.

=== Савецкая адукацыйная палітыка ===
У адукацыі Беларусі, як і ў іншых савецкіх рэспубліках, прапаганда і насаджэньне расейскай мовы пачаліся з выкананьня прынятай 13 сакавіка 1938 году Саветам народных камісараў СССР і ЦК [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу|Усесаюзнай кампартыі (бальшавікоў)]] пастановы аб абавязковым вывучэньні расейскай мовы ў агульнаадукацыйнай школе нацыянальных рэспублік. З 1938/39 навучальнага году расейская мова стала галоўным прадметам беларускамоўных школаў<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 31.</ref>. Тым часам з пэдагагічнага працэсу агульнаадукацыйных школаў, сярэдніх спэцыяльных
і вышэйшых навучальных установаў прыбралі гісторыю Беларусі як асобны прадмет, яе паасобныя фрагмэнты былі толькі ў агульным курсе гісторыі СССР<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 32.</ref>.

У 1945—1955 гадох у Беларускай ССР ажыцьцявілі абавязковую пачатковую асьвету і перайшлі да ўсеагульнай 7-гадовай асьветы. У паваенны час на нізкім прафэсійным узроўні вялося выкладаньне многіх прадметаў, дрэнна ўлічваліся нацыянальныя асаблівасьці ў навучальна-выхаваўчай рабоце. Гэтаму спрыялі ўмовы, зьвязаныя з выпраўленьнем у БССР многіх кадраў, якія не валодалі мовай карэннага насельніцтва і не жадалі, каб яе вывучалі іх дзеці. Абыякава ставіўся да беларускай мовы партыйна-дзяржаўны апарат. У 1953 годзе толькі 62,2% кіроўных кадраў рэспубліканскай партыйнай арганізацыі складалі прадстаўнікі карэннай нацыянальнасьці. Гэтыя абставіны спрыялі таму, што рэзка скарацілася колькасьць беларускіх школаў у буйных прамысловых цэнтрах. У Менску ў 1945/46 навучальным годзе з 28 школаў 14 былі беларускамоўнымі, а ўжо ў 1952/53 навучальным годзе з 46 школаў беларускіх налічвалася толькі 9. Набірала моц тэндэнцыя скарачэньня беларускамоўных школаў у местах і ў сельскай мясцовасьці<ref>Нарысы гісторыі Беларусі: У 2 ч. / АН Беларусі, Ін-т гісторыі; Рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) і інш. Ч. 2. — {{Менск (Мн.)}}: Беларусь, 1995. С. 362.</ref>. Тым часам галоўным інструмэнтам русіфікацыйнай палітыкі стала расейскамоўная вышэйшая і сярэдняя спэцыяльная школа, куды беларусаў залічвалі толькі пры ўмове пасьпяховага ўступнага экзамэну з расейскай мовы. Яе, як галоўны прадмет, здавалі пры паступленьні ўва ўсе тыпы сярэдніх спэцыяльных і вышэйшых навучальных установаў, што прыводзіла да самарусіфікацыі<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 42.</ref>. Беларускамоўныя агульнаадукацыйныя школы фактычна набылі тупіковы характару, бо навучальныя ўстановы больш высокай ступені карысталіся вынятна расейскай мовай<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 43.</ref>.

4 студзеня 1959 году сяброўка Прэзыдыюму Цэнтральнага камітэту [[КПСС]] [[Кацярына Фурцава]] даслала з Масквы тэлеграму ва ўрад БССР з патрабаваньнем пераводу навучаньня ў агульнаадукацыйных школах на расейскую мову<ref>{{Артыкул|аўтар=Канюта В.|загаловак=Клясыкі гавораць|спасылка=http://www.zviazda.by/be/news/20140221/1392932685-klasiki-gavorac|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=21 лютага 2014|нумар=[http://www.zviazda.by/be/number/33-27643 33 (27643)]|старонкі=[http://www.zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/02/21lut-6.indd_.pdf 6]|issn=1990-763x}}</ref>. У выніку, да 1961 году ўсе беларускамоўныя школы ў раённых цэнтрах Беларускай ССР гвалтам русіфікавалі. Да паступовай русіфікацыі агульнаадукацыйнай школы таксама прывяло наданьне дзецям іншаземцаў права адмовы ад адукацыі на мове краіны пражываньня. Да 1979 году ў БССР перайшлі да ўсеагульнай сярэдняй адукацыі, у 1984 годзе — усеагульнай 11-гадовай (4 + 5 + 2) усеагульнай сярэдняй адукацыі. У 1989 годзе ў расейскамоўных школах было 80% вучняў, у беларускамоўных — 20%<ref name="б">{{Кніга|аўтар=[[Сьвятлана Снапкоўская|Снапкоўская С.]]|частка=Асьвета|загаловак=[[Беларуская энцыкляпэдыя]] ў 18 тамах|арыгінал=|спасылка=http://files.knihi.com/Slounik/02/enc/Bielaruskaja_encyklapedyja.torrent|адказны=гал.рэд. [[Генадзь Пашкоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі]]|год=1999|том=2|старонкі=24-25|старонак=480|сэрыя=|isbn=985-11-0061-7|наклад=10 000}}</ref>. У пачатку 1980-х гадоў у Менску толькі адно дзіця навучалася па-беларуску — вучаніца 3-яй школы Наста Лісіцына<ref>[https://www.svaboda.org/a/29724253.html «Мне абвяшчалі байкот». У пачатку 80-х у Менску была адна дзяўчына, якая вучылася па-беларуску. Мы яе знайшлі], [[Радыё Свабода]], 20 студзеня 2019 г.</ref>.

=== Перакручваньне гісторыі Беларусі і прыніжэньне гістарычнай ролі беларусаў ===
[[Файл:Зь гісторыі русыфікацыі Вялікалітвы.pdf|значак|250пкс|«З гісторыі русыфікацыі [[Літва|Вялікалітвы]]», [[Ян Станкевіч|Я. Станкевіч]], 1967 г.]]
{{Асноўны артыкул|Летувізацыя}}

БССР была адзінай рэспублікай эўрапейскай часткі СССР, якая ня мела свайго навуковага часопісу дзеля публіцыі гістарычных дасьледаваньняў. Згодна з партыйнымі дырэктывамі, адлік сапраўнай гісторыі Беларусі вёўся ад 1917 году, а беларускі этнас разглядаўся як негістарычны, які ня меў уласнай эліты, высокай культуры і мастацтва. Такім парадкам, усё створанае па-за межамі сялянскай хаты лічылася спадчынай «польскіх паноў» або «расейскіх памешчыкаў»<ref name="Katlarcuk-2009"/>.

Савецкая гістарыяграфія цалкам атаясамлівала гістарычныя [[Літва|Літву]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з навачаснымі [[Летува|Летувой]] і [[Летувісы|летувісамі]]. Адпаведна, спадчына [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] абвяшчалася вынятна летувіскай, а [[Вільня]] — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летуве]] выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.</ref>, тым часам [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.</ref>.

Як падкрэсьлівае гісторык [[Андрэй Катлярчук]], «''адмаўленьне гістарычнай сувязі [[Ліцьвіны|сярэднявечных „літоўцаў“]] і сучасных беларусаў мела сумныя наступствы для беларускага этнасу, спарадзіўшы закіды браку ў іх мінулым дзяржаўнасьці і „штучнасьці“ [[Беларуская мова|іх мовы]], амаль прыбраўшы гісторыю і культуру гэтага народу з [[мэдыявістыка|мэдыявістыкі]] XX стагодзьдзя''»<ref>[[Андрэй Катлярчук|Котлярчук А. С.]] Самосознание белорусов в литературных памятниках ХVІ—ХVІІІ вв. // Русь — Литва — Беларусь: Проблемы национального самосознания в историографии и культурологии. — Москва, 1997. С. 89.</ref>.

Як зазначае летувіскі гісторык [[Русьціс Камунтавічус]], на 2023 год «''летувісы лічаць, што ў беларусаў не было дзяржаўнасьці''». Паводле актуальных летувіскіх школьных падручнікаў, «''беларусы — шэрая маса, якую летувісы заваявалі ў сярэднія вякі''». Апроч таго, Камунтавічус адзначае, што да сёньняшняга часу няма ніводнай кнігі беларускага гісторыка, якая б была перакладзеная на летувіскую мову. Паводле Камунтавічуса, «''у адрознасьць ад летувісаў, чыя ідэнтычнасьць будуецца ў апазыцыі да іншых (для іх амаль усе суседнія народы — ворагі), беларусы імкнуцца з усімі жыць у згодзе''»<ref>Антось Жупран, [https://nashaniva.com/323307 «Як зразумець беларуса, калі ён такі складаны». Гутарка з аўтарам першай гісторыі Беларусі на літоўскай мове], [[Наша Ніва]], 6 жніўня 2023 г.</ref>. Таксама ён падкрэсьлівае: «''гэта прыніжэньне беларусаў — скарачаць іх гісторыю і сьцьвярджаць, што вось яны толькі нядаўна зьявіліся, а мы тут жылі спрадвеку''» і што такое скарачэньне гісторыі Беларусі ёсьць актуальным для расейцаў, каб сьцьвярджаць, што да таго, як зьявіліся Беларусь і беларусы, усе былі адзінымі — русінамі, рускімі, былі часткай Расеі<ref>[[Сяргей Паўлавіч Абламейка|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/32392665.html Літоўскі гісторык Русьціс Камунтавічус: Нельга напісаць сумесную гісторыю, якая задаволіць і літоўцаў, і беларусаў], [[Радыё Свабода]], 3 траўня 2023 г.</ref>.

=== Рабаваньне і зьнішчэньне культурных каштоўнасьцяў і архіўных дакумэнтаў ===
[[Файл:Muzeum Suworowa w Kobryniu.JPG|значак|250пкс|Музэй [[Аляксандар Сувораў|Суворава]] ў [[Кобрынь|Кобрыні]], створаны за савецкім часам]]
У 1920—1950-я гады савецкія ўлады масава зьнішчалі беларускія архіўныя дакумэнты, асабліва гэтае зьнішчэньне было актыўным з канца 1930-х да канца 1950-х гадоў, калі савецкія архівы знаходзіліся ў складзе [[Народны камісарыят унутраных справаў|НКВД-МГБ]]<ref name="Ablamiejka-21-04-2022"/>.

За савецкім часам працягнуўся распачаты ўладамі Расейскай імпэрыі вываз зь Беларусі гістарычна-культурных каштоўнасьцяў. У 1922 годзе ў Маскву з БССР афіцыйна вывезьлі 132 прадметы, сярод якіх быў [[сэўр]]ская і [[вена|венская]] парцаляна, дробная плястыка, вэнэцыянскі куфэрак XV cт., посуд эпохі барока, старажытныя музычныя інструмэнты, гравюры. У канцы 1928 годзе з фондаў Беларускага дзяржаўнага музэю ў Менску вывезьлі шэраг абразоў, а таксама творы [[Марк Антакольскі|Антакольскага]], [[Юдэль Пэн|Пэна]], [[Янкель Кругер|Кругера]]. У лістападзе 1931 году адбылося буйнамаштабнае адабраньне: у Маскву вывезьлі сотні каштоўных помнікаў гісторыі і мастацтва — дрэварыты [[Альбрэхт Дурэр|Дурэра]], флямандзкія габэлены, рэнэсансавую мэблю, нямецкія сярэдневечныя вырабы з срэбра, [[Слуцкія паясы|слуцкія залататканыя паясы]] ды іншае. Агулам тады зь Менскага, Магілёўскага, Віцебскага і Гомельскага дзяржаўных музэяў вывезьлі 285 гістарычных і мастацкіх помнікаў. Пазьней узяліся за раённыя краязнаўчыя музэі. Напрыклад, з Аршанскага музэю забралі малюнкі франка-прускай вайны ў колькасьці 132 адзінак, а таксама творы кітайскага і японскага выяўленчага мастацтва. У 1933 годзе адбыўся чарговы масавы вываз каштоўнасьцяў<ref>Аляксандар Гужалоўскі, [https://budzma.org/news/yak-vyvozili-kashtounastsi-z-bssr.html Як вывозілі каштоўнасці з музеяў БССР у канцы 1920-х — пачатку 1930-х гг.], [[Budzma.org]], 28 кастрычніка 2020 г.</ref>. А ў 1950 годзе савецкія ўлады ў строгай таямніцы<ref name="Maldzic-1993">[[Адам Мальдзіс|Мальдзіс А.]] Які лёс старадаўных музейных і бібліятэчных збораў у Беларусі? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 74.</ref> падаравалі Польшчы абсалютную большасьць партрэтаў (63 адзінкі) зь Нясьвіскай галерэі<ref>Кірпа С. [http://www.tio.by/newspaper/651 Скарбы Нясвіжа: гісторыя стварэння і рабавання] // Туризм и отдых. № 39 (724), 8 кастрычніка 2009 г.</ref>. Тым часам рэлігійная і духоўная сьвятыня [[беларусы|беларусаў]] — [[Крыж Эўфрасіньні Полацкай]] — з усяго відаць, трапіла ў перададзеную ў 1943 годзе [[Расейская праваслаўная царква|Расейскай праваслаўнай царкве]] [[Троіца-Сергіева лаўра|Троіца-Сергіевую лаўру]], дзе таемна ад грамадзкасьці захоўваецца як асабістая сьвятыня [[Патрыярх Маскоўскі і ўсяе Расеі|маскоўскага патрыярха]]<ref name="Tarasau-2021">[https://nn.by/?c=ar&i=274240 «Патрыярх лічыць яго асабістай святыняй і прыязджае да яго маліцца». Дзе знаходзіцца Крыж Ефрасінні Полацкай?], [[Наша Ніва]], 9 чэрвеня 2021 г.</ref>.

У выніку гэтых спусташэньняў на пачатак 1990-х гадоў на тэрыторыі [[Беларусь|Беларусі]] не засталося ніводнага выданьня [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|III Статуту Вялікага Княства Літоўскага]] на [[Старабеларуская мова|старабеларускай мове]]. Асобнікі найбольш масавага выданьня 1594—1595 гадоў разьмеркаваліся наступным спосабам: [[Расея]] (11), [[Польшча]] (6), [[Летува]] (6), [[Украіна]] (5), [[Вялікабрытанія]] (1)<ref>{{спасылка|url=http://nn.by/?c=ar&i=73492 |загаловак=Магчымасць вярнуць у краіну арыгінальнае выданне Статута ВКЛ з’явілася ў беларусаў|выдавец=[[Наша Ніва]]|дата публікацыі=16 траўня 2012}}</ref><ref>{{спасылка|url=http://www.belta.by/ru/all_news/society/Vozmozhnost-vernut-v-stranu-originalnoe-izdanie-Statuta-VKL-pojavilas-u-belorusov_i_597560.html|загаловак=Возможность вернуть в страну оригинальное издание Статута ВКЛ появилась у белорусов |выдавец=[[БелТА]]|дата публікацыі=16 траўня 2012}}</ref>. Апроч таго, у розных музэях Беларусі засталося ня больш як 20 [[Слуцкія паясы|слуцкіх паясоў]], пераважна ў фрагмэнтах<ref>Наркевіч І. Квітнеюць серабром і золатам слуцкія паясы // Культура. № 21 (839), 24.05.2008 — 30.05.2008 г.</ref>.

Як адзначае [[Адам Мальдзіс]], у выніку шматгадовага рабаваньня Беларусь, відаць, стала адзінай краінай у сьвеце, дзе нацыянальных культурных скарбаў на радзіме засталося меней, чым за яе межамі<ref name="Maldzic-1993"/>.

=== Масавае зьнішчэньне помнікаў архітэктуры ===
[[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Высокае. Кляштар баніфратаў.jpg|250пкс|значак|Кляштар баніфратаў у [[Высокае|Высокім]], ператвораны ў склад-гараж]]
{{Асноўны артыкул|Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР}}
Радыкальныя ідэі бальшавікоў пра сацыяльнае пераўтварэньне і ўрбаністычны прагрэс прывялі да руйнаваньня цэлых архітэктурных ансамбляў. Паводле савецкіх генэральных плянаў зьнішчаліся гістарычныя трасы вуліцаў, узводзілася тыповая шматпавярховая забудова без уліку гістарычных кампазыцыйных дамінантаў, відавых пэрспэктываў і сылюэту. Прагматызм і [[Вульгарызм|вульгарная]] [[Ідэалёгія|ідэалягізацыя]] прывялі да ўтварэньня татальна абязьлічанага мескага асяродзьдзя<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 6.</ref>. Напрыклад, у сярэдзіне 1970-х гадоў савецкія ўлады зруйнавалі [[Няміга (гістарычна-архітэктурны комплекс)|ансамбль гістарычнай забудовы вуліцы Нямігі]] ў Менску, па чым яны збудавалі там шматпавярховы жылы дом паводле праекту [[Сьцяпан Мусінскі|Сьцяпана Мусінскага]], ураджэнца [[Валагодзкая вобласьць|Валагодзкай вобласьці]] [[Расея|Расеі]], які пераехаў у Беларусь у 1960 годзе<ref>{{Літаратура/БелЭн|11к}} С. 38.</ref>. А ў 1985 годзе на месцы зьнішчана савецкімі ўладамі [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|кляштару дамініканаў]] пачалося ўзьвядзеньне гмаха [[Палац Рэспублікі (Менск)|Палаца Рэспублікі]] паводле праекту аўтарскага калектыву пад кіраўніцтвам [[Міхаіл Пірагоў|Міхаіла Пірагова]], ураджэнца [[Краснаярскі край|Краснаярскага краю]] Расеі, які пераехаў у Беларусь у 1975 годзе<ref>{{Літаратура/Архітэктура Беларусі: Энцыкляпэдычны даведнік|к}} С. 601.</ref>. Гэтыя новыя будынкі ў Менску, як і іншыя савецкія гмахі ў гістарычных цэнтрах беларускіх местаў, парушылі цэласнасьць ансамбляў і сталі замінаць успрыманьню гістарычна-архітэктурных каштоўнасьцяў<ref name="TUT.BY-2013-01-29">Беницевич Н. [https://web.archive.org/web/20160305020031/http://news.tut.by/society/332463.html?utm_source=rss-news&utm_medium=rss&utm_campaign=news-feed Дворец Республики, дом «У Троицкого» и здание МВД признаны дисгармоничными], [[TUT.BY]], 29.01.2013 г.</ref><ref name="sp">Чантурыя Ю. Гарады і час: Мінск // {{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 294.</ref>.

[[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Койданаўскі замак.jpg|250пкс|значак|[[Койданаўскі замак|Замак і кальвінскі збор]] у [[Койданаў|Койданаве]], зьнішчаныя дашчэнту савецкімі ўладамі]]

У 1930-я гады ў [[СССР]] пад заклікам барацьбы супраць рэлігіі пачалося масавае зьнішчэньне сакральных будынкаў усіх канфэсіяў, многія зь якіх былі ўнікальнымі помнікамі гісторыі і архітэктуры. У выніку гэтага акту [[вандалізм]]у савецкія ўлады зьнішчылі архітэктурных ансамблі старажытных манастыроў ў [[Віцебск]]у, [[Ворша|Воршы]], [[Полацак|Полацку]], [[Амсьціслаў|Амсьціславе]] і інш. У [[Магілёў|Магілёве]] з мэтай «сацыялістычнай рэканструкцыі» места за адну ноч узарвалі 9 помнікаў сакральнай архітэктуры. У паваенны час зьнішчэньне помнікаў архітэктуры працягвалася пад прыкрыцьцём генэральных плянаў аднаўленьня і рэканструкцыі местаў. Найбольшыя страты сярод архітэктурынай спадчыны беларусы панесьлі ў 1960—1970-я гады<ref name="str_sp_54"/>.

[[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Клецак, Фарны касьцёл.jpg|250пкс|значак|[[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Клецак)|Фарны касьцёл]] у [[Клецак|Клецку]], зруйнаваны савецкімі ўладамі]]

Мастак [[Мікола Купава]] зьвяртае ўвагу на тое, што ў часы савецкага панаваньня бальшавікі часьцей руйнавалі ня [[Мураўёўкі|цэрквы-мураўёўкі]], а старажытныя беларускія сьвятыні<ref>Купава М. [http://media.catholic.by/nv/n9/art10.htm?forprint=1 Аршанская бажніца Апекі Маці Божай] // [[Наша Вера]]. № 3 (9), 1999 г.</ref>. Напрыклад, у Воршы адзіная збудаваная расейскімі ўладамі царква-мураўёўка засталася некранутай, прытым савецкія ўлады зьнішчылі чатыры царквы і два касьцёлы, якія былі помнікамі архітэктуры [[барока]] часоў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]; у [[Шклоў|Шклове]] таксама захавалася толькі царква-мураўёўка, а пад руйнаваньне трапілі каштоўныя помнікі сакральнай архітэктуры [[магілёўскае барока|магілёўскага барока]] і [[клясыцызм]]у; у [[Магілёў|Магілёве]] захаваліся дзьве царквы-мураўёўкі, прытым места страціла тры царквы і два касьцёлы, помнікі архітэктуры барока, а таксама тры царквы і касьцёл, помнікі архітэктуры клясыцызму. Падобная выпадкі таксама назіралася ў [[Лагойск]]у, [[Койданаў|Койданаве]], [[Дзісна|Дзісьне]], [[Горадня|Горадні]] і інш.

[[Файл:Зруйнаваны касцёл Святога Станіслава ў Пінску (выгляд да 1953г і пасля).jpg||250пкс|значак|[[Касьцёл Сьвятога Станіслава і калегіюм езуітаў (Пінск)|Касьцёл Сьвятога Станіслава]] ў Пінску, зруйнаваны савецкімі ўладамі]]

Калі на пачатак XIX стагодзьдзя [[Віцебск]] упрыгожвала [[Сьпіс помнікаў архітэктуры віленскага барока#Віцебшчына|12 унікальных твораў]] [[віленскае барока|віленскага барока]] (другое месца пасьля [[Вільня|Вільні]]), то па расейскім і савецкім панаваньні зь іх захаваўся толькі [[Віцебская ратуша|адзін у перабудаваным выглядзе]]<ref>Добровольский П. [https://web.archive.org/web/20180924230304/https://news.tut.by/culture/550660.html Замки, храмы и ратуши. Кто, когда и зачем уничтожил исторический облик крупных городов Беларуси], [[TUT.BY]], 10 ліпеня 2017 г.</ref>.

=== Савецка-расейскія помнікі і памятныя знакі ===
[[Файл:Monument to Vladimir Lenin in Minsk.JPG|значак|250пкс|Адзін з помнікаў Леніну ў Менску]]
Савецкія ўлады масава ўсталёўвалі ў Беларусі помнікі і памятныя знакі расейскім камуністычным дзеячам, у першую чаргу [[Ленін]]у, [[Сталін]]у, [[Фэлікс Дзяржынскі|Дзяржынскаму]] і [[Міхаіл Калінін|Калініну]]. Усе гэтыя помнікі і памятныя знакі, апроч дэмантаваных у час «хрушчоўскай адлігі» помнікаў Сталіну, на пачатак XXI стагодзьдзя займалі найбольш значныя месцы на цэнтральных вуліцах і пляцах беларускіх местаў і мястэчак<ref>Хільмановіч У. [https://web.archive.org/web/20210731194434/https://www.racyja.com/blohi-racyi/uladimir-hilmanovic/dzyarzhynski-i-karova/ Дзяржынскі і карова], [[Радыё Рацыя]], 2018 г.</ref>.

[[Файл:SuvurovPark.JPG|значак|250пкс|Знак уваходу ў «парк Суворава»]]
Поруч зь Леніным, Сталінам і [[Лаўрэнці Берыя|Берыяй]] у СССР заўзята шанавалі расейскага вайсковага дзеяча [[Аляксандар Сувораў|Суворава]], які атрымаў ад маскоўскай гаспадыні [[Кацярына II|Кацярыны ІІ]] Кобрынскую воласьць з 13 279 сялянамі-мужчынамі ў падарунак за здушэньне [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня Тадэвуша Касьцюшкі]]. У 1948 годзе [[Кобрынь|Кобрынскаму]] мескаму парку, заснаванаму падскарбіем Вялікага Княства Літоўскага [[Антоні Тызэнгаўз|Антоніем Тызэнгаўзам]], надалі афіцыйную назву «Парк культуры і адпачынку імя А. В. Суворава». У 1950 годзе, у 150-тую гадавіну сьмерці, у парку паставілі бюст Суворава. Нягледзячы на атрыманьне Беларусьсю незалежнасьці, аб’екты, названыя ў гонар Суворава дагэтуль засталіся ў краіне. Яго імя носяць вуліцы ў 35 местах і 24 мястэчках Беларусі. Дзее Кобрынскі музэй, прысьвечаны Сувораву, [[Менская сувораўская вайсковая вучэльня]]. Імём Суворава назвалі 23 калгасы<ref>[[Кастусь Тарасаў|Тарасаў К.]] Які след у гісторыі Беларусі пакінуў А. Сувораў? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 50—51.</ref>.

=== Савецка-расейскія перайменаваньні ===

==== Населеныя пункты ====
{{Глядзіце таксама|Сьпіс населеных пунктаў Беларусі, пераназваных у XX стагодзьдзі}}
Наўмыснае сьціраньне гістарычнай памяці беларусаў выявілася ў зьнішчэньні спрадвечнай тапанімікі. За савецкім часам адзначаліся масавыя перайменаваньні беларускіх паселішчаў. Савецкія ўлады зьмянілі афіцыйныя назвы наступных местаў і мястэчак: у 1923 годзе — [[Ігумен]] на Чэрвень і [[Вызна]] на Чырвоная Слабада, у 1932 годзе — [[Койданаў]] на Дзяржынск, у 1934 годзе — [[Качэрычы]] на Кіраўск, у 1939 годзе — [[Менск]] на Мінск, у 1945 годзе — [[Прапойск]] на Слаўгарад, у 1954 годзе — [[Рудабелка]] на Акцябарскі, у 1961 годзе — [[Шацілавічы|Шацілкі]] на Сьветлагорск, у 1962 годзе — [[Дрыса]] на Верхнядзьвінск. Найбольш шырокія перайменаваньні адбываліся ў 1938—1939 гадох, калі зьмянілі назвы 67 паселішчаў, і ў 1964 годзе, калі перайменавалі больш як 300 населеных пунктаў<ref>{{Навіна|аўтар=Трафімовіч А.|загаловак=Акцябрскі, Дзяржынск… Навошта пераймяноўвалі беларускія гарады|спасылка=http://www.aif.by/social/item/19882-cityname.html|выдавец=[[Газэта]] «[[Аргумэнты і факты ў Беларусі]]»|дата публікацыі=27 сьнежня 2012|дата доступу=13 лютага 2012}}</ref>.

Перайменаваньні ажыцьцяўляліся з розных прычынаў, аднак часьцей за ўсё гэта быў пошук больш «мілагучных» формаў (нярэдка з пункту гледжаньня расейскай мовы) або зьнішчэньне тапонімаў, што не адпавядалі камуністычнай ідэалёгіі. Новыя назвы населеных пунктаў звычайна ўтвараліся штучна<ref name="Kapylou"/> бязь зьвязку зь мясцовай гісторыяй і тапанімікай паводле прынцыпаў расейскай мовы<ref>{{Літаратура/Тапанімія Гомельшчыны}}</ref>. Трэба зазначыць, што ў афіцыйных савецкіх сьпісах тапонімаў ня быў прастаўлены націск, праз што тапонімы нярэдка прачытваліся памылкова і нават траплялі ў лік абразьлівых (напрыклад, Ма́ртышкі, Холуй, Язва́ і інш.)<ref>[[Валянціна Лемцюгова|Лемцюгова В.]] [http://nn.by/?c=ar&i=114591 Як нам вярнуць беларускія назвы?] // [[Наша Ніва]], 2 верасьня 2013 г.</ref>.

{| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 800px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;"
|- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center"
| colspan="4"| '''Прыклады савецкіх русіфікацыйных перайменаваньняў сельскіх населеных пунктаў Беларусі'''
|- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center"
! Гістарычная назва вёскі !! Савецкая афіцыйная назва !! Беларуская форма савецкай назвы !! Час перайменаваньня

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Асмаленік]] || ''Ударное'' || Ударнае || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Аўгустава]] || ''Звезда'' || Зьвязда || 1939 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Аўгустбэрг]] || ''Ульяновка'' || Ульянаўка{{Заўвага|У імя расейскага савецкага рэвалюцыянэра [[Ленін|Леніна (Ульянава)]]}} || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Бабыніха]] || ''Серегино'' || Сярогіна{{Заўвага|У імя савецкага вайскоўца з Расеі [[Аляксандар Сярогін|Сярогіна]], удзельніка Другой сусьветнай вайны}} || 1969 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Багуславец]] || ''Гречихино'' || Грачыхіна || 1977 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Барок (Добрускі раён)|Барок]] || ''Надежда'' || Надзежда || 1934 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Баславічы]] || ''Борок'' || Барок || 1969 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Башкі]] || ''Первое Мая'' || Першае Мая || 1939 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Бедавіцы]] || ''Ключегорская'' || Ключагорская{{Заўвага|У беларускай мове з гары можа бруіцца крыніца а не «ключ»}} || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Белае (Бельскі сельсавет)|Белае]] || ''Азино'' || Азіна{{Заўвага|У імя бальшавіка-вайскоўца [[Уладзімер Азін|Азіна]]}} || 1969 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Берасьцяны Завод]] || ''Чапаевский'' || Чапаеўскі{{Заўвага|У імя расейскага савецкага вайсковага дзеяча [[Васілій Чапаеў|Чапаева]]}} || 1969 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Блёўка]] || ''Восток'' || Васток || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Брахлы]] || ''Новая Жизнь'' || Новая Жызьнь || 1939 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Брылёва (Гомельскі раён)|Брылёва]] || ''Мичуринская'' || Мічурынская{{Заўвага|У імя расейскага сэлекцыянэра [[Іван Мічурын|Мічурына]]}} || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Буй (Сеньненскі раён)|Буй]] || ''Будённого'' || Будзённага{{Заўвага|У імя расейскага савецкага вайскавода [[Сямён Будзённы|Будзённага]]}} || 1939 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Быч (Гомельская вобласьць)|Быч]] || ''Октябрево'' || Акцяброва || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Бычкі (Менская вобласьць)|Бычкі]] || ''Отрадное'' || Атраднае || 1969 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Бяднішкі]] || ''Зерновая'' || Зернавая || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Бязьдзелічы]] || ''Раздольная'' || Раздольная || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Відагошч]] || ''Комсомолец'' || Камсамолец || 1930-я гады

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Воўкаразь]] || ''Победа'' || Пабеда || 1969 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Галоднічы]] || ''Красноозерное'' || Краснаазёрнае || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Гапоны]] || ''Заветное'' || Заветнае || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Гарадзец (Шаркоўшчынскі раён)|Гарадзец]] || ''Дивная'' || Дзіўная || 1969 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Гібайлавічы]] || ''Знаменская'' || Знаменская || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Глісьцянец]] || ''Залесино'' || Залесіна || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Глод]] || ''Мирная'' || Мірная || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Глыбокі Брод]] || ''Кировка'' || Кіраўка{{Заўвага|У імя расейскага савецкага дзеяча [[Сяргей Кіраў|Кірава]]}} || 1949 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Гніліца (Магілёўская вобласьць)|Гніліца]] || ''Ленино'' || Леніна || 1967 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Гнілякі]] || ''Роща'' || Рошча || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Гарбы]] || ''Ромашки'' || Рамашкі || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Гута (Буда-Кашалёўскі раён)|Гута]] || ''Возрождение'' || Вазраждзеньне || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Двор Левандоўскага]] || ''Красная Горка'' || Красная Горка || 1932 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Дзягцянка]] || ''Красная Заря'' || Красная Зара || 1938 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Дзякі]] || ''Родники'' || Крыніцы/Раднікі || 1969 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Дзяругі (Дубровенскі раён)|Дзяругі]] || ''Ковровое'' || Каўровае || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Доргунская Вулька]] || ''Усово'' || Усава{{Заўвага|У імя расейскага камандзіра пагранічнага аддзелу [[НКВД]] [[Віктар Усаў|Усава]], што загінуў у Другую сусьветную вайну}} || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Драхча Паненская]] || ''Кутузовка'' || Кутузаўка{{Заўвага|У імя расейскага вайскавода [[Міхаіл Кутузаў|Кутузава]]}} || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Дурынічы]] || ''Изюмово'' || Ізюмава{{Заўвага|У імя ўдзельніка [[Нямецка-савецкая вайна|Нямецка-савецкай вайны]] з [[Чалябінская вобласьць|Чалябінскай вобласьці]] Расеі [[Мікалай Ізюмаў|Мікалая Ізюмава]]}} || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Дурычы]] || ''Знаменка'' || Знаменка || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Жаробнае]] || ''Чкалово'' || Чкалава{{Заўвага|У імя расейскага савецкага лётніка-выпрабавальніка [[Валеры Чкалаў|Чкалава]]}} || 1939 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Жываглодавічы (Салігорскі раён)|Жываглодавічы]] || ''Первомайск'' || Першамайск || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Загаліха]] || ''Новая Жизнь'' || Новая Жызьнь || 1939 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Задабрасьць]] || ''Калинино'' || Калініна{{Заўвага|У імя расейскага савецкага партыйнага дзеяча [[Міхаіл Калінін|Калініна]]}} || 1939 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Залесьсе (Рудабельскі раён)|Залесьсе]] || ''Бумажково'' || Бумажкова{{Заўвага|У імя савецкага партызана з Расеі [[Ціхан Бумажкоў|Бумажкова]]}} || 1969 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Замагільле]] || ''Рассвет'' || Расьсьвет || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Засьценак Дуброва]] || ''Передовая'' || Перадавая || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Іван Бор]] || ''Красный Октябрь'' || Красны Акцябар || 1939 гады

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Ігнатычы]] || ''Калинино'' || Калініна || 1960-я гады

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Ізабэліна]] || ''Свободная Жизнь'' || Свабодная Жызьнь || 1939 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Кабылінцы]] || ''Победа'' || Пабеда || 1939 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Кабыльнікі (Віцебскі раён)|Кабыльнікі]] || ''Октябрь'' || Акцябар || 1939 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Кабылянка (Гомельская вобласьць)|Кабылянка]] || ''Рассветная'' || Расьсьветная || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Казарэзы (Менская вобласьць)|Казарэзы]] || ''Родники'' || Раднікі || 1969 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Какуевічы]] || ''Чкалово'' || Чкалава || 1939 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Калёнія Равіны]] || ''Сиреневка'' || Сярэнеўка || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Каралі (Сеньненскі раён)|Каралі]] || ''Большевик'' || Бальшавік || 1939 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Карнілавічы]] || ''Ударная'' || Ударная || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Карсаршчына]] || ''Счастливая Жизнь'' || Счастлівая Жызьнь || 1939 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Карчма (Бабруйскі раён)|Карчма]] || ''Дачное'' || Дачнае || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Княжая Магіла]] || ''Чапаево'' || Чапаева || 1952 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Конскі Бор]] || ''Березовая Роща'' || Бярозавая Рошча || 1969 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Кулакі (Талачынскі раён)|Кулакі]] || ''Лесино'' || Лесіна || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Куляшова (Віцебская вобласьць)|Куляшова]] || ''Красное Знамя'' || Краснае Знамя || 1939 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Курані]] || ''Рассвет'' || Расьсьвет || 1936 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Лапухі]] || ''Дунаево'' || Дунаева || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Ліхінічы]] || ''Ракушево'' || Ракушава || 1967 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Лукаеды]] || ''Кирово'' || Кірава || 1939 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Ляцак Нізкі]] || ''Чапаевка'' || Чапаеўка || 1949 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Магільніца]] || ''Рощица'' || Рошчыца || 1969 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Маёнтак (Рагачоўскі раён)|Маёнтак]] || ''Коммунар'' || Камунар || 1939 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Манастыр (Бешанковіцкі раён)|Манастыр]] || ''Марьино'' || Мар’іна || 1969 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Мухаеды]] || ''Кирова'' || Кірава || 1939 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Машні]] || ''Семеново'' || Сямёнава || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Міхалёў (Гомельская вобласьць)|Міхалёў]] || ''Нариманов'' || Нарыманаў{{Заўвага|У імя азэрбайджанскага савецкага дзеяча [[Нарыман Нарыманаў|Нарыманава]]}} || 1929 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Мондзін]] || ''Сиреневка'' <br /> ''Черемушки'' || Сярэнеўка <br /> Чаромушкі || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Мыцькова]] || ''Победа'' || Пабеда || 1939 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Нароты]] || ''Ореховка'' || Арэхаўка || 1969 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Нача Людкевіча]] || ''Лужайки'' || Лужайкі || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Пагост (Шумілінскі раён)|Пагост]] || ''Победа'' || Пабеда || 1918 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Пагосьцішча]] || ''Красный Посёлок'' || Чырвоны Пасёлак || 1939 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Пазьдзюткі]] || ''Радуга'' || Радуга || 1966 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Панскае]] || ''Майск'' || Майск || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Папіхова]] || ''Свердлово'' || Сьвярдлова{{Заўвага|У імя расейскага дзеяча [[Якаў Сьвярдлоў|Сьвярдлова]]}} || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Папоўка (Добрускі раён)|Папоўка]] || ''Ленино'' || Леніна || 1930 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Папоўшчына (Гомельская вобласьць)|Папоўшчына]] || ''Октябрь'' || Акцябар || 1920 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Пішчакі]] || ''Орехово'' || Арэхава || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Пляцянічы]] || ''Красное Село'' || Чырвонае Сяло || 1969 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Пляшкі (Лепельскі раён)|Пляшкі]] || ''Расцвет'' || Расьцьвет || 1939 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Прыступаўшчына]] || ''Розовка'' || Розаўка || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Пузавічы (Слонімскі раён)|Пузавічы]] || ''Павлово'' || Паўлава || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Пузікі (Магілёўская вобласьць)|Пузікі]] || ''Сафоново'' || Сафонава || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Пустынькі]] || ''Ясная Роща'' || Ясная Рошча || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Радзівілімонты]] || ''Красная Звезда'' || Красная Зьвязда || 1960 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Радзілавічы]] || ''Дзержинск'' || Дзяржынск || 1931 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Ракаедаўшчына]] || ''Победное'' || Пабеднае || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Раманава (Гомельская вобласьць)|Раманава]] || ''Борьба'' || Барба || 1928 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Рызы]] || ''Калиново'' || Калінава || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Рылавічы (Гомельская вобласьць)|Рылавічы]] || ''Никоново'' || Ніканава || 1965 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Рылаўшчына (Менская вобласьць)|Рылаўшчына]] || ''Дружба'' || Дружба || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Серакаратня]] || ''Лучезарная'' || Лучазарная || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Сермяжанка]] || ''Осман-Касаево'' || Асман-Касаева{{Заўвага|У імя савецкага партызана з Расеі [[Асман Касаеў|Касаева]], які загінуў у Другую сусьветную вайну}} || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Скоблы]] || ''Кленовка'' || Клёнаўка || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Скорбічы]] || ''Дружба'' || Дружба || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Скулавічы]] || ''Коммунарка'' || Камунарка || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Слабада Дзісна]] || ''Луночарское'' || Луначарскае{{Заўвага|У імя расейскага савецкага дзеяча [[Анатолі Луначарскі|Луначарскага]]}} || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Старцавічы]] || ''Знамя'' || Знамя || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Старчыцы]] || ''Октябрь'' || Акцябар || 1937 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Стары Фальварак]] || ''Победное'' || Пабеднае || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Строгі]] || ''Кузнецовка'' || Кузьняцоўка || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Сьвіналупы]] || ''Ромашкино'' || Рамашкіна || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Сьвятое (Рагачоўскі раён)|Сьвятое]] || ''Кирово'' || Кірава || 1939 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Сьвятоцак]] || ''Дзержинского'' || Дзяржынскага || 1939 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Сьвяты Дух (вёска)|Сьвяты Дух]] || ''Будёновка'' || Будзёнаўка || 1949 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Угольцы]] || ''Надеждино'' || Надзеждзіна || 1937 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Узілаўка]] || ''Звезда'' || Зьвязда || 1939 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Умыркі]] || ''Будёновка'' || Будзёнаўка || 1941 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Усы]] || ''Будённого'' || Будзённага || 1939 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Фальварак (Мазырскі раён)|Фальварак]] || ''Победное'' || Пабеднае || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Халяўкі]] || ''Петрово'' || Пятрова || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Хатаевічы]] || ''Октябрь'' || Акцябар || 1939 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Хлусы]] || ''Некрасово'' || Някрасава{{Заўвага|У імя расейскага паэта [[Мікалай Някрасаў|Някрасава]], аўтара оды [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёву-вешальніку]]}} || 1938 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Царкавішча]] || ''Кульнево'' || Кульнева || 1964 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Царкоўе (Буда-Кашалёўскі раён)|Царкоўе]] || ''Совхозная'' || Саўхозная || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Цуцкі]] || ''Восточная'' || Васточная || 1966 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Чорная Лаза]] || ''Красный Восход'' || Красны Васход || 1939 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Шляхецкі Камень]] || ''Октябрь'' || Акцябар || 1939 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Шляхтаўшчына]] || ''Трудовая'' || Трудавая || 1969 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Шчацінка (Віцебская вобласьць)|Шчацінка]] || ''Красная Заря'' || Красная Зара || 1939 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Юдзенічы]] || ''Советская'' || Савецкая || 1964 год

|-style="background:#EEEEEE;" align="left"

| [[Юркава Сьцяна]] || ''Чапаево'' || Чапаева || 1939 год

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| [[Яўтушкавічы]] || ''Просвет'' || Прасьвет || 1926 год
|}

==== Вуліцы і пляцы ====
Адным з захадаў русіфікацыі беларусаў з боку савецкіх уладаў стала практычна поўнае зьнішчэньне мясцовай [[Урбананіміка|ўрбананімічнай]] спадчыны. Нават па расейскім і польскім (у заходняй частцы краіны) панаваньні многія вуліцы і пляцы працягвалі захоўваць традыцыйныя старажытныя назвы, якія несьлі пэўны зьмест, выклікалі асацыяцыі з гісторыяй краю, яго культурай, функцыянальнымі і ляндшафтавымі асаблівасьцямі тэрыторыі, сьвятынямі, што існавалі ў мінулым. У выніку савецкіх перайменаваньняў цэнтральныя вуліцы і пляцы набылі стандартны цалкам безаблічны набор назваў, большасьць зь якіх мусілі сьцьвярджаць палітыку ўладаў СССР і камуністычную ідэалёгію, прытым многія зь іх атрымалі назвы ў імя расейскіх (савецкіх) дзеячоў, нічым не зьвязаных з адпаведным населеным пунктам і Беларусяй увогуле<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 233.</ref>.

Напрыклад, па Другой сусьветнай вайне мескі краявід Менску на ўзроўні назваў пачаў вызначацца савецкім і расейскім палітычным і культурным кантэкстам<ref>Казакевич А. Символика места: Забывание и фрагментация «советского» в ландшафте Минска // Неприкосновенный запас: Дебаты о политике и культуре. № 6(80), 2011. С. 17—33.</ref>. Гэты прывяло да таго, што на канец XX стагодзьдзя назвы, датычныя расейскай гісторыі і культуры, камуністычнай ідэалёгіі і Другой сусьветнай вайны, сумарна склалі каля 45% усяго тапанімічнага фонду сталіцы, у той час як беларускія ўрбанонімы вагаліся ў межах 9%<ref>Гардзееў Ю. Урбананімічны дыскурс у постсавецкай Беларусі // Acta Baltico-Slavica. № 41, 2017. С. 221.</ref>. Паводле статыстычных зьвестак на 2018 год, 70% назваў вуліцаў Менску супадала з назвамі вуліцаў Масквы (333 агульныя назвы), [[Ніжні Ноўгарад|Ніжняга Ноўгараду]] (336 агульных назваў) і [[Данецк]]у (375 агульных назваў)<ref>Синицкая Е. С., Кашляк А. И., Грахольская М. А. Влияние архитектурной среды г. Гомеля на психоэмоциональное состояние человека // Проблемы и перспективы развития современной медицины: сб. науч. ст. X Респ. науч.-практ. конф. с междунар. участием студентов и молодых ученых, Гомель, 3-4 мая 2018 г. — Гомель: ГомГМУ, 2018. С. 1087.</ref>.

== Рэжым Лукашэнкі ==
{{Асноўны артыкул|Рэжым Лукашэнкі}}

[[Файл:Alexander Lukashenko crop.jpeg|250пкс|міні|Прарасейскі<ref>[https://web.archive.org/web/20200929141558/https://news.tut.by/politics/169669.html Лукашэнка: Няма больш прарасейскага чалавека ў Беларусі, чым Прэзыдэнт. Я гэта даказваю 15 гадоў, у вас зь Беларусьсю ніколі не было праблемаў], [[TUT.BY]], 11 мая 2010 г.</ref> аўтарытарны<ref>''Frear M.'' Belarus under Lukashenka. Adaptive Authoritarianism. 1st Edition. — Routledge: [[Taylor & Francis]] Group, 194 p.</ref><ref>[https://www.britannica.com/biography/Alexander-Lukashenko Aliaksandar Lukashenka], [[Encyclopædia Britannica]]</ref><ref>[https://www.theguardian.com/world/2014/jun/09/-sp-belarus-remains-revolution-behind Belarus: 20 years under dictatorship and a revolution behind the rest of Europe], [[The Guardian]]</ref><ref>[https://www.dw.com/en/belarus-strongman-lukashenko-marks-25-years-in-power/a-49530563 Belarus strongman Lukashenka marks 25 years in power], [[Deutsche Welle]]</ref> кіраўнік Беларусі з 1994 году [[Аляксандар Лукашэнка]]]]

=== Моўна-культурная палітыка ===
{{Падвойная выява|справа|Flag of the Byelorussian Soviet Socialist Republic (1951–1991).svg|122|Flag of Belarus.svg|122|[[Сьцяг БССР]] (налева) і [[Сьцяг Беларусі (афіцыйны)|яго мадыфікацыя]] для [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] (направа)}}
{{Падвойная выява|справа|Emblem of the Byelorussian Soviet Socialist Republic (1981–1991).svg|122|Coat_of_arms_of_Belarus_(2020).svg|122|[[Герб БССР]] (налева) і [[Герб расейскай акупацыйнай адміністрацыі ў Беларусі|яго мадыфікацыя]] для рэжыму Лукашэнкі (направа)}}

Калі ў 1991 годзе пачаўся масавы перавод мескіх дзіцячых садкоў і школ на беларускую мову, то [[Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь|Міністэрства адукацыі Беларусі]] і адпаведная парлямэнцкая камісія атрымалі толькі 6 (шэсьць) скаргаў і тоны лістоў у падтрымку<ref name="Ablamiejka-21-04-2022"/><ref>[[Ганна Соўсь]], [https://www.svaboda.org/a/29978422.html «У архіве пабачыла тоны лістоў за беларускую мову»], [[Радыё Свабода]], 3 чэрвеня 2019 г.</ref>.

Актывізацыя прарасейскіх настрояў ва ўладных колах Беларусі адзначалася яшчэ з восені 1993 году, што выявілася ў працы Канстытуцыйнай Камісіі: большасьць яе сябраў выказаліся за тое, каб упамінаньне крыніцаў Беларускай дзяржаўнасьці — ня толькі Вялікага Княства Літоўскага і Беларускай Народнай Рэспублікі, але і Беларускай ССР — прыбраць з тэксту [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]. Такую пастанову падтрымала большасьць [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|дэпутацкага корпусу]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>. Увогуле, у 1991—1994 гадох Беларусь была адзінай краінай з былых рэспублік СССР, дзе нацыянальныя палітычныя сілы ня мелі прадстаўніцтва ў міністэрствах і структурах мясцовай выканаўчай улады — фактычна ня мелі доступу да рэальнага кіраваньня дзяржавы<ref name="navumcyk_15.04.2020">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30555697.html Беларусь як унікум. Адказ Прэйгерману], [[Радыё Свабода]], 15 красавіка 2020 г.</ref>.

Тым часам поўнае аднаўленьне русіфікацыйнай [[Моўная палітыка|моўнай]] і культурнай палітыкі адбылося толькі па ўсталяваньні [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандрам Лукашэнкам]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарнага рэжыму]]<ref name = "disaster" /><ref name = "Smok" /><ref name = "crisis" /><ref name = "main" /><ref name = "russificator" />. Да [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (з 2022)|расейскага ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе]] меркавалася, што гэта стала вынікам супаданьня інтарэсаў уладаў Расеі, якія рэанімавалі [[Імпэрыялізм|імпэрскую ідэю]], і Лукашэнкі, які меў спадзяваньні праз далучэньне Беларусі да Расеі замяніць яе нямоглага прэзыдэнта [[Барыс Ельцын|Барыса Ельцына]]<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 10.</ref>. У 1995 годзе ён правёў [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|імітацыю рэфэрэндуму]], што супярэчыла Канстытуцыі Беларусі і дзейнаму заканадаўству<ref name="МП">[[Міхаіл Пастухоў|Пастухоў М.]] [https://knihi.com/none/Aniamiennie_Z_kroniki_zniscennia_bielaruskaj_movy.html#chapter13 Ці законны рэфэрэндум 1995 году адносна наданьня дзяржаўнага статусу расейскай мове?] // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня, 2000.</ref><ref name="zapr">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]] [https://web.archive.org/web/20170814200257/http://jivebelarus.net/language/language-defeat-06.html Грамадзкае сьцьвярджэньне беларускай мовы і парушэньні правоў беларускамоўных людзей] // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня, 2000.</ref><ref name="zapr1">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]] [https://web.archive.org/web/20110722003014/http://arche.bymedia.net/2002-1/zapr102.html Моўная палітыка ў Беларусі ў 1990-я гады] // [[Архэ Пачатак]]. № 1 (21), 2002.</ref>, адзначалася парушэньнем законаў і фальсыфікацыяй вынікаў галасаваньня<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/27734568.html Рэфэрэндум-95 пра сымболіку і мову ня быў легітымным], [[Радыё Свабода]], 12 траўня 2019 г.</ref>. Па рэфэрэндуме, Лукашэнка пазбавіў беларускія [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальныя сымбалі]] [[бел-чырвона-белы сьцяг]] і герб [[Пагоня|Пагоню]] статусу афіцыйнай дзяржаўнай сымболікі і надаў дзяржаўны статус [[расейская мова|расейскай мове]]. Адзначаецца, што гэтая імітацыя рэфэрэндуму зьняважыла беларускую нацыю, пераламала ёй хрыбет. Гэта была стратэгічная перамога прарасейскіх, праімпэрскіх сілаў, параўнальная зь ліквідацыяй [[Беларуская Народная Рэспубліка|першай Беларускай нацыянальнай дзяржавы]] і здушэньнем [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня]] [[Кастусь Каліноўскі|Кастуся Каліноўскага]]<ref name="navumcyk_15.04.2020"/>. Аўтар [[Чырвона-зялёны сьцяг|сьцяга]] і [[Герб Беларусі (афіцыйны)|гербу]] рэжыму Лукашэнкі кіраўнік яго адміністрацыі [[Леанід Сініцын]]<ref>Толкачева Е. [https://web.archive.org/web/20200412135326/https://news.tut.by/economics/637111.html «Сел и нарисовал». Как в 1995 году БЧБ-флаг сменили на красно-зеленый, а «Пагоню» — на герб БССР], [[TUT.BY]], 12.05.2019 г.</ref><ref name="Marcinovic">Мартинович Д. [https://web.archive.org/web/20200622200046/https://news.tut.by/culture/684354.html Без исторической символики, но с русским языком. Как 25 лет назад в Беларуси прошел референдум], [[TUT.BY]], 14.05.2020 г.</ref>, [[Расейцы|расеец]] паводле нацыянальнасьці і прыхільнік далучэньня Беларусі да Расеі<ref name="Navumcyk">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/25354832.html «Маўр» Лукашэнкі, або той, хто зьмяніў герб і сьцяг], [[Радыё Свабода]], 18 красавіка 2014 г.</ref>, які меў імаверныя зьвязкі з расейскімі спэцслужбамі<ref name="Navumcyk_18.04.2014">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/25354832.html «Маўр» Лукашэнкі, або той, хто зьмяніў герб і сьцяг], [[Радыё Свабода]], 18 красавіка 2014 г.</ref> і быў фігурантам дакладу дэпутата [[Сяргей Антончык|Сяргея Антончыка]] пра карупцыю ў атачэньні Лукашэнкі<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 127.</ref><ref>Соўсь Г. [https://www.svaboda.org/a/30211729.html Антончык пра антыкарупцыйны даклад Лукашэнкі, фатальную памылку Ганчара і «звышцынізм» апазыцыі], [[Радыё Свабода]], 12 кастрычніка 2019 г.</ref>, пазьней апавядаў беларускаму дэпутату [[Валянцін Голубеў|Валянціну Голубеву]]<ref name="Navumcyk"/>:
{{Цытата|Справа ж не ў геральдыцы. Таму што калі прыгадаць, навошта ўвогуле трэба было мяняць сымболіку, дык зразумела, што чым яна горш атрымалася, тым лепей. Бо яе замена была толькі правакуючым выпадам, прычым толькі адным — у камбінацыі зь некалькіх удараў''.}}
Паводле сьведчаньня Сініцына, праца над новай сымболікай вялася з 21 сакавіка, прытым дэпутаты атрымалі эскізы сьцяга і гербу ўжо 23 сакавіка. Як мяркуе дэпутат [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня]] [[Сяргей Навумчык]], хуткае (за два дні) стварэньне прапанаванай Лукашэнкам сымболікі сьведчыла пра тое, што галоўнай мэтай рэфэрэндуму было ня столькі ўвядзеньне нейкай канкрэтнай сымболікі (якая разглядалася як часовая — да ліквідацыі незалежнасьці Беларусі), колькі зьнішчэньне дзяржаўнага статусу бел-чырвона-белага сьцяга і Пагоні<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 66.</ref>.

У другой палове 1990—2000-х гадох афіцыйнае выкарыстаньне беларускай мовы пачало імкліва зьмяншацца, найперш у сфэрах адукацыі і культуры, а таксама ў мас-мэдыя. У гэты ж час адбывалася масавае выцісканьне зь дзяржаўных установаў прыязных да беларускай мовы і культуры настаўнікаў, выкладнікаў і навуковых супрацоўнікаў<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100176 Генадзь Сагановіч звольнены] // [[Наша Ніва]], 1 ліпеня 2005 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=130986 З Гродзенскага медуніверсітэта звольнены беларускамоўны прафесар Астроўскі] // [[Наша Ніва]], 28 чэрвеня 2014 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=142724 Генадзь Семянчук: «Чыстка ў Гродзенскім універсітэце — гэта антыдзяржаўная дзейнасць»] // [[Наша Ніва]], 31 студзеня 2015 г.</ref><ref>Хільмановіч У. [https://web.archive.org/web/20201124121138/https://www.racyja.com/blohi-racyi/uladimir-hilmanovic/vajna-z-knigami/ Вайна з кнігамі], [[Радыё Рацыя]], 2017 г.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20200806202309/https://news.tut.by/society/382076.html?crnd=38851 У Гродзенскім універсітэце звольненая гісторык Іна Соркіна], [[TUT.BY]], 12 студзеня 2014 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=81339 Адкрыты ліст вялікай групы гісторыкаў і простых людзей у абарону звольненага дацэнта Чарнякевіча: «Ацэнку будзем ставіць мы»] // [[Наша Ніва]], 5 кастрычніка 2012 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=81457 Выкладчыка Гродзенскага ўніверсітэта звальняюць за казку пра Пагоню] // [[Наша Ніва]], 8 кастрычніка 2012 г.</ref>.

Адной з праяваў праўнай [[дыскрымінацыя|дыскрымінацыі]] беларускай мовы стала прыняцьце асноўных кодэксаў Беларусі на расейскай мове без афіцыйнага беларускага перакладу. Гэта прывяло да таго, што беларускамоўнага грамадзяніна пазбавілі магчымасьці ў поўнай меры абараняць свае правы. Апроч таго, фіксуюцца выпадкі, калі судзьдзі адмаўляюцца весьці працэсы па-беларуску, а беларускамоўным грамадзянам адмаўляюць надаць перакладніка, што парушае нормы Кодэкса аб судаўладкаваньні і статусе судзьдзяў (артыкул 13). У 2003 годзе [[Канстытуцыйны суд Рэспублікі Беларусь]] у сваёй пастанове вызнаў парушэньне балянсу роўнасьці выкарыстаньня дзьвюх дзяржаўных моваў<ref>Гуштын А. [https://web.archive.org/web/20170217003642/http://naviny.by/rubrics/society/2015/05/13/ic_articles_116_188871 Рэферэндум-1995. Права на беларускую мову], NAVINY.BY, 13 траўня 2015 г.</ref>.

[[Файл:Russification evidence.jpg|міні|250пкс|Замена беларускіх вулічных шыльдаў на расейскамоўныя. Менск, 2011 год.]]

У 2008 годзе беларускі палітык [[Зянон Пазьняк]] вылучыў наступныя праявы [[беларусафобія|беларусафобіі]] з боку рэжыму Лукашэнкі: 1) парваньне [[Бел-чырвона-белы сьцяг|беларускага нацыянальнага сьцяга]] (бела-чырвона-белага); 2) спаленьне беларускамоўных [[падручнік]]аў; 3) [[Цкаваньне|зьдзек]] зь беларускай мовы; 4) закрыцьцё беларускамоўных школаў, [[гімназія]]ў і ліцэяў; 5) {{Артыкул у іншым разьдзеле|зьнявага||en|Insult}} шанаваных людзей беларускага народу ([[Васіль Быкаў]], [[Францішак Скарына]]), 6) разбурэньне беларускіх помнікаў, у тым ліку шляхам пераробкі; 7) наўмыснае псаваньне ўласьцівага Беларусі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Краявід|краявіду|en|Landscape}}; 8) вынішчэньне запаведнай прыроды Беларусі; 9) грэблівае стаўленьне да людзей беларускай [[Народнасьць|народнасьці]], [[Беларуская літаратура|беларускай літаратуры]] і [[Творчасьць|творчасьці]]; 10) нянавісьць да беларускай [[Моладзь|моладзі]] і вольнасьці беларусаў; 11) накладаньне спагнаньня, звальненьне з працы, выгнаньне з вучэльні і [[зьняволеньне]] за вуснае і пісьмовае выкарыстаньне беларускай мовы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Улада цемры|спасылка=http://www.pazniak.info/page_ulada_tsemryi|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=9 сакавіка 2008|копія=http://www.bielarus.net/archives/2008/03/11/1373|дата копіі=11 сакавіка 2008
|дата доступу=5 траўня 2016}}</ref>.

Вынікам такой палітыкі стала тое, што ў час перапісу насельніцтва Беларусі 2009 году толькі 53,2% насельніцтва краіны назвалі беларускую мову [[родная мова|роднай]], а ў Менску — увогуле, толькі 35,2%. Для параўнаньня, паводле вынікаў перапісу насельніцтва 1999 году (у час першага прэзыдэнцкага тэрміну Лукашэнкі), беларускую мову роднай назвалі 73,6% насельніцтва Беларусі. Такім парадкам, за 10 гадоў кіраваньня Лукашэнкі колькасьць жыхароў Беларусі, якія лічаць беларускую мову роднай, зьменшылася на 20,4%. У той час як адсоткавая доля беларусаў за гэтыя 10 гадоў у краіне практычна не зьмянілася: 81,2% у 1999 супраць 83,7% у 2009 годзе<ref>Місюкевіч Ю. [https://nn.by/?c=ar&i=43063 Беларусаў стала больш, але яны русіфікуюцца], [[Наша Ніва]], 8 верасьня 2010 г.</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/2151688.html Вынікі перапісу насельніцтва: для 53% насельніцтва беларуская мова — родная], [[Радыё Свабода]], 8 верасьня 2010 г.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20210510014600/https://news.arche.by/by/page/ideas/hramadstva-idei/2795 Яшчэ пра вынікі перапісу насельніцтва ў Беларусі], [[Архэ Пачатак]], 13 верасьня 2010 г.</ref>. Таксама перапіс 2009 году прадэманстраваў тэндэнцыю, паводле якой маладое пакаленьне жыхароў Беларусі ў вялікай ступені абірае расейскую мову ў якасьці роднай (чаму паспрыяла ўжываньне ў перапісных інструкцыях прапагандаванага расейскімі аўтарамі маніпуляцыйнага азначэньня [[Родная мова|роднай мовы]] як «''той, якую чалавек засвоіў першай у раньнім дзяцінстве''»<ref>Юры Дракахруст, [https://www.svaboda.org/a/1849755.html Пасткі моўных пытаньняў перапісу], [[Радыё Свабода]], 12 кастрычніка 2009 г.</ref>), у адрозьнасьць ад жыхароў сталага веку. Так, сярод жыхароў у веку 20—24 гадоў беларускую мову ў якасьці роднай абралі 49,8%, у той час як сярод жыхороў у веку, большым за 70 гадоў, беларускую мову ў якасьці роднай абралі 74%. Жыхары ў веку, большым за 70 гадоў, нарадзіліся да 1940-х гадоў, калі 79,2% жыхароў Беларусі жылі ў сельскай мясцовасьці (зьвесткі на 1939 год), дзе выхоўваліся па-беларуску і не падпадалі пад узьдзеяньне інтэнсіўнай русіфікацыі. Па 1940-х гадох вялікая частка насельніцтва Беларусі пераехала ў месты, дзе атрымлівала адукацыю па-расейску і працавала на прадпрыемствах і ва ўстановах, вялікую частку кіраўніцтва якіх прыслалі з Расеі. У 1989 годзе ўжо 65,4% насельніцтва Беларусі жыло ў местах, а ў 2009 годзе — ужо 73,9%. Такім парадкам, за 70 гадоў інтэнсіўнай русіфікацыі ў СССР і за рэжымам Лукашэнкі насельніцтва краіны ў большай ступені зрусіфікавалася і набыло прарасейскі сьветапогляд. Вынікі перапісу 2009 году яскрава адлюстравалі узмацненьне русіфікацыйных тэндэнцыяў<ref>[[Юры Дракахруст]], [https://web.archive.org/web/20200804042125/https://news.tut.by/society/622181.html?crnd=30717 Хто ў Беларусі гаворыць па-беларуску], [[TUT.BY]], 15 студзеня 2019 г.</ref>. Праз такія перамены ў 2009 годзе [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры]] залічыла беларускую мову да ліку [[Загрожаная мова|загрожаных]]<ref name="Зьвязда">{{Артыкул|аўтар=[[Яўген Валошын|Валошын Я.]]|загаловак=Бітва за роднае слова (частка 2)|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=71564|выданьне=Зьвязда|тып=газэта|год=29 сьнежня 2010|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2010-12-29 255 (26862)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/71560/29sne-5.indd.pdf 5]|issn=1990-763x}}</ref><ref name="Салідарнасьць">{{Навіна|аўтар=[[Газэта]] «[[Салідарнасьць (газэта)|Салідарнасьць]]»|загаловак=Экспэрты ЮНЭСКА лічаць, што беларуская мова знаходзіцца ў небясьпецы|спасылка=http://www.belazar.info/belsoft/news.php?y=2009&m=2|выдавец=[[Белазар]]|дата публікацыі=23 лютага 2009|дата доступу=10 красавіка 2013}}</ref>.

Прыкладна з 2010 году адзначалася частковае прыпыненьне некаторых русіфікацыйных працэсаў, якое часам азначалі як «мяккую беларусізацыю»<ref>Rudkouski P. [https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/commentary_253-tv.pdf Soft Belarusianisation. The ideology of Belarus in the era of the Russian-Ukrainian conflict] // OSW COMMENTARY. Nr. 253. 3.11.2017. P. 1—6.</ref> (тым часам [[Беларусізацыя|першая беларусізацыя]] скончылася [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|зьнішчэньнем расейцамі беларускіх нацыянальных элітаў]]). Прыхільнікі павароту афіцыйнага кіраўніцтва Беларусі да беларускай мовы і культуры сярод іншага адзначалі зацьверджаньне і шырокае ўжываньне [[Інструкцыя па трансьлітарацыі|беларускай трансьлітарацыі геаграфічных назваў]], пашырэньне беларускай мовы ў сфэры транспарту (найперш [[Менскі мэтрапалітэн|Менскім мэтрапалітэнам]] і [[Беларуская чыгунка|Беларускай чыгункай]]), наданьне новым вуліцам, станцыям мэтро і безыменным сквэрам у Менску назваў, пераважна зьвязаных зь мясцовай гісторыяй і культурай, шырокае выкарыстаньне беларускамоўнай сацыяльнай рэклямы, адзінкавыя перайменаваньні і вяртаньні гістарычных назваў вуліцам, рэстаўрацыю або кансэрвацыю некаторых значных помнікаў архітэктуры — [[Гальшанскі замак|Гальшанскага]], [[Стары замак (Горадня)|Гарадзенскага Старога]], [[Крэўскі замак|Крэўскага]], [[Лідзкі замак|Лідзкага]], [[Мірскі замак|Мірскага]] і [[Нясьвіскі замак|Нясьвіскага]] замкаў, палацаў у [[Палац Булгакаў (Жылічы)|Жылічах]], [[Косаўскі замак|Косаве]], [[Палац Козел-Паклеўскіх (Красны Бераг)|Красным Беразе]] і [[Ружанскі палац|Ружанах]], брамы [[Касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштар картузаў (Бяроза)|Картускага кляштару]] ў [[Бяроза (горад)|Бярозе]] ды іншыя. Тым часам міністар замежных справаў Беларусі [[Уладзімер Макей|Ўладзімер Макей]] (як мяркуецца, у 2022 годзе скончыў жыцьцё самагубствам<ref>[https://novychas.online/palityka/krynicy-makej-imaverna-skonczyu-zyccjo-samahubs Крыніцы: Макей, імаверна, скончыў жыццё самагубствам], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 19 лютага 2023 г.</ref>) сьцьвярджаў, што гэтую палітыку ня варта называць «мяккай беларусізацыяй», а варта казаць пра тое, што фармуецца нацыянальная самасьвядомасьць, нацыянальная ідэя і ідэнтычнасьць<ref>[https://www.svaboda.org/a/29467654.html Макей: «Мяккай беларусізацыі» няма, гэта проста норма. Што ён сказаў у інтэрвію Tut.by — максымальна сьцісла], [[Радыё Свабода]], 3 верасьня 2018 г.</ref>. Пазьней адзначалася, што імітацыя «мяккай беларусізацыі» была палітычным ходам, каб стварыць ілюзіі ў пэўнай часткі беларускага грамадзтва<ref>Аляксей Знаткевіч? [https://www.svaboda.org/a/32222335.html «Не было ніякай „мяккай беларусізацыі“». Мовазнаўца Вячорка пра вынішчэньне беларускай мовы і напад на лацінку], [[Радыё Свабода]], 16 студзеня 2023 г.</ref>.

Паводле агучаных у 2014 годзе вынікаў апытаньня, праведзенага [[Інстытут сацыялёгіі|Інстытутам сацыялёгіі]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі]], другой адзначанай рэспандэнтамі доўгатэрміновай (да 2030 году) пагрозай для краіны стала страта беларускай мовы (на першым месцы — памяншэньне насельніцтва з прычыны нізкай нараджальнасьці)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=137208 Памочнік прэзідэнта: Беларусы лічаць галоўнай пагрозай для краіны страту беларускай мовы], [[Наша Ніва]], 16 кастрычніка 2014 г.</ref>. За расьледаваньне дыскрымінацыі беларускай мовы рэжымам Лукашэнкі выказваўся прэтэндэнт на пасаду прэзыдэнта Беларусі (адмоўлена ў рэгістрацыі кандыдатам), кіраўнік ініцыятыўнай групы кандыдаткі ў прэзыдэнты на [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі (2020)|выбарах 2020 году]] [[Сьвятлана Ціханоўская|Сьвятланы Ціханоўскай]], блогер і палітычны актывіст [[Сяргей Леанідавіч Ціханоўскі|Сяргей Ціханоўскі]]. 28 траўня 2020 году ён адзначыў: «''Гэтая мова толькі нашая. Ні ў якой іншай краіне гэтай мовы няма. І вось так, як зь ёй учыніла ўлада нашая, гэта злачынства. Я лічу, гэтае злачынства трэба будзе яшчэ расьледаваць''»<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=2cS1vh7-Ux0 Гомель. Пікет па зборы подпісаў кандыдата ў прэзыдэнты Ціханоўскай. Ч. 1.] 29:26 // Жывы этэр на [[YouTube]]</ref>.

17 верасьня 2021 году рэжым Лукашэнкі ліквідаваў [[Таварыства беларускай школы]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31462039.html Таварыства беларускай школы зьліквідавалі на ягонае 100-годзьдзе], [[Радыё Свабода]], 17 верасьня 2021 г.</ref>, 24 верасьня — [[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31476130.html Вярхоўны суд ліквідаваў ЗБС «Бацькаўшчына»], [[Радыё Свабода]], 24 верасьня 2021 г.</ref>,
1 кастрычніка — [[Саюз беларускіх пісьменьнікаў]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31487361.html Вярхоўны суд ліквідаваў Саюз беларускіх пісьменьнікаў, які дзейнічае з 1934 году], [[Радыё Свабода]], 1 кастрычніка 2021 г.</ref>, 8 лістапада — [[Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31550712.html Вярхоўны суд ліквідаваў Таварыства беларускай мовы], [[Радыё Свабода]], 8 лістапада 2021 г.</ref>. 30 лістапада 2021 году ў інтэрвію расейскаму прапагандысту Дзьмітрыю Кісялёву Лукашэнка засьведчыў, што «''мне [[Уладзімер Пуцін|Пуцін]] кажа „дзякуй табе за расейскую мову“''», і дадаў: «''Назаві яшчэ адну такую краіну, дзе расейская мова разьвіваецца на шкоду нацыянальнай''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31590738.html Лукашэнка прызнаў, што расейская мова разьвіваецца ў Беларусі на шкоду беларускай], [[Радыё Свабода]], 2 сьнежня 2021 г.</ref>.

[[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]] 24 лютага 2022 году, а таксама разьмяшчэньне на тэрыторыі Беларусі расейскай ядзернай зброі<ref>[https://www.polskieradio.pl/396/7815/artykul/3142673,%D0%BF%D0%B0%D0%B2%D0%B0%D0%BB-%D1%83%D1%81%D0%B0%D1%9E-%D1%82%D0%B0%D0%BA%D1%82%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%8F%D0%B4%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B7%D0%B1%D1%80%D0%BE%D1%8F-%D1%9E-%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96-%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8F%D0%B3%D0%BD%D0%B5-%D1%81%D1%83%D1%80%D1%91%D0%B7%D0%BD%D1%8B%D1%8F-%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%83%D0%BF%D1%81%D1%82%D0%B2%D1%8B Павал Усаў: Тактычная ядзерная зброя ў Беларусі пацягне сур’ёзныя наступствы], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 29 сакавіка 2023 г.</ref> — разам з [[Сьпіс загінулых падчас акцыяў пратэсту ў Беларусі (2020—2021)|гвалтоўным здушэньнем]] [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2022)|масавых пратэстаў беларусаў]] і сыстэматычным шматгадовым вынішчэньнем беларускай нацыянальнай ідэнтычнасьці на карысьць [[Расейскі фашызм|рашызму]] — адкрыта прадэманстравала, што [[Расейская акупацыя Беларусі|Беларусь знаходзіцца пад поўнай акупацыяй Расеі]]<ref name="Lichtarovic-2022-02-24"/><ref name="Hurnievic-26-02-2022"/><ref name="Daskievic-25-02-2022"/><ref name="AC-2022"/><ref name="Dubaviec-2022">[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]] [https://www.svaboda.org/a/31742497.html Як «беларуская» ўлада ператварылася ў акупацыю і ўсім нам стала сорамна, — Дубавец], 8 сакавіка 2022 г.</ref>. Такім парадкам, рэжым Лукашэнкі выявіўся [[марыянэтка]]вай<ref>[[Дзьмітры Гурневіч|Гурневіч Д.]] [https://www.svaboda.org/a/31724805.html 7 адказаў тым, хто абвінавачвае агулам усіх беларусаў, — меркаваньне], [[Радыё Свабода]], 26 лютага 2022 г.</ref> расейскай акупацыйнай адміністрацыяй у Беларусі<ref>[https://nashaniva.com/?c=ar&i=285426 Зянон Пазняк: Вінаваты не Лукашэнка, а людзі, якія яму вераць], [[Наша Ніва]], 25 лютага 2022 г.</ref><ref name="Korsunau-2022"/>{{Заўвага|Раней у беларускай грамадзянскай супольнасьці выказваліся меркаваньні пра пэўную самастойнасьць рэжыму Лукашэнкі: меркавалася, што існуе негалосная ўгода паміж ім і кіраўніцтвам [[Расейская Фэдэрацыя|Расейскай Фэдэрацыі]], паводле якой рэжым Лукашэнкі абавязваўся забясьпечваць палітычную ляяльнасьць да Расеі і праводзіць русіфікацыйную палітыку ў Беларусі, звужаючы сфэру выкарыстаньня беларускай мовы, у абмен атрымліваючы сродкі ад Расеі дзеля [[Аўтарытарызм|ўтрыманьня ўлады]] ў Беларусі<ref>[[Наша слова]]. [http://pawet.net/ns/2015/28/%E2%84%96_28_(1231).html № 28 (1231), 15 ліпеня 2015 г.]</ref><ref>''Bekus N.'' [https://books.openedition.org/ceup/616#ftn5 Chapter 15. Paradoxes of Political and Linguistic Russification] // Struggle over Identity. The Official and the Alternative «Belarusianness». — Budapest, 2013. P. 151—155.</ref>}}.

4 красавіка 2023 году рэжым Лукашэнкі апублікаваў пастанову, якая скасавала [[Інструкцыя па трансьлітарацыі|трансьлітарацыю для беларускай мовы]] на аснове [[Лацінка|традыцыйнай беларускай лацінкі]], замест якой увялі фактычна тую ж трансьлітарацыю, што ўжываецца для [[Расейская мова|расейскай мовы]]. У апублікаваным дакумэнце няма ані сыстэмнасьці, ані навуковага грунту, пастанова груба парушае правілы і нормы стварэньня нацыянальных сыстэмаў трансьлітарацыі наагул і ігнаруе беларускую мову, у прыватнасьці яе гукавую сыстэму і графічныя традыцыі. Адзначаецца, што гэта чарговы крок да зьнішчэньня беларускай нацыянальнальнай ідэнтычнасьці<ref>[https://www.svaboda.org/a/32349174.html Што ня так з увядзеньнем новай сыстэмы трансьлітарацыі. Тлумачыць мовазнаўца], [[Радыё Свабода]], 4 красавіка 2023 г.</ref>. Неўзабаве ў публічнай прасторы Беларусі замест лацінкавых назваў зьмясьцілі расейскамоўныя<ref>[[Лявон Вольскі]], [https://budzma.org/news/liberalizatsyya-z-belarusyzatsyyay.html Да чаго давялі лібэралізацыя зь беларусызацыяй, альбо Зьмена дэкарацыяў па-беларуску], [[Budzma.org]], 4 кастрычніка 2023 г.</ref>.

У жніўні 2023 году пракуратура рэжыму Лукашэнкі абвясьціла «экстрэмісцкімі матэрыяламі» два вершы клясыка беларускай літаратуры [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч|Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча]] — «Плывуць вятры» і «Гутарка старога дзеда»<ref>[https://www.svaboda.org/a/32551921.html Пракуратура Менску прызнала два вершы Дунін-Марцінкевіча і прадмову да збору твораў клясыка «экстрэмісцкімі матэрыяламі»], [[Радыё Свабода]], 17 жніўня 2023 г.</ref>. 8 лістапада 2023 году суд рэжыму Лукашэнкі абвясьціў «экстрэмісцкімі матэрыяламі» двухтамовы збор твораў Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча «Драматычныя творы, вершаваныя аповесьцi і апавяданьнi», выдадзены ў 2007—2008 гадох дзяржаўным выдавецтвам «[[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]]»<ref>[https://www.svaboda.org/a/32684530.html Зборнікі твораў клясыка беларускай літаратуры Вiнцэнта Дунiн-Марцiнкевiча прызналі «экстрэмісцкімі»], [[Радыё Свабода]], 14 лістапада 2023 г.</ref>. 1 сьнежня 2023 году рэжым Лукашэнкі абвясьціў пра зьмену назвы [[Сьвіслацкая гімназія|Сьвіслацкай гімназіі імя Кастуся Каліноўскага]] на «''імя Праскоўі Васіленкі''» — трактарысткі, вядомай супрацай з уладамі [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] за часамі [[Другая сусьветная вайна|Другай сусьветнай вайны]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/32716720.html У Сьвіслачы перайменавалі гімназію імя Кастуся Каліноўскага], [[Радыё Свабода]], 6 сьнежня 2023 г.</ref>.

У чэрвені 2024 году памагатыя рэжыму Лукашэнкі афіцыйна абвясьцілі, што пачалі зьнішчаць кнігі зь беларускай гісторыі, абвешчаныя «экстрэмісцкімі» — у прыватнасьці, першае і другое выданьне кнігі [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Ўладзімера Арлова]] «Айчына: маляўнічая гісторыя. Ад Рагнеды ды Касьцюшкі»<ref>[https://www.svaboda.org/a/32975203.html Жыхар Кобрыня атрымаў 10 дзён арышту за кнігу Ўладзімера Арлова], [[Радыё Свабода]], 1 чэрвеня 2024 г.</ref>. У верасьні 2024 году зьявілася сьведчаньне, што ў калёніі пад Магілёвам спалілі большасьць беларускіх кніг з турэмнай бібліятэкі<ref>[https://www.svaboda.org/a/33136102.html «Спалілі дзьве тачкі беларускіх кніг і ўсяго Оруэла». Былы палітвязень расказаў, што адбываецца ў калёніі пад Магілёвам], [[Радыё Свабода]], 26 верасьня 2024 г.</ref>.

=== Рэпрэсіі і тэрор супраць беларусаў ===
{{Асноўны артыкул|Зьбіцьцё дэпутатаў у будынку Вярхоўнага Савету (1995)|Сьпіс загінулых падчас акцыяў пратэсту ў Беларусі (2020—2021)}}

У 2003 годзе па мэтанакіраваных атаках<ref>Ігар Карней, Уладзь Грыдзін, [https://www.svaboda.org/a/29548128.html «Партызанская школа». Як Коласаўскі ліцэй пражыў 15 гадоў у падпольлі], [[Радыё Свабода]], 17 кастрычніка 2018 г.</ref> падкантрольны Аляксандру Лукашэнку [[Савет міністраў Рэспублікі Беларусь|Савет міністраў]] загадаў [[Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь|Міністэрству адукацыі]] ліквідаваць [[Беларускі гуманітарны ліцэй імя Якуба Коласа]], адзіны цалкам беларускамоўны ліцэй у краіне<ref>[https://budzma.org/news/kolasauski-licej-10-hadou-nastalhii.html Коласаўскі ліцэй: 10 гадоў настальгіі], [[Budzma.org]], 25 чэрвеня 2013 г.</ref>.

У 2018 годзе на сяброў асьветніцкага аб’яднаньня «Інстытут матэматыкі і кібэрнэтыкі», які ладзіў публічныя бясплатныя лекцыі на беларускай мове, была заведзеная крымінальная справа. Згодна з абвінавачваньнем, аб’яднаньне працуе ў Беларусі без адпаведнага дазволу — ліцэнзіі. Прэс-служба Камітэту дзяржкантролю паведаміла, што «нелегальны філіял украінскага ўнівэрсытэту» зачынены, а на «групу грамадзян Беларусі», якая мела да яго дачыненьне, заведзеная крымінальная справа. Між тым лектары, якія ладзяць навучаньне беларускіх студэнтаў, ня згодныя з абвінавачваньнямі ў свой адрас, і сьцьвярджаюць, што маладыя людзі атрымліваюць адукацыю ва ўкраінскай ВНУ легальна. Паводле лектараў, у Беларусі вядуцца толькі бясплатныя публічныя лекцыі і кансультацыі, арганізацыйна ніяк не завязаныя з навучаньнем студэнтаў за мяжой<ref>Карюхина Т. [https://dev.by/news/IT-na-move Чаму лектары, якія «нелегальна» вучылі праграмістаў па-беларуску, адмаўляюць абвінавачванні], dev.by, 19.03.2018 г.</ref>. У чэрвені 2018 году дырэктар Інстытуту Павал Бука адзначыў: «Яны ўжо год ня могуць знайсьці і прад’явіць ніякіх доказаў. Думаю, што гэты ціск мы маем з-за беларускай мовы навучаньня»<ref>[https://dev.by/news/yak-razvivaetstsa-kryminalnaya-sprava-lektara-yakiya-vuchyli-pragramista-pa-belarusku «Дапытвалі 6 гадзін». ДФР не верыць, што праграмістаў можна вучыць бясплатна], dev.by, 15.06.2018 г.</ref>.

11 чэрвеня 2020 году жыхар [[Маладэчна]] Аркадзь Жызьнеўскі быў аштрафаваны на 30 базавых велічыняў (810 рублёў) за гутарку з гомельскім відэаблогерам [[Сяргей Леанідавіч Ціханоўскі|Сяргеем Ціханоўскім]], у якой паскардзіўся апошняму на брак беларускамоўных клясаў у Маладэчне і навязваньне расейскай мовы навучаньня пры забароне нават абраньня мовы навучаньня ў час ўладкаваньня дзяцей у школу. Паводле пастановы суду, у час гутаркі маладэчанец публічна абмяркоўваў умовы жыцьця і стаўленьня да дзейнай улады. На паседжаньні зьвінавачаны «віну» прызнаў<ref>Хруцкая З. [https://web.archive.org/web/20200614190344/https://rh.by/2020/06/12/maladzjechanca-ashtrafavali/ Маладзечанца аштрафавалі за скаргу на адсутнасць беларускамоўных класаў у эфіры Ціханоўскага], [[Рэгіянальная газэта]], 12.06.2020 г.</ref>.

У час здушэньня [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]] рэжым Лукашэнкі адзначыўся рэпрэсіямі паводле беларускай моўнай і нацыянальнай прыкметаў. 26 лютага 2021 году памагатыя рэжыму Лукашэнкі затрымалі больш за два дзясяткі жанчынаў сталага (пэнсійнага) веку за прыватнае чытаньне ў [[цягнік|электравіку]] беларускіх кніг (твораў [[Янка Купала|Янкі Купалы]], [[Уладзімер Караткевіч|Уладзімера Караткевіча]], [[Васіль Быкаў|Васіля Быкава]] і іншых вядомых беларускіх пісьменьнікаў). У час, праведзены ў ізалятары да афіцыйнага суду, адзначаліся катаваньні (утрыманьне ў неналежных умовах пры нізкай тэмпэратуры, без матрацаў, коўдраў, ежы). Частцы затрыманых прысудзілі штрафы ў памеры некалькіх пэнсіяў, частцы — содні арышту<ref>[https://www.svaboda.org/a/31130104.html «15 сутак за томік Купалы». Як у Менску судзяць пэнсіянэрак, якія ў электрычцы чыталі беларускіх клясыкаў], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2021 г.</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/31165999.html «Трэба пакараць людзей, якія тварылі бясчынствы». Выйшла з 20 сутак пэнсіянэрка, якую асудзілі за кнігу Быкава], [[Радыё Свабода]], 23 сакавіка 2021 г.</ref>. 21 красавіка 2021 году супрацоўнікі сілавых структураў затрымалі і неўзабаве прысудзілі 15 содняў арышту 65-гадоваму пэнсіянэру Адаму Шпакоўскаму; афіцыйнай прычынай уварваньня ў кватэру і ператрусу назвалі скаргу суседзяў, у якой пра пэнсіянэра нібыта напісалі, што «ён дастаў усіх сваёй беларускай мовай»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31219284.html «Дастаў усіх сваёй беларускай мовай»,— пэнсіянэра арыштавалі на 15 дзён і правяраюць на датычнасьць да фінансаваньня пратэстаў], [[Радыё Свабода]], 23 красавіка 2021 г.</ref>. 2 траўня 2021 году за фіранкі зь беларускім нацыянальным арнамэнтам на вокнах кватэры затрымалі і засудзілі жыхарку Менску<ref>Кохно М. [https://web.archive.org/web/20210504162137/https://news.tut.by/society/729210.html В Минске судили хозяйку квартиры за занавески с белорусским орнаментом на балконе 14-го этажа], [[TUT.BY]], 4.05.2021 г.</ref>. 17 чэрвеня 2021 году [[Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны]] запатрабавала спыніць перасьлед зьняволеных рэжымам Лукашэнкі за ўжываньне беларускай мовы ў турмах: праваабаронцу Валадара Цурпанава двойчы каралі карцарам, бо ён размаўляе з ахоўнікамі па-беларуску<ref>[https://www.svaboda.org/a/31312406.html ТБМ патрабуе спыніць перасьлед зьняволеных за ўжываньне беларускай мовы ў турмах], [[Радыё Свабода]], 17 чэрвеня 2021 г.</ref>.

У 2021 годзе выйшла кніга «Мова 404» пра дыскрымінацыю беларускамоўных за рэжымам Лукашэнкі. Сярод іншага, у кнізе падаецца сьведчаньне зьбіцьця памагатымі рэжыму Лукашэнкі за беларускую мову: «''21 студзеня 2008-га мяне затрымалі за мітынг у падтрымку прадпрымальнікаў — напалі людзі ў цывільным і пацягнулі за валасы па лесьвіцы. Завалаклі ў апорны пункт на Кастрычніцкай. Калі пачаў гаварыць па-беларуску, спынілі: „Говори по-русски!“. А потым пачалі біць. З мной яшчэ быў сябра, яго не чапалі, бо перайшоў на-расейскую''»<ref>[https://svaboda.global.ssl.fastly.net/a/31543039.html «Мова 404». Выйшла кніга пра дыскрымінацыю беларускамоўных у Беларусі], [[Радыё Свабода]], 3 лістапада 2021 г.</ref>.

У чэрвені 2021 году ў [[Магілёўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт імя Аркадзя Куляшова|Магілёўскім дзяржаўным унівэрсытэце імя Аркадзя Куляшова]] прымусілі звольніцца трох беларускамоўных выкладнікаў, якія дагэтуль былі на дошцы гонару ВНУ: прафэсараў [[Аляксандар Агееў|Аляксандра Агеева]] і [[Ігар Шаруха|Ігара Шаруху]], а таксама дацэнта [[Віталь Еўмянкоў|Віталя Еўмянкова]]<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=274319 Чысткі ў Магілёўскім універсітэце: прымусілі сысці ўжо трох беларускамоўных выкладчыкаў], [[Наша Ніва]], 10 чэрвеня 2021 г.</ref>.

У траўні 2022 году нямецкі гісторык Фэлікс Акерман, супрацоўнік Нямецкага гістарычнага інстытуту ў Варшаве, напісаў у [[Frankfurter Allgemeine Zeitung]] пра сыстэматычны перасьлед беларускамоўных кніг і іх выдаўцоў: «''Апарат бясьпекі Лукашэнкі, расправіўшыся з арганізацыямі грамадзянскай супольнасьці, якія былі апорай пратэсту супраць рэжыму, цяпер узяўся змагацца зь беларускай мовай, якая лічыцца сымбалем пратэсту, бо чыноўнікі ў адміністрацыі, дзяржбясьпецы і на тэлевізіі размаўляюць па-расейску''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/31859632.html Кніга па-беларуску стала «рэальнай пагрозай дзяржаўнаму парадку». Нямецкі гісторык пра перасьлед кнігавыданьня ў Беларусі], [[Радыё Свабода]], 20 траўня 2022 г.</ref>.

У сьнежні 2023 году памагатыя рэжыму Лукашэнкі затрымалі дырэктарку і супрацоўнікаў Браслаўскага Музэю традыцыйнай культуры, у якіх, як паведамляецца, знайшлі кнігі з гісторыі Беларусі, а таксама сканфіскавалі стары дакумэнт з пячацьцю з выявай беларускага нацыянальнага гербу — [[Пагоня|Пагоні]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/32745338.html Дырэктарку браслаўскага Музэя традыцыйнай культуры Элеанору Зінкевіч арыштавалі на 15 сутак], [[Радыё Свабода]], 24 сьнежань 2023 г.</ref>.

=== Рэлігія ===
{{Асноўны артыкул|Беларускі экзархат}}
Згодна з праваслаўнымі канонамі кожнаму асобнаму народу патрабуецца асобная царква, аднак [[Расейская праваслаўная царква]] працягвае не прызнаваць беларусаў (як і ўкраінцаў) асобнымі народамі<ref name="ablamiejka"/>. З гэтай прычыны на розных узроўнях агучваецца і паўтараецца формула пра «трыадзіны расейскі народ»<ref name="ablamiejka"/> ({{мова-ru|триединый русский народ|скарочана}}). Прытым урад Аляксандра Лукашэнкі ўсяляк перашкаджае дзейнасьці незалежнай ад [[Расейская праваслаўная царква|Масквы]] [[Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква|Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы]]. Так, у пачатку жніўня 2002 году на загад уладаў у [[Пасёлак|пасёлку]] [[Пагранічны (пасёлак)|Пагранічным]] ([[Бераставіцкі раён]], Гарадзенская вобласьць) разбурылі адзіную ў Беларусі дзейную царкву БАПЦ і дом сьвятара пры ёй<ref>{{Навіна|аўтар=[[Беларускае Радыё Рацыя|Радыё «Рацыя»]]|загаловак=Рыхтуецца чарговая правакацыя|спасылка=https://news.tut.by/society/17729_print.html|выдавец=Tut.by|дата публікацыі=4 верасьня 2002|дата доступу=22 лістапада 2017}}</ref>.

16 кастрычніка 1989 году Сынод Маскоўскага патрыярхату прызначыў кіраўніком Беларускага экзархату Расейскай праваслаўнай царквы (сьвецкая некананічная назва — Беларуская праваслаўная царква<ref name="ablamiejka"/>) [[Філарэт (Вахрамееў)|Філарэта (Вахрамеева)]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Беларускі экзархат|спасылка=http://www.church.by/by/belorusskiy-ekzarhat/|выдавец=Беларуская праваслаўная царква|дата публікацыі=22 чэрвеня 2015|дата доступу=5 жніўня 2017}}</ref>, ураджэнца [[Масква|Масквы]]. У пачатку 1990-х гадоў, калі іншыя цэрквы ў юрысдыкцыі Маскоўскага патрыярхату дабіліся ад яго пэўнай самастойнасьці, Філарэт чыніў супраціў гэтаму працэсу ў Беларусі<ref name="nn2014">Гезгала С. [https://nn.by/?c=ar&i=140822 Тэолаг, блізкі да патрыярха Кірыла, рэзка крытыкуе намер БПЦ прасіць самакіраванасці] // [[Наша Ніва]], 19 сьнежня 2014 г.</ref>. За час працы Біблійнай камісіі для перакладу кніг Сьвятога Пісаньня на сучасную беларускую мову, якую Філарэт мусіў стварыць пад націскам грамадзкасьці, зь яе складу выйшлі многія вядомыя перакладнікі і лінгвісты, пратэстуючы супраць русіфікацыі беларускай мовы<ref name="ablamiejka"/>.

25 сьнежня 2013 году Сынод Маскоўскага патрыярхату прызначыў кіраўніком Беларускага экзархату мітрапаліта [[разань|разанскага]] [[Павал (Панамароў)|Паўла (Панамарова)]], ураджэнца [[Караганда|Караганды]] і грамадзяніна [[Расейская Фэдэрацыя|Расейскай Фэдэрацыі]]. Тым часам закон Беларусі «Аб свабодзе сумленьня і рэлігійных арганізацыях» у артыкуле 13 забараняе кіраваць рэлігійнымі арганізацыямі іншаземцам<ref>[https://www.svaboda.org/a/28038000.html Мітрапаліт Павел ня мае і ня будзе атрымліваць беларускага грамадзянства, хоць абавязаны], [[Радыё Свабода]], 7 кастрычніка 2016 г.</ref>. 16 сьнежня 2014 году Павал (Панамароў) заявіў пра намер прасіць перад патрыярхам аб наданьні Беларускаму экзархату статусу самакіравальнай царквы ў складзе Маскоўскага патрыярхату на ўзор Латвіі, Малдовы і Эстоніі. Гэтую ініцыятыву падтрымаў беларускі эпархіяльны сход<ref name="nn2014"/>. Аднак ужо 18 студзеня 2015 году Павал (Панамароў) абвясьціў, што здымае тэму самакіраванасьці экзархату на бліжэйшыя 25—50 гадоў<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=142539 Мітрапаліт Павел: «Тэма самакіраванасці БПЦ здымаецца з парадку дня»] // [[Наша Ніва]], 18 студзеня 2015 г.</ref>.

=== Адукацыя ===
{{Асноўны артыкул|Адукацыя ў Беларусі}}

==== Дынаміка ====
У 1994/1995 навучальным годзе ў беларускамоўныя першыя клясы паступілі 76% вучняў<ref>Лепешаў І. Дазнаньні. — {{Горадня (Гродна)}}, 2000. С. 62.</ref>, што было найвышэйшым паказьнікам ад часу здабыцьця незалежнасьці Беларусьсю. Аднак па прыходзе да ўлады Лукашэнкі ў 1994 годзе адбылося аднаўленьне русіфікатарскай палітыкі савецкай і расейскай імпэрскай эпохі<ref name = "disaster" /><ref name = "Smok" /><ref name = "crisis" /><ref name = "main" /><ref name = "russificator" />.

===== Дашкольная адукацыя =====
У 1995—2018 гадох колькасьць беларускамоўных дашкольнікаў, што навучаліся ў местах Беларусі, упала з 68,9% да 2,3%<ref name="zautra">Калеснічэнка Н. [https://web.archive.org/web/20190421103524/http://www.zautra.by/art.php?sn_nid=30315 Даследаванне: На беларускай мове ў дзяржаўных ВНУ навучаецца 291 студэнт!], Заўтра тваёй краіны, 15 лютага 2019 г.</ref>.

У дзіцячых садках па-беларуску ў 2013 годзе навучалася 11,4% дашкольнікаў. У 2014 годзе адсотак зьменшыўся да 11% (45 тысячаў чалавек)<ref name="stat_01">[http://nn.by/?c=ar&i=122637 Русіфікацыя нарастае: па-беларуску навучаецца кожны сёмы школьнік і толькі 1 з 670 студэнтаў], [[Наша Ніва]], 12 лютага 2014 г.</ref>. У [[Менск]]у ў беларускамоўныя групы запісаныя менш за 3 тысячы дашкольнікаў, што складае ўсяго 3,2% ад агульнай колькасьці<ref name="stat_02">[http://nn.by/?c=ar&i=152272 Страшныя лічбы русіфікацыі: з 2010 года колькасць беларускамоўных вучняў зменшылася на 43 тысячы, беларускамоўнае студэнцтва практычна ліквідаванае], [[Наша Ніва]], 4 ліпеня 2015 г.</ref>.

===== Сярэдняя адукацыя =====
Калі ў 1994/1995 навучальным годзе ў Менску 58% школьнікаў у першых клясах навучаліся на беларускай мове, то ў 1995/1996 навучальным годзе іх засталося толькі 20%, у 1996/1997 — 12%, у 1997/1998 — 7,3%, у 1998/1999 — 5,3%. У 1999 годзе ў сталіцы Беларусі было толькі 152 беларускамоўныя выпускнікі школаў (1%)<ref>{{Артыкул|аўтар=Антонава Т.|загаловак=Моўныя пытаньні ў Беларусі|спасылка=|выданьне=Зьвязда|тып=газэта|год=10 красавіка 1999|нумар=59 (23660)|старонкі=4-5|issn=1990-763x}}</ref>.

У 1999/2000 навучальным годзе набор вучняў у 1-я клясы з навучаньнем на беларускай мове вырас у 4 з 6 вобласьцяў параўнальна з 1998/1999 навучальным годам: [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейская]] — з 24,8% да 29%, [[Віцебская вобласьць|Віцебская]] — з 21,4% да 26%, [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] — з 16,6% да 20,4%, [[Магілёўская вобласьць|Магілёўская]] — з 19,9% да 22,4%. На люты 2001 году ў Беларусі было 1 496 417 школьнікаў, зь іх звыш 435 000 (29%) навучаліся па-беларуску. 70,9% навучаліся па-расейску, тады як у 2000 годзе іх было 70%<ref>{{Артыкул|аўтар=Хількевіч У.|загаловак=Алесь Лозка: «Саромеемся прызнацца, што роднай мове патрэбна абарона з боку дзяржавы»|спасылка=|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=7 сакавіка 2001|нумар=49-50 (24165-24166)|старонкі=5|issn=1990-763x}}</ref>. У 2006/2007 навучальным годзе па-беларуску навучалася 245 900 вучняў (21,5% ад агульнай колькасьці). У 2016/2017 навучальным годзе па-беларуску навучалася 128 600 вучняў (толькі 13,3% ад агульнай колькасьці)<ref>Марціновіч Я. [http://nn.by/?c=ar&i=191559 Моўная катастрофа: за 10 гадоў колькасць беларускамоўных школьнікаў скарацілася ўдвая] // [[Наша Ніва]], 31 траўня 2017 г.</ref>. Пераважная большасьць беларускамоўных школаў знаходзіцца ў сельскай мясцовасьці, якія паступова зачыняюцца праз адток насельніцтва ў гарады. Штогод у Беларусі зачыняецца каля 100 невялікіх школаў, большасьць зь якіх беларускамоўная. Назіраецца тэндэнцыя пераводу вучняў згаданых школаў у расейскамоўныя школы. Такім парадкам, адбываецца страта навучаньня па-беларуску<ref>[https://web.archive.org/web/20200927040912/https://www.brestspring.com/design/print.php?year=2012&print=5808  Алег Трусаў: Скарачэнне беларускамоўных школ можа прывесці да выраджэння нацыі] // Берасьцейская вясна</ref>.

{| class="wikitable"
! colspan="13" |Разьмеркаваньне навучэнцаў дзённых установаў агульнай сярэдняй адукацыі паводле мовы навучаньня<ref>[https://web.archive.org/web/20181130142924/https://news.tut.by/society/246883.html Ці патрэбны беларусам беларускамоўныя школы?], [[TUT.BY]], 22 жніўня 2011 г.</ref><ref>[http://www.nastaunik.info/news/12461 Інфаграфіка: толькі 19% школьнікаў навучаюцца па-беларуску, у Менску — 2%], НАСТАЎНІК.INFO, 1 верасьня 2011 г.</ref>
|-
!
!1994/95
!1996/97
!1998/99
!2000/01
!2002/03
!2004/05
!2006/07
!2008/09
!2010/11
!2012/13
!2014/15
!2016/17
|-
|Беларуская (%)
|29 {{Рост}}
|33 {{Рост}}
|31 {{Спад}}
|29 {{Спад}}
|26 {{Спад}}
|24 {{Спад}}
|22 {{Спад}}
|20 {{Спад}}
|19 {{Спад}}
|17 {{Спад}}
|15 {{Спад}}
|13 {{Спад}}
|-
|Расейская (%)
|71 {{Спад}}
|67 {{Спад}}
|69 {{Рост}}
|71 {{Рост}}
|74 {{Рост}}
|76 {{Рост}}
|78 {{Рост}}
|80 {{Рост}}
|81 {{Рост}}
|83 {{Рост}}
|85 {{Рост}}
|87 {{Рост}}
|}

На люты 2019 году ў абласных цэнтрах Беларусі (з выняткам [[Менск]]у) няма ніводнае беларускамоўнае школы, ёсьць толькі асобныя беларускія клясы. Колькасьць дзяцей у гэтых клясах вагаецца ад пяці да двух дзясяткаў. Агулам ва ўсіх абласных цэнтрах Беларусі не налічваецца і трох сотняў дзяцей, якія вучацца цалкам па-беларуску. З 118 беларускіх раённых цэнтраў толькі ў двух зь іх ёсьць беларускамоўная школа — у [[Барысаў|Барысаве]] (гімназія №2) і [[Янаў|Янаве]] (сярэдняя школа № 4). Разам з тым, у барысаўскай гімназіі №2 беларускамоўная толькі пачатковая школа<ref name = "Liberty_Review">Студзінская І. [https://www.svaboda.org/a/vucycca-na-rodnaj-movie-8-faktau-pra-bielaruskija-skoly/29051058.html Вучыцца на роднай мове. 8 фактаў пра беларускія школы], [[Радыё Свабода]], 21 лютага 2018 г.</ref>. З 277 сярэдніх навучальных установаў [[Менск]]у толькі 7 — беларускамоўныя<ref>[https://belsat.eu/programs/13-3-belarusau-deklarue-shto-ne-umee-chytats-pa-belarusku 13,3% беларусаў дэкларуе, што не ўмее чытаць па-беларуску], [[Белсат]], 21 лютага 2019 г.</ref>. У сярэдняй школе № 190, якая ўваходзіць у лік згаданых сямі беларускамоўных школаў Менску, адбываецца набор як у беларускамоўныя, так і ў расейскамоўныя клясы<ref>[https://web.archive.org/web/20191217152444/http://sch190.minsk.edu.by/ru/main.aspx?guid=1231 Мікрараён ДУА «Сярэдняя школа № 190 г. Мінска»], Дзяржаўная ўстанова адукацыі «Сярэдняя школа №190 г. Мінска»</ref>.

Такім парадкам, у сталіцы, абласных і раённых цэнтрах Рэспублікі Беларусь існуе толькі 6 беларускамоўных школаў:
# Гімназія № 4 (вуліца Кунцаўшчына, 18 — [[Менск]], [[Фрунзэнскі раён (Менск)|Фрунзэнскі раён]])
# Гімназія № 9 (вуліца Сядых, 10 — [[Менск]], [[Першамайскі раён (Менск)|Першамайскі раён]])
# Гімназія № 14 (вуліца Васьняцова, 10 — [[Менск]], [[Заводзкі раён (Менск)|Заводзкі раён]])
# Гімназія № 23 (праспэкт Незалежнасьці, 45 — [[Менск]], [[Савецкі раён (Менск)|Савецкі раён]])
# Гімназія № 28 (праспэкт Ракасоўскага, 93 — [[Менск]], [[Ленінскі раён (Менск)|Ленінскі раён]])
# Сярэдняя школа № 60 (вуліца Карла Лібкнэхта, 82 — [[Менск]], [[Маскоўскі раён (Менск)|Маскоўскі раён]])
# Сярэдняя школа № 4 (вуліца Савецкая, 78 — [[Янаў]])

{| class="wikitable" style="text-align: center;
|+ Колькасьць беларускамоўных школаў у сталіцы, абласных і раённых цэнтрах Беларусі (2019 год)
! Населены пункт
! Колькасьць беларускамоўных школаў
! Агульная колькасьць школаў
! Адсотак беларускамоўных школаў
|-
! scope=row | Менск
| 6
| 277
| 2.17%
|-
! scope=row | Берасьце
| 0
| 37
| 0%
|-
! scope=row | Віцебск
| 0
| 48
| 0%
|-
! scope=row | Горадня
| 0
| 42
| 0%
|-
! scope=row | Гомель
| 0
| 53
| 0%
|-
! scope=row | Магілёў
| 0
| 47
| 0%
|-
! scope=row | Раённыя цэнтры агулам<br /> (з выняткам сталіцы і абласных цэнтраў)
| 1<sup>'''*'''</sup>
| ~ 920
| 0.11%
|-
| colspan="4" style="text-align: left;" | <sup>'''*'''</sup> у [[Янаў|Янаве]] (сярэдняя школа № 4)<ref name = "Liberty_Review"/>
|}

Таксама ў Беларусі існуе дзьве школы з польскай мовай навучаньня: сярэдняя школа № 36 у Горадні і сярэдняя школа № 8 у Ваўкавыску. Абедзьве збудаваныя на польскія грошы. У ваўкавыскай школе з польскай мовай навучаньня вучацца 240 дзяцей. Таксама ў Беларусі існуе дзьве школы зь летувіскай мовай навучаньня: у вёсцы [[Рымдзюны|Рымдзюнах]] Астравецкага раёну і вёсцы [[Пеляса|Пелясе]] Вярэнаўскага раёну. Таксама ў Рымдзюнах ёсьць летувіскі дзіцячы садок<ref name = "Liberty_Review"/>.

17 жніўня 2021 году намесьнік старшыні [[Камітэт па адукацыі Менскага гарвыканкаму|камітэту ў адукацыі]] [[Менскі гарвыканкам|Менскага мейскага выканаўчага камітэту]] [[Ірына Чарняўская]] паведаміла на прэс-канфэрэнцыі, што навучаньне па-беларуску ў Менску вядзецца ў 15 сярэдніх навучальных установах, зь іх у 5 гімназіях увесь працэс па-беларуску, у астатніх 10 сярэдніх школах — толькі асобныя беларускія клясы. Паводле яе, усяго ў Менску 171 беларускамоўная кляса, у якіх навучаецца блізу 4 тысячаў людзей<ref>{{Артыкул|загаловак=Около 4 тыс. школьников Минска обучаются на белорусском языке|год=17 августа 2021|спасылка=https://www.belta.by/regions/view/okolo-4-tys-shkolnikov-minska-obuchajutsja-na-belorusskom-jazyke-455637-2021/|мова=be|выданьне=[[БелТА]]}}</ref>. Гэта складае блізу 2%<ref>{{Артыкул|загаловак=У Менску па-беларуску вучацца 2% школьнікаў|год=17 жнівень 2021|спасылка=https://svaboda.azureedge.net/a/31414675.html|выданьне=[[Радыё Свабода]]|мова=be}}</ref> ад агульнай колькасьці школьнікаў Менску (203,3 тысячы<ref>{{Артыкул|спасылка=https://minsk-city.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/sotsialnaya-sfera/obrazovanie/godovye-dannye_5/osnovnye-pokazateli-obrazovaniya|выданьне=[[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь|Галоўная статыстычная ўправа места Менску]]|загаловак=Основные показатели образования (на начало учебного года)}}</ref> на пачатак 2018/2019 навучальнага году).

1 верасьня 2021 году паводле асабістай просьбы [[ярэй|ярэя]] [[Беларускі экзархат|Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату]] Яўгена Саланкова да дзяячкі рэжыму Лукашэнкі [[Натальля Качанава|Натальлі Качанавай]] на расейскую мову перавялі беларускую сярэднюю школу ў мястэчку [[Жыровічы|Жыровічах]]<ref>[https://web.archive.org/web/20211002213847/https://d1qi097eoj06ns.cloudfront.net/hramadstva/zhyrovitskuyu-shkolu-kachanava-peravyala-n/?fbclid=IwAR1WoT-uqeocbHPruH8iRJ9anq1jVuHuXlMet4kPV0ekTCZKg-xHOuX2SlM Жыровіцкую школу Качанава перавяла на расейскую мову], [[Беларускае Радыё Рацыя]], 2 кастрычніка 2021 г.</ref>.

===== Вышэйшая адукацыя =====
У Беларусі няма ніводнай беларускамоўнай вышэйшай навучальнай установы. Усе 43 дзяржаўныя і 9 прыватных [[ВНУ]] Беларусі расейскамоўныя<ref>{{Кніга|аўтар=[[Станіслаў Суднік|Суднік С.]], [[Тацяна Вабішчэвіч|Вабішчэвіч Т.]]|частка=|загаловак=Летапіс дзейнасьці грамадзкага аб'яднаньня «Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны». 1989-2009|арыгінал=|спасылка=http://www.tbm-mova.by/files/blocks/летапіс%20тбм%202009.pdf|адказны=рэд. [[Алег Трусаў]]|выданьне=|месца=[[Ліда]]|выдавецтва=[[Наша слова]]|год=2009|том=|старонкі=110|старонак=164|сэрыя=|isbn=|наклад=299}}</ref>. У 2014/2015 навучальным годзе цалкам на беларускай мове навучалася 0,1% студэнтаў<ref>Студзінская І. [https://www.svaboda.org/a/www.svaboda.nym.ie/a/27455486.html Беларускамоўных школьнікаў усё меней, па-беларуску навучаецца 0,1% студэнтаў], [[Радыё Свабода]], 30 сьнежня 2015 г.</ref>. Колькасьць студэнтаў, якія навучаюцца па-беларуску ў дзяржаўных установах адукацыі, з 1990-х гадоў да 2017 году ўпала ў 103 разы<ref name="zautra"/>. Гэтая статыстыка зманлівая, насамрэч на беларускай мове выкладаюць толькі беларускую мову, часам гісторыю Беларусі на гістарычных факультэтах, а таксама паадзінкавыя выкладчыкі, нягледзячы на неспрыяльныя ўмовы, выкладаюць па-беларуску свае прадметы, часьцей за ўсё гэта філёлягі на беларускіх катэдрах, і вельмі рэдка прафэсары ў дакладных навуках. Хаця Таварыству беларускай мовы ўдалося зарэгістраваць арганізацыю, якая ўтрымлівае ў назьве слова «ўнівэрсытэт», але ніякіх правоў весьці вышэйшую асьветную дзейнасьць гэтая арганізацыя ня мае, і яе няма ў сьпісе ўстановаў вышэйшай адукацыі на сайце Міністэрства адукацыі Беларусі<ref>[https://edu.gov.by/sistema-obrazovaniya/glavnoe-upravlenie-professionalnogo-obrazovaniya/abiturientu/postupayushchim-v-uchrezhdeniya-vysshego-obrazovaniya/uchrezhdeniya-vysshego-obrazovaniya/index.php?sphrase_id=121237 Учреждения высшего образования]{{Недаступная спасылка|date=May 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [[Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь]]</ref>.

==== Зьмест ====
У беларускіх школах поруч зь беларускай літаратурай адрозным абавязковым прадметам вывучаецца расейская літаратура. Школьныя праграмы з гэтага прадмету ўсяляк узвышаюць расейскую мову і культуру, падкрэсьліваюць іх вынятковасьць і веліч<ref name="Sieviaryniec">Севярынец Г. [https://www.svaboda.org/a/30169736.html Чым я магу адказаць на пагрозу інтэграцыі? Перавучыцца на беларускага філёляга], [[Радыё Свабода]], 17 верасьня 2019 г.</ref>, чаго ня робяць у школьных праграмах зь беларускай літаратуры. Тым часам расейская літаратура часта выкладаецца праз прызму {{Артыкул у іншым разьдзеле|Расейскі імпэрыялізм|расейскага шавінізму і імпэрыялізму|uk|Російський імперіалізм}}. Напрыклад, беларускія школьнікі вучаць на памяць верш [[Міхаіл Лермантаў|Міхаіла Лермантава]] «Барадзіно» ({{мова-ru|[[:ru:Бородино (стихотворение)|Бородино]]|скарочана}}), які ёсьць прыкладам расейскай палітычнай прапаганды ў гонар расейскай перамогі ў [[Вайна 1812 году|вайне 1812 году]], якая ў Беларусі мела характар [[Грамадзянская вайна|грамадзянскай]], бо шляхта і інтэлегенцыя Беларусі ваявала на баку [[Напалеон I Банапарт|Напалеона]], а прыгонныя сяляне пад прымусам рэкрутаваліся ў расейскае войска. Таксама вывучаюцца творы расейскіх пісьменьнікаў [[Аляксандар Пушкін|Аляксандра Пушкіна]] і [[Васіль Жукоўскі|Васіля Жукоўскага]], якія пісалі вершы ў падтрымку расейскай карнай акцыі супраць [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] ({{мова-ru|[[:ru:Клеветникам России|Клеветникам России]]|скарочана}}, {{мова-ru|[[:s:ru:Старая песня на новый лад (Жуковский)|Старая песня на новый лад]]|скарочана}}). Апроч таго, у афіцыйных школьных праграмах з расейскай літаратуры славянскім першадрукаром называюць [[Іван Фёдараў|Івана Фёдарава]] (хоць [[Францішак Скарына]] выдаў першую славянскую кнігу на сорак год раней), «мілымі сэрцу мясьцінамі» — Пскоўскую, Тульскую і Разанскую вобласьці Расеі, «зямлёй майго дзяцінства» — Яраслаўскую вобласьць Расеі, «маёй залатой радзімай» — Залатое кальцо Расеі, «пачаткам нашай літаратуры» — Пушкіна, «радзімай» — Расею. Прытым праз творы, што ўваходзяць у праграму, усяляк узвышаюцца расейцы («Бородино» Лермантава і «Судьба человека» Шолахава зь іх разважаньнямі наконт таго, што толькі расейскі чалавек здольны на геройства і подзьвіг) і расейская мова (Тургенеў зь ягоным вершам у прозе «О великий и могучий русский язык»)<ref name="Sieviaryniec"/>, што спараджае другаснае стаўленьне да беларускай мовы і культуры. Тым часам беларускіх дзяцей практычна пазбавілі магчымасьці вывучаць у школе творы клясыкаў сусьветнай літаратуры. Згодна з школьнымі праграмамі вывучаюцца толькі адзінкавыя творы сусьветных клясыкаў<ref>Янкойць М. [https://nn.by/?c=ar&i=157027 Як выгнаць Маскву з галавы? Перагледзьце праграму літаратуры ў школе!] // [[Наша Ніва]], 26 верасьня 2015 г.</ref>. Гэта спрыяе фармаваньню прарасейскага сьветапогляду насельніцтва, адбіваецца на культурным і маральным разьвіцьці беларускай моладзі і замаруджвае працэс аднаўленьня беларускай нацыі.

У 2006 годзе выкладаньне гісторыі і геаграфіі Беларусі перавялі на расейскую мову ў школах з расейскай мовай навучаньня<ref>[https://web.archive.org/web/20201124072342/https://news.tut.by/society/72270.html Гісторыю Беларусі збіраюцца выкладаць на рускай мове], [[TUT.BY]], 7 жніўня 2006 г.</ref>, раней гэтыя дысцыпліны выкладаліся толькі па-беларуску.

=== Літаратура і тэатар ===
На 2010 год у Беларусі толькі каля 30% [[Спэктакаль|спэктакляў]] ставілася [[Беларуская мова|па-беларуску]]<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Ларыса Цімошык|Цімошык Л.]]|загаловак=Сіла слова|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=51844|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=26 студзеня 2010|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2010-01-26 13 (26621)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/51890/26stu-7.indd.pdf 7]|issn=1990-763x}}</ref>, прытым доля беларускай драматургіі ў [[рэпэртуар]]ах тэатраў ледзь дасягала 25%<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Глеб Лабадзенка|Лабадзенка Г.]]|загаловак=Павал Латушка: На фільм «Дняпроўскі рубеж» патрачана Br6 мільярдаў, вернута — 100 мільёнаў|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=52061|выданьне=Зьвязда|тып=газэта|год=28 студзеня 2010|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2010-01-28 15 (26623)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/52071/28stu-7.indd.pdf 7]|issn=1990-763x}}</ref>.

У 6-томную энцыкляпэдыю «Культура Беларусі» (Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі, 2010—2015 гады) з усіх літаратараў Віцебскай вобласьці ўлучылі толькі двух: Б. Беляжэнку і Т. Краснову-Гусачэнку. Абодва яны сябры праўладнага [[Саюз пісьменьнікаў Беларусі|Саюзу пісьменьнікаў Беларусі]]. Першы — расейска-беларускі літаратар, другая — цалкам расейскамоўная. Праігнараваныя літаратары Франц Сіўко, [[Герман Кірылаў]], [[Лера Сом]], Ірына Жарнасек, Сяргей Рублеўскі, [[Уладзімер Папковіч]], Алег Салтук, Марыя Баравік, Вольга Русілка, пачынальнік літаратурнага жыцьця ў [[Віцебск]]у [[Давід Сімановіч]] і іншыя<ref>Сіўко Ф. [https://nn.by/?c=ar&i=195482 Допіс з Віцебска: У энцыклапедыю «Культура Беларусі» ўключылі звесткі толькі пра рускамоўных пісьменнікаў з саюза Чаргінца] // [[Наша Ніва]], 10 жніўня 2017 г.</ref>.

У 2017 годзе на [[Дзень беларускага пісьменства|Днях беларускага пісьменства]] ў Полацку «Нацыянальную літаратурную прэмію Беларусі» ўручылі расейскамоўнаму паэту Анатолю Аўруціну, кіраўніку прадстаўніцтва расейскіх пісьменьнікаў Беларусі пры Санкт-Пецярбурскім мескім аддзеле Саюзу пісьменьнікаў Расеі, сябру расейскага [[Шавінізм|шавіністычнага]] рэсурсу «Западная Русь», аднаму з заснавальнікаў «Евразийского народного союза» і рэдактару часопіса «Новая Немига литературная» (выдаецца ў Менску, далучыўся да руху «Интернациональная Россия», друкуе толькі расейскіх пісьменьнікаў). Аўруцін атрымаў вядомасьць сваімі выказваньнямі пра тое, што беларуская мова «разьядноўвае» ў той час як расейская — «аб’ядноўвае», а таксама зьневажальным вершам на адрас удзельнікаў [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]]<ref>Панкавец З. [https://nn.by/?c=ar&i=196859 Адэпт «рускага свету» атрымаў беларускую Нацыянальную літаратурную прэмію] // [[Наша Ніва]], 4 верасьня 2017 г.</ref>. У 2015 годзе гэтую прэмію атрымала расейскамоўная літаратарка Краснова-Гусачэнка<ref>[https://www.belta.by/culture/view/nominantami-pervoj-natsionalnoj-literaturnoj-premii-stali-6-avtorov-161563-2015/ Номинантами Первой национальной литературной премии стали 6 авторов], [[БЕЛТА]], 6 верасьня 2015 г.</ref>.

=== Друк ===
Пад’ём беларускага кнігадруку, які пачаўся ў канцы 1980-х гадоў, зь сярэдзіны 1990-х гадоў зьмяніўся спадам. Прыкладна з 2010 году адзначаецца невялікі рост, які аднак на 2018 год не дасягнуў узроўню сярэдзіны 1990-х<ref name="zautra"/>. На 2014 год у Беларусі на беларускай мове выдавалася толькі 10—11% кнігаў, пра што 3 лютага 2015 году заявіла міністар інфармацыі [[Лілія Ананіч]]. Разам у 2014 годзе выйшла 11 613 найменьняў кнігаў агульным накладам 31,2 мільёна асобнікаў, зь іх паводле прыкладных падлікаў толькі 3,4 мільёны на беларускай мове. Міністар адзначыла, што гэтыя лічбы адлюстроўваюць рэальны моўны стан кнігавыданьня ў краіне<ref>[https://web.archive.org/web/20151021113220/http://euroradio.fm/lichba-dnya-11-knig-yakiya-vyhodzyac-u-kraine-vydayucca-na-belaruskay-move Лічба дня: 11% кніг, якія выходзяць у краіне, выдаюцца на беларускай мове], [[Эўрарадыё]], 3 лютага 2015 г.</ref>.

Да 1995 году ў часопісах дамінавала беларуская мова, аднак потым пачаўся вельмі імклівы рост накладаў на расейскай мове<ref name="zautra"/>. У 2010 годзе з 885 найменьняў часопісаў толькі 147 (16%) выходзіла [[Беларуская мова|па-беларуску]]. З гадавога накладу ў 59 млн асобнікаў на беларускай мове выдалі толькі 3,2 млн (5,4%)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Беларускую мову лічаць роднай 5 млн. 58 тыс. жыхароў Беларусі|спасылка=http://news.belta.by/by/print?id=674826|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=20 лютага 2012|дата доступу=10 лістапада 2013}}</ref>.

З 1994 году ў Беларусі пачалі пераважаць расейскамоўныя газэты<ref name="zautra"/>. У 2010 годзе з 713 найменьняў газэтаў толькі 185 (26%) выдавалася на беларускай мове. З гадавога накладу ў 510,3 млн асобнікаў толькі крыху больш як ''чвэрць'' выходзіла па-беларуску. У разавым накладзе (8,1 млн асобнікаў) на беларускамоўныя газэты прыпадала толькі 1,2 млн асобнікаў (14,8%)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Беларускую мову лічаць роднай 5 млн. 58 тыс. жыхароў Беларусі|спасылка=http://m.blr.belta.by/society/view/belaruskuju-movu-lichats-rodnaj-5-mln.-58-tys.-zhaharou-belarusi-11359-2012|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=20 лютага 2012|копія=http://blr.belta.by/society/view/belaruskuju-movu-lichats-rodnaj-5-mln.-58-tys.-zhaharou-belarusi-11359-2012|дата копіі=20 лютага 2012|дата доступу=30 верасьня 2016}}</ref>.

=== Архітэктура ===

==== Помнікі сакральнай архітэктуры ====
{{Асноўны артыкул|Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных Маскоўскім патрыярхатам}}

[[Файл:Літоўскі (беларускі) купал-баня і маскоўскі (расейскі) купал-цыбуліна.jpg|значак|250пкс|[[беларусы|Беларускі]] [[Баня (купал)|купал-баня]] ([[Крыж#Грэцкі|сонцакрыж]]) і [[расейцы|расейская]] [[купал-цыбуліна|цыбуліна]] ([[васьміканцовы крыж|маскоўскі крыж]])]]
[[Файл:Велямічы. Ільінская царква са званіцай (11).jpg|значак|250пкс|Выкінуты на сьмецьце традыцыйны [[Крыж#Грэцкі|сонцакрыж]] з [[Царква Сьвятога Ільлі Прарока (Велямічы)|царквы]] ў [[Велямічы|Велямічах]], заменены на [[васьміканцовы крыж|маскоўскі крыж]]]]
Па актывізацыі рэлігійнага жыцьця ў 1990-я гады масавы характар набылі перабудовы помнікаў сакральнай архітэктуры, якія знаходзяцца ў валоданьні [[Беларускі экзархат Расейскай Праваслаўнай Царквы|Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату]]. Гэтыя перабудовы выконваюцца з парушэньнем дзейнага заканадаўства ў сфэры аховы помнікаў і характарызуюцца мэтанакіраваным насаджэньнем пазалочаных [[Купал-цыбуліна|купалоў-цыбулінаў]], зьмяненьнем аўтэнтычнага выгляду асобных архітэктурных элемэнтаў, выкарыстаньнем недапушчальных пры рэстаўрацыі будаўнічых матэрыялаў і мэтодык<ref>''Пальчыс В.'' [https://web.archive.org/web/20181124133143/http://1863x.com/anti-restoration/ Золотые купола. Как БПЦ меняет памятники архитектуры Беларуси], 1863x.com {{ref-ru}}</ref>.

З нагоды зьнішчэньня помнікаў архітэктуры ў 2008 годзе філёзафы [[Алесь Анціпенка]] і [[Валянцін Акудовіч]], архітэктарка [[Ірэна Лаўроўская]], мастацтвазнаўцы [[Сяргей Харэўскі]] і [[Максім Жбанкоў]] скіравалі ў Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату і Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь зварот, у якім патрабавалі спыніць разбурэньне беларускай гістарычна-культурнай спадчыны<ref name="zvarot">[http://nn.by/?c=ar&i=40408 Інтэлектуалы: Не дапусціце варварства з царквой у Навагрудку!] // [[Наша Ніва]], 10 лістапада 2008 г.</ref>: «''Лічым сваім маральным абавязкам апэляваць да грамадзянскай і культурніцкай супольнасьці краіны з мэтай выказаць рашучы пратэст супраць антыкультурнай, антыбеларускай дзейнасьці РПЦ. Зьвяртаем таксама ўвагу на тое, што разбурэньне аўтахтоннай культуры і беларускіх гістарычных помнікаў — адна з праяваў тыповай каляніяльнай палітыкі, што расейскія ўлады ажыцьцяўлялі цягам некалькіх мінулых стагодзьдзяў у акупаванай і далучанай да імпэрыі Беларусі. Цяпер гэтую палітыку працягвае РПЦ. Мы патрабуем спыніць разбурэньне нашай спадчыны!''».

[[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Чарнаўчыцы. Пятніцкая царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы (Чарнаўчыцы)|Пятніцкая царква]] ў [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцах]]: выгляд да (налева) і па маскоўскай перабудове (направа)]]

З 2010-х гадоў антырэстаўрацыйная актыўнасьць Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату набыла беспрэцэдэнтныя маштабы<ref>[[Глеб Лабадзенка]]. [https://web.archive.org/web/20160324121722/http://labadzenka.by/?p=28149#disqus_thread Хроніка знішчэння беларускай архітэктуры Рускай Праваслаўнай Царквой], 20 жніўня 2015.</ref>, параўнальныя зь дзейнасьцю [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёўва-вешальніка]] ў справе маскалізацыі колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. У выніку праведзеных рэканструкцыяў аўтэнтычны выгляд страцілі цэрквы ў [[Амсьціслаў|Амсьціславе]], [[Безьдзеж]]ы, [[Валавель|Валавелі]], [[Велямічы|Велямічах]], [[Войская|Войскай]], [[Горадня|Горадні]], [[Гошчава|Гошчаве]], [[Дамашаны|Дамашанах]], [[Малыя Ляды|Малых Лядах]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Новы Сьвержань|Новым Сьвержані]], [[Опаль|Опалі]], [[Пацавічы|Пацавічах]], [[Покры|Покрах]], [[Слуцак|Слуцку]], [[Талачын]]е, [[Трабы|Трабах]], [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцах]], [[Чашнікі|Чашніках]], [[Шумакі|Шумаках]], манастыр у [[Горадня|Горадні]], манастырская брама ў [[Магілёў|Магілёве]], колішнія касьцёлы ў [[Астроўна|Астроўне]], [[Клецак|Клецку]], [[Малыя Шчытнікі|Малых Шчытніках]], [[Сёмкаў Гарадок|Сёмкавым Гарадку]] і [[Слонім]]е. Нягледзячы на звароты ў праваахоўныя органы, усе памянёныя выпадкі засталіся беспакараннымі<ref>[https://www.svaboda.org/a/petycyja-suprac-cybulinau/29203875.html Супраць «маскоўскіх цыбулін» на беларускіх цэрквах пачалі зьбіраць подпісы], [[Радыё Свабода]], 2 траўня 2018 г.</ref>. Тым часам зьнішчэньне мастацкага аблічча комплексаў базылянскіх манастыроў у Горадні і Талачыне адбылося пад кіраўніцтвам прысланых з [[Расея|Расеі]] начальніц адпаведных жаночых манастыроў Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату.

[[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Валавель. Царква Сьвятога Юрыя.jpg|значак|250пкс|[[Царква Сьвятога Юрыя (Валавель)|Юр’еўская царква]] ў [[Валавель|Валавелі]]: выгляд да (налева) і па сучаснай маскоўскай перабудове (направа)]]

Архітэктар-рэстаўратар [[Уладзімер Папруга]] лічыць, што мэтай маскоўскіх перабудоваў беларускіх цэркваў ёсьць зьнішчэньне культурных асаблівасьцяў Беларусі<ref>Дашчынскі А. [https://www.svaboda.org/a/29221026.html Чаму на беларускія храмы нацягваюць залатыя «цыбуліны»?], [[Радыё Свабода]], 14 траўня 2018 г.</ref>:
{{Цытата|І што такое нацягваньне расейскіх «цыбулін» на беларускія храмы, якія да Маскоўскай патрыярхіі нічога агульнага ня мелі ад пачатку? Гэта фактычна тая ж мэтафара — як зь Беларусі зрабіць Расею, то бок пазбавіць яе сваёй мовы. Калі чалавек мяняе свой унутраны код, пераходзіць на іншую мову, ён робіцца іншым. Калі мы на беларускія храмы нацягваем расейскія «цыбуліны», яны робяцца Расеяй. Гэта такі мэтадалягічны [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыйны]] прынцып.}}

==== Новыя цэрквы Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату ====
[[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Гошчава. Крыжаўзьвіжанская царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа (Гошчава)|Узьвіжанская царква]] ў [[Гошчава|Гошчаве]]: выгляд да (налева) і па маскоўскай перабудове (направа)]]

Пры выбары архітэктурных праектаў новых цэркваў Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату ігнаруе традыцыі [[готыка|готыкі]] і [[барока]] — стыляў, у якіх тутэйшае праваслаўнае дойлідзтва дасягнула высокага ўзроўню архітэктурна-мастацкіх разьвязкаў і нацыянальнай самабытнасьці. Таксама адзначаецца нешматлікае і фрагмэнтарнае выкарыстоўваньне спадчыны [[Беларускае традыцыйная драўляная архітэктура|беларускай традыцыйнай драўлянай архітэктуры]] з прыярытэтнай арыентацыяй на сярэднявечную архітэктуру [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]], што разьвівае архітэктурныя традыцыі, не ўласьцівыя беларускаму сакральнаму дойлідзтву<ref>Арабей В. Вобразна-стылістычныя рашэнні сучасных прыходскіх храмаў Беларускай праваслаўнай царквы (вопыт 1991—2013 гадоў) // Вестник Полоцкого государственного университета. Серия F. 2013.</ref>.

[[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Войская. Траецкая царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Сьвятой Тройцы (Войская)|Траецкая царква]] ў [[Войская|Войскай]]: выгляд да (налева) і па маскоўскай перабудове (направа)]]

Супрацоўнікі [[Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклёру|Інстытуту мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклёру]] НАНБ крытыкуюць Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату за прыярытэтнае будаваньне цэркваў у стылістыцы, уласьцівай не беларускай, а расейскай архітэктуры<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 8 т.|2к}} С. 193.</ref>: «''небясьпеку выклікаюць сёньняшнія памкненьні праваслаўнага духавенства [[Расея|прарасейскай]] арыентацыі прыўнесьці ў беларускі ляндшафт драўляныя царкоўныя формы новаерусалімскіх храмаў, помнікаў [[Архангельск]]у ці [[Волагда|Валагодзкага]] краю. Ігнараваньне выпрацаваных стагодзьдзямі мясцовых традыцыяў і навязваньне аб’ёмаў і формаў, не ўласьцівых тутэйшаму дойлідзтву, разбурае тую натуральную гармонію, што склалася на працягу стагодзьдзяў народнага жыцьця''».

[[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Талачын. Пакроўская царква.jpg|значак|250пкс|[[Царква Покрыва Багародзіцы і манастыр базылянаў (Талачын)|Пакроўская царква]] ў [[Талачын]]е: выгляд да (налева) і па надбудове купалоў-цыбулінаў (направа)]]

Беларускі мастак і этнакультуроляг [[Тодар Кашкурэвіч]] праводзіць паралель паміж «[[Мураўёўкі|мураўёўкамі]]» і сучаснай царкоўнай архітэктурай [[Маскоўскі патрыярхат|Маскоўскага патрыярхату]] на Беларусі:
{{Цытата|<…> гэта, я б сказаў, усьвядомлены культурны аспэкт. Мы маем справу з тэндэнцыяй: прасоўваньнем пэўнага стылістычнага моманту як вельмі істотнага ідэалягічнага. Карані цягнуцца з Масквы. Уся Беларусь — цэнтральныя гарады, цэнтральныя дарогі — застаўленыя рускай праваслаўнай царквой у псэўдарускім стылі. Амаль у тым жа кшталце, як у ХІХ ст. рабіліся «мураўёўкі». Яны вельмі добра разумеюць палітычны патэнцыял гэтага стылістычнага моманту: «грыбы» паставяць — пазначаць сваю тэрыторыю ўплыву. Як сабака меціць дрэвы. Гэта агромністы палітычны капітал, які вымяраецца нават грашовым эквівалентам.|[[Тодар Кашкурэвіч]]|[http://nmnby.eu/news/discussions/995.html Драма Гародні: нацыянальны праект як гульні ўлады] // Наше мнение. 12 чэрвеня 2007 г.}}

==== Іншыя гістарычна-культурныя каштоўнасьці ====
[[Файл:Architectural Detail - Minsk - Belarus - 01 (27426797732).jpg|250пкс|міні|«[[Дом Чыжа]]», які зьнішчыў панараму і пэрспэктыву гістарычнага цэнтру Менску]]

У канцы XX — пачатку XXI стагодзьдзяў у Рэспубліцы Беларусь зьнесьлі некалькі гістарычна-культурных каштоўнасьцяў, што ёсьць адным з захадаў да зьнішчэньня нацыянальнай памяці беларусаў. У 1990-х гадох у Менску зруйнавалі [[Малы гасьціны двор]], гістарычна-культурную каштоўнасьць нацыянальнага значэньня, і [[Віленскі вакзал (Менск)|Віленскі вакзал]], збудаваны ў 1890 годзе. За часамі старшынёўства [[Міхаіл Якаўлевіч Паўлаў|Міхаіла Паўлава]] ў канцы 2003 году ў Менску зруйнавалі камяніцу канца XIX ст. на гістарычнай Магазыннай вуліцы (замест яе збудавалі іншы гмах), у 2005 годзе — старажытную камяніцу на Зыбіцкай (замест яе паставілі муляж), у 2008 годзе — дзьве камяніцы XIX ст. на гістарычнай Койданаўскай вуліцы (замест № 17 кампанія «Тапас» збудавала дом зь іншай колькасьцю паверхаў, замест № 24а кампанія «ФАРТ и В» — бізнэс-цэнтар «Метрополь»)<ref>Лычавко А. [http://www.the-village.me/village/city/architecture/265383-chto-snesli Какие здания снесли в столице три наших «мэра»: Круши, ломай, воруй гусей], The Village, 18 студзеня 2018 г.</ref>.

[[Файл:Цэнтр.jpg|значак|250пкс|[[Палац Рэспублікі]], які сваім вялізным аб’ёмам і вышынёй зьнішчае панараму гістарычнага цэнтру Менску і замінае ўспрыманьню помнікаў архітэктуры]]

У 2005—2009 гадох праводзілася «рэканструкцыя» [[Горадня|Горадні]] пад кіраўніцтвам старшыні аблвыканкаму [[Уладзімер Саўчанка|Ўладзімера Саўчанкі]]. У час «рэканструкцыі» зьнішчылі цэлы шэраг помнікаў гісторыі й культуры: магнацкі палац на Падоле (помнік архітэктуры XVIII стагодзьдзя)<ref>[https://harodnia.com/be/uczora/610-strachany-palats-na-padole Страчаны палац на Падоле], HARODNIA.COM</ref>, стайні [[Сьцяпан Батура|Сьцяпана Батуры]] (помнік архітэктуры XVI стагодзьдзя)<ref>[https://ru.hrodna.life/articles/cennost-o-kotoroy-ne-znali/ Ценность, о которой не знали. 10 лет назад в Гродно разрушили здание XVI в.], HRODNA.LIFE, 8.08.2018 г.</ref>, флігель палаца віцэ-адміністратара другой паловы XVIII стагодзьдзя. У тыя часы ён выконваў функцыю стайні і карэтнай. Гэты будынак быў найстарэйшай аўтэнтычнай стайняй, якая захавалася на тэрыторыі Беларусі. Па трох месяцах вызначэньня лёсу флігеля, які цалкам захаваўся з 1794 году, яго зруйнавалі<ref>[https://euroradio.fm/ru/v-grodno-unichtozhen-ocherednoy-pamyatnik-istorii В Гродно уничтожен очередной памятник истории]{{ref-ru}}, [[Эўрарадыё]], 3 жніўня 2007 г.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20200927203925/https://naviny.by/rubrics/society/2007/08/02/ic_news_116_274823 В Гродно разрушен флигель дворца вице-администратора XVIII века]{{ref-ru}}, NAVINY.BY, 2 жніўня 2007 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=10317 У Горадні зносяць флігель XVIIІ стагодзьдзя] // [[Наша Ніва]], 19 ліпеня 2007 г.</ref>.

У 2009—2013 гадох у беспасярэдняй блізкасьці да [[Траецкае прадмесьце|Траецкага прадмесьця]] ў [[Менск]]у на грошы [[Юры Чыж|Юрыя Чыжа]], якога называюць «кашальком [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20200921142556/https://news.tut.by/politics/280743.html ЕС обнародовал черный список из 12 человек и 29 компаний], [[TUT.BY]], 25.03.2012 г.</ref>, збудавалі [[Дом Чыжа|жылы комплекс «Ля Траецкага»]], які сваімі памерамі і разьмяшчэньнем зьнішчыў панараму і пэрспэктыву гістарычнага цэнтру Менску<ref name="Ablamiejka">[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/27730947.html «Дом Чыжа» як маніфэст], [[Радыё Свабода]], 12 траўня 2016 г.</ref>. Аўтар праекту — [[Алег Ладкін]], ураджэнец [[Алтайскі край|Алтайскага краю]] [[Расея|Расеі]], які пераехаў у Беларусь у 1971 годзе, паводле ўласнага вызнаньня — імкнуўся такім спосабам наблізіць выгляд Менску да [[Ашгабад]]у і [[Грозны|Грознага]]<ref>[https://www.the-village.me/village/city/where/262023-dom-chizha «Это откровенный архитектурный ляп»: Я живу в «доме Чижа»], [[The Village]], 17.07.2017 г.</ref>. У траўні 2010 году кіраўнік Беларусі Аляксандар Лукашэнка падпісаў указ аб будаваньні ў Менску побач з цыркам шматфункцыянальнага комплексу. Праект прадугледжваў знос будынка [[Першая менская электрастанцыя|першай менскай электрастанцыі]], помніка прамысловай архітэктуры, збудаванага ў 1890 годзе. Электрастанцыя мела статус [[Сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Менску|гістарычна-культурнай каштоўнасьці]]. Зьнішчэньне помніка падтрымала Міністэрства культуры Беларусі. Нягледзячы на тое, што згодна з 28-м артыкулам Закона аб ахове гістарычна-культурнай спадчыны пастанову аб зносе гістарычна-культурных каштоўнасьцяў можа прымаць толькі найвышэйшы орган выканаўчай улады [[Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь|Савет міністраў]] (і толькі ў вынятных выпадках), электрастанцыю зруйнавалі ў 2012 годзе<ref>[https://web.archive.org/web/20201127100905/https://news.tut.by/society/216893.html У Мінску пачалі руйнаваць будынак першай электрастанцыі], [[Эўрарадыё]], [[TUT.BY]], 1 сакавіка 2011 г.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20200814050138/https://realty.ej.by/reconstruction/2011/12/19/po_faktu_snosa_pervoy_minskoy_elektrostantsii_vozbuzhdeno_ugolovnoe_delo.html По факту сноса первой минской электростанции может быть возбуждено уголовное дело]{{ref-ru}}, EJ.BY</ref>.

У 2011 годзе ў Горадні зьнесьлі будынак пачатку ХХ стагодзьдзя<ref>[https://web.archive.org/web/20181130094216/http://s13.ru/archives/20648 В Гродно стало на три старых здания меньше], s13.ru, 7 красавіка 2018 г. {{ref-ru}}</ref>. Уначы 26 красавіка 2014 году на скрыжаваньні гістарычных Азёрскай і Брыгіцкай вуліцаў будаўнікі зруйнавалі гістарычны будынак XIX стагодзьдзя. Будынак меў статус гістарычна-культурнай каштоўнасьці, але яго частковы знос ухваліла Міністэрства культуры Беларусі<ref>[https://web.archive.org/web/20160328232820/http://www.vgr.by/home/society/14621-nochyu-v-tsentre-grodno-snosili-zdanie-kotoromu-bolshe-100-let Ночью в центре Гродно сносили здание, которому больше 100 лет (добавлено видео)] // Вечерний Гродно, 26 красавіка 2014 г.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20200925164031/https://news.tut.by/society/480918.html Исторический дом на улице Карла Маркса, 22 в Гродно снесли], [[TUT.BY]], 16 студзеня 2016 г. {{ref-ru}}</ref><ref>[https://grodno24.com/construction/v-czentre-grodno-snesli-istoricheskoe-zdanie-xix-veka.html В центре Гродно снесли историческое здание XIX века]{{ref-ru}}, GRODNO24.COM, 26 красавіка 2014 г.</ref>. У верасьні 2015 году ў Горадні зьнесьлі будынак пачатку ХХ стагодзьдзя дзеля новабудоўлі<ref>[https://web.archive.org/web/20170830225856/http://s13.ru/archives/118710 Фотофакт: в Гродно приступили к сносу здания начала прошлого века. На его месте появится элитная новостройка] {{ref-ru}}, S13.RU, 26 верасьня 2016 г.</ref>. Зімой 2016 году ў Горадні зьнішчылі гістарычны будынак 1870 году пабудовы<ref>[https://grodno.in/news/10579/  Историческое здание на К. Маркса в Гродно снесли окончательно из-за плохого состояния] {{ref-ru}}, GRODNO.IN, 18 студзеня 2016 г.</ref>. У 2014 годзе ў [[Берасьце|Берасьці]] зьнішчылі гістарычны будынак XIX стагодзьдзя<ref>[https://euroradio.fm/ru/v-breste-snesli-istoricheskoe-zdanie-xix-veka В Бресте снесли историческое здание XIX века] {{ref-ru}}, [[Эўрарадыё]], 16 студзеня 2014 г.</ref>. 5 траўня 2014 году ў [[Гомель|Гомлі]] разабралі ўнікальны драўляны дом дарэвалюцыйнай пабудовы дзеля новабудоўлі<ref>[https://news.tut.by/society/397644.html?utm_source=news.tut.by&utm_medium=news-bottom-block&utm_campaign=relevant_news В Гомеле завершили демонтаж уникального дома по улице Волотовской: в простенке нашли несколько старинных артефактов]{{Недаступная спасылка|date=May 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{ref-ru}}, [[TUT.BY]], 15 траўня 2014 г.</ref>.

У 2015 годзе ў Беларусі пераглядзелі нацыянальны сьпіс аб’ектаў да ўлучэньня ў Сьпіс сусьветнай спадчыны (паводле патрабаваньня [[UNESCO]] сьпіс пераглядаецца прынамсі раз на 10 год). Зь беларускага папярэдняга сьпісу прыбралі праспэкт Незалежнасьці. Зь невядомай прычыны Менскі гарадзкі выканкам надумаў не падаваць забудову галоўнай вуліцы на прэстыжную міжнародную намінацыю<ref>[https://www.svaboda.org/a/prospect-unesco/29029987.html «Гэты горад не для жыхароў, а для бізнэсу». Каб забудоўваць праспэкт Незалежнасьці, улады не намінуюць яго ў сьпіс UNESCO], [[Радыё Свабода]], 2018 г.</ref>.

У красавіку 2016 году стала вядома, што прадпрыемства «[[Санта Брэмар]]» зьнясе будынак 1895 году пабудовы ў [[Баранавічы|Баранавічах]]. Мэта зносу — пабудова крамы<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=168176 У Баранавічах знясуць стогадовы будынак даходнага дома, каб пабудаваць краму] // [[Наша Ніва]], 7 красавіка 2016 г.</ref>.

7 траўня 2018 году адбыўся знос будынку ў [[Ракаўскае прадмесьце|Ракаўскім прадмесьці Менску]] на гістарычнай Уваскрасенскай вуліцы (цяпер вуліца Вызваленьня), гістарычна-культурнай каштоўнасьці XIX стагодзьдзя. Ад будынка засталіся толькі парэшткі дзьвюх сьценаў<ref>[https://web.archive.org/web/20201129024145/https://news.tut.by/society/600511.html?crnd=36354 Будынак на Гандлёвай канчаткова зруйнаваны (фота)], [[TUT.BY]], 12 ліпеня 2018 г.</ref>. Помнік зруйнавалі зь ініцыятывы кіраўніка [[Беларускі экзархат|Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату]] [[Павал (Панамароў)|Паўла (Панамарова)]]. Галоўнай мэтай зносу пазначылі будаваньне комплексу Беларускага экзархату. Нягледзячы на пратэсты [[Беларускае добраахвотнае таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры|Таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры]], праект пабудовы комплексу падтрымаў кіраўнік Беларусі Аляксандар Лукашэнка. Грамадзкі актывіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Антон Матолька|Антон Матолька|ru|Мотолько, Антон Гадимович}}, які быў сьведкам зьнішчэньня помніка, выклікаў міліцыю і зьвярнуўся ў [[Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь|Міністэрства культуры]], аднак атрымаў афіцыйны адказ, што знос знаходзіцца пад кантролем Мінкульту<ref>[https://web.archive.org/web/20170731114735/http://citydog.by/post/tvj-mitropolit/ Теперь все ясно. Зачем Митрополит Павел просит снести исторические здания в центре Минска], Citydog.by. 12 красавіка 2016 г. {{ref-ru}}</ref><ref>[https://citydog.by/post/snesli-zdanie/ Как это возможно? Ради нового комплекса Белорусской православной церкви в центре Минска снесли часть исторического здания (фото)]{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Citydog.by, 7 ліпеня 2018 г. {{ref-ru}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20200813031151/https://realty.tut.by/news/building/599849.html?crnd=44126 Ради нового комплекса БПЦ в центре Минска сносят часть исторического здания 19 века], [[TUT.BY]], 7 ліпеня 2018 г. {{ref-ru}}</ref>. Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату яшчэ ў 2016 годзе прасіў намесьніка прэм’ер-міністра Беларусі [[Натальля Качанава|Натальлю Качанаву]] прыбраць будынкі на вуліцы Вызваленьня 6 і 6а зь сьпісу гісторыка-культурных каштоўнасьцяў і даць дазвол на іх поўны знос<ref>[https://web.archive.org/web/20200815153139/http://news.tut.by/society/492040.html «Ситуация очень серьезная». В Сети всплыли намерения БПЦ снести исторические здания в Минске] // [[TUT.BY]] {{ref-ru}}</ref>. Аднак тады міністэрства культуры запэўніла, што яно «не дазволіць зруйнаваць будынкі». Начальнік аддзела па ахове гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Міністэрства культуры Натальля Хвір у камэнтары БелаПАН адзначала: «Гістарычны цэнтар Менску сам па сабе ёсьць каштоўнасьцю. Будынак па вуліцы Вызваленьня можна аднавіць, гэта мы і будзем рэкамэндаваць царкве»<ref>[https://web.archive.org/web/20200928095730/https://news.tut.by/society/493006.html Минкульт встал на защиту исторических зданий в Минске, которые хочет снести БПЦ] // [[TUT.BY]] {{ref-ru}}</ref>.

=== Помнікі і памятныя знакі ===
У 2005 годзе на 28-м кілямэтры шашы Менск — Маладэчна афіцыйна адкрылі вайскова-забаўляльны комплекс пад назвай «[[Лінія Сталіна]]». У 2006 годзе на тэрыторыі комплексу паставілі бюст Сталіна, непадалёк ад якога ў 2009 годзе з бласлаўленьня кіраўніка [[Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату|Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату]] [[Філарэт (Вахрамееў)|Філярэта (Вахрамеева)]] пачалі будаваць капліцу ў гонар [[Аляксандар Неўскі|Аляксандра Неўскага]]<ref>[https://web.archive.org/web/20151231225202/http://news.tut.by/society/455103.html Бюст Сталина убрали от православной часовни на «Линии Сталина»], [[TUT.BY]], 7 ліпеня 2015 г.</ref>. Шэраг беларускіх гісторыкаў напярэдадні адкрыцьця комплексу ацэньвалі рэанімацыю «Лініі Сталіна» як чарговы крок да апраўданьня на дзяржаўным узроўні злачынстваў сталінскай эпохі<ref>[https://www.svaboda.org/a/797159.html У прысутнасьці Лукашэнкі адкрылі «лінію Сталіна»], [[Радыё Свабода]], 30 чэрвень 2005 г.</ref>. 26 траўня 2006 году ў Менску на тэрыторыі Вайсковай акадэміі адкрылі помнік [[Фэлікс Дзяржынскі|Фэліксу Дзяржынскаму]], аднаму з заснавальнікаў і кіраўнікоў рэпрэсіўнай савецкай машыны<ref>[http://spring96.org/be/news/4512 26 траўня ў Менску на тэрыторыі Вайсковай акадэміі адкрыты помнік Феліксу Дзяржынскаму], [[Вясна (цэнтар)|Вясна]]</ref><ref>[https://www.svaboda.org/a/770638.html Ці патрэбны ў Менску помнік Дзяржынскаму?], [[Радыё Свабода]], 26 траўня 2006 г.</ref>.

У 2008 годзе ў вёсцы [[Крайск]]у [[Лагойскі раён|Лагойскага раёну]] Менскай вобласьці побач з царквой Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату паставілі бюст расейскаму цару [[Мікалай II|Мікалаю II]]. Паводле мясцовых жыхароў, у Крайск пачалі прыязджаць людзі, якія вераць ня столькі ў Бога, колькі «ў Мікалая»<ref>Бартосік З. [https://www.svaboda.org/a/25475084.html Нашто ў Крайску бюст расейскаму цару?], [[Радыё Свабода]], 31 ліпень 2014 г.</ref>. 4 красавіка 2013 годзе ў Віцебску, на [[Прачысьценская гара|Прачысьценскай гары]] адкрылі помнік кіраўніку Маскоўскага патрыярхату [[Аляксій II|Аляксію II (Рыдыгеру)]]<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=107742 У Віцебску адкрылі помнік патрыярху Маскоўскаму Алексію ІІ], [[Наша Ніва]], 7 красавіка 2013 г.</ref>. 20 чэрвеня 2016 году ў Віцебску паставілі помнік князю [[Аляксандар Неўскі|Аляксандру Неўскаму]], якога ў 2008 годзе назвалі «[[Імя Расеі|Іменем Расеі]]». Гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што Аляксандар Неўскі ня меў ніякага дачыненьня да гісторыі Беларусі: ён быў прыхільнікам [[Залатая Арда|ардынскага панаваньня]], а цяпер лічыцца знакавай фігурай гэтак званага «русского мира»<ref>[https://www.svaboda.org/a/kraucevic-pomnik-aliaksandru-nieuskamu-u-viciebsku/27809574.html Краўцэвіч: Помнік Аляксандру Неўскаму ў Віцебску — гэта экспансія «русского мира»], [[Радыё Свабода]], 20 чэрвень 2016 г.</ref>. Раней свой пратэст супраць усталяваньня помніка выказвала [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі]]<ref>Валошын Я. [https://web.archive.org/web/20160325224831/http://news.tut.by/society/173365.html Акадэмія навук супраць помніка Неўскаму ў Віцебску], [[TUT.BY]], 15 чэрвеня 2010 г.</ref>.

6 чэрвеня 2015 году каля Магілёўскага дзяржаўнага бібліятэчнага каледжа імя А. С. Пушкіна ўрачыста адкрылі бюст расейскаму паэту [[Аляксандар Пушкін|Аляксандру Пушкіну]]. Скульптуру падараваў расейскі праект «Алея расейскай славы». На калёне, якая трымае бюст, разьмясьцілі ўрывак зь вершу Пушкіна «Паклёпнікам Расеі», у якім у стылі расейскай імпэрскай прапаганды паэт выступае супраць [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня палякаў і ліцьвінаў 1830—1831 гадоў]] і эўрапейскай падтрымкі паўстанцам. Пазьней шыльду з гэтым урыўкам зьнялі<ref>Лукашук З. [https://euroradio.fm/skandalny-versh-na-byusce-pushkina-zacverdzhany-magilyouskimi-chynounikami Скандальны верш на бюсьце Пушкіна зацьверджаны магілёўскімі чыноўнікамі], [[Эўрапейскае радыё для Беларусі]], 8 чэрвеня 2015 г.</ref><ref>[https://nn.by/?c=ar&i=151205 Верш «Клеветникам России» зьнялі зь бюсту Пушкіна ў Магілёве] // [[Наша Ніва]], 12 чэрвеня 2015 г.</ref>.

7 лістапада 2016 году каля [[Менскі трактарны завод|Менскага трактарнага заводу]] паставілі новы помнік [[Ленін]]у<ref>Недаверкаў М. [https://nn.by/?c=ar&i=180111 Група моладзі сарвала адкрыццё помніка Леніну каля МТЗ ФОТА, ВІДЭА] // [[Наша Ніва]], 7 лістапада 2016 г.</ref>. 2 сакавіка 2017 году ў Менску на [[Вуліца Гарадзкі Вал|вуліцы Гарадзкім Вале]] міністар унутраных справаў [[Ігар Шуневіч]] адкрыў скульптуру царскага паліцыянта («гарадавога») часоў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]. Удзел у цырымоніі таксама ўзялі міністар культуры [[Барыс Сьвятлоў]] і старшыня Мінгарвыканкаму [[Андрэй Шорац]]<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=186339 Шуневіч адкрыў у Мінску помнік царскаму паліцэйскаму з сабачкам], [[Наша Ніва]], 2 сакавіка 2017 г.</ref>. Усталяваньне скульптуры прымеркавалі да афіцыйнага юбілею беларускай міліцыі, якая вядзе сваю гісторыю ад 4 сакавіка 1917 году, калі расейскі рэвалюцыянэр [[Міхаіл Фрунзэ]] атрымаў прызначэньне на часовага кіраўніка міліцыі «Ўсерасейскага земскага саюзу па ахове парадку» ў Менску<ref>Трафімовіч А. [https://www.svaboda.org/a/nia-nas-haradavy/28350029.html «Ня наш гарадавы» — першае «міністэрства ўнутраных спраў» зьявілася ў беларусаў у ХVIII стагодзьдзі], [[Радыё Свабода]], 4 сакавіка 2017 г.</ref>. Варта зазначыць, што стаўленьне савецкай міліцыі (ад якой афіцыйна вядзе сваю гісторыю беларуская міліцыя) да царскіх гарадавых знайшло адлюстраваньне на карціне «Арышт гарадавога ў Менску. 1917 год» пэндзля беларускага савецкага мастака А. Волкава, сына [[Народны мастак Беларусі|народнага мастака БССР]] [[Валянцін Волкаў|В. Волкава]]<ref>Соколова О. М. Культуроним Минска в произведениях художественной культуры Новейшего времени // Веснік Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта культуры і мастацтваў. — №1 (25). — 2016. — С. 46.</ref>. На думку мастацтвазнаўца [[Сяргей Харэўскі|Сяргей Харэўскага]] сама ідэя паставіць помнік расейскаму царскаму гарадавому ў гонар савецкай міліцыі з аднаго боку ёсьць камічнай і дэманструе ідэалягічны хаос у галовах прадстаўнікоў улады, зь іншага боку царскія жандары адзначыліся [[Курлоўскі расстрэл|расстрэлам мірнай дэманстрацыі менчукоў]] у 1905 годзе, а таксама рэпрэсіямі ў дачыненьні да дзеячоў беларускай культуры — [[Якуб Колас|Якуба Коласа]], [[Алесь Гарун|Алеся Гаруна]], [[Карусь Каганец|Каруся Каганца]] ды іншых.

9 чэрвеня 2017 году ў вёсцы [[Лыскаўшчына|Лыскаўшчыне]] [[Круглянскі раён|Круглянскага раёну]] Магілёўскай вобласьці паставілі помнік расейскаму генэралу [[Міхаіл Чарняеў|Міхаілу Чарняеву]], рэдактару пецярбурскай газэты «Русскій мір». Паводле поглядаў ён быў вядомым імпэрцам і адэптам ідэі, што [[Расея]] мае «сабраць» вакол сябе землі ўсіх славянаў і падпарадкаваць славянскія народы. Расейскі генэрал заклікаў да здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]]. Помнік расейскаму асадніку на дзяржаўныя сродкі паставіла арганізацыя «Круглянская перасоўная мэханізаваная калёна №266»<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=192253 Пад Магілёвам паставілі помнік расейскаму генэралу-славянафілу, рэдактару «Русского міра»], [[Наша Ніва]], 12 чэрвеня 2017 г.</ref>.

23 чэрвеня 2017 году на [[Дом Абрампольскага|Доме Абрампольскага]], што выходзіць фасадам на [[Пляц Незалежнасьці (Менск)|пляц Незалежнасьці]], зьявілася памятная шыльда. Яна сьведчыць, што ў гэтым доме ў 1922 годзе знаходзіўся Аддзел аховы рэвалюцыйнай законнасьці народнага камісарыяту юстыцыі БССР ([[ОГПУ]], папярэднік [[НКВД]]). Адначасна з гэтым улады праігнаравалі той факт, што ў гэтым доме жыла беларуская мэцэнатка [[Магдалена Радзівіл]], якая фінансава дапамагала выдаваць першыя кнігі [[Максім Багдановіч|Максіма Багдановіча]], [[Максім Гарэцкі|Максіма Гарэцкага]] і адкрывала беларускія школы. Памятнай шыльды, прысьвечанай Магдалене Радзівіл, на доме няма. Акурат па тым, як у Доме Абрампольскага разьмясьцілі першую ў БССР пракурорскую ўстанову, у краіне пачалася першая хваля рэпрэсіяў. Паводле клясыфікацыі гісторыка [[Уладзімер Адамушка|Ўладзімера Адамушкі]], прыведзенай у кнізе «Палітычныя рэпрэсіі 20-50-х гадоў у Беларусі», яна працягвалася з 1923 да 1928 году. У тагачаснай Беларусі, тэрыторыя якой на 1923 год была меншай за сучасную ў чатыры разы, а на 1928 год — амаль удвая, арыштавалі прыкладна столькі ж людзей, колькі і ўва ўсёй Расеі. Згодна з падлікамі гісторыкаў, маштабы рэпрэсіяў у Беларусі ў першай палове 1920-х гадоў значна перавышалі тыя, якія адбываліся на іншых тэрыторыях СССР. У сярэднім жыхар Беларусі меў у 20 разоў больш шанцаў быць рэпрэсаваным, чым жыхар [[РСФСР]]. Першымі пракурорамі БССР, якія ня толькі працавалі ў Доме Абрампольскага, але і жылі там, былі Адольф Гентнер (займаў пасаду ў 1925—1928 гадох), Маісей Сегаль (1925—1928), Максім Ляўкоў (1929—1931). Усе яны пазьней таксама сталі ахвярамі рэпрэсіяў. Усталяваньне шыльдаў карнаму акупацыйнаму органу сьведчыць пра працяг маскалізацыі Беларусі і навязваньне беларусам расейскацэнтрычнага сьветапогляду<ref>[https://www.svaboda.org/a/na-dom-dzie-zyla-mahdaliena-radzivil-paviesili-syldu-pra-supracounikau-ohpu/28575404.html На дом, дзе жыла Магдалена Радзівіл, павесілі шыльду пра супрацоўнікаў ОГПУ], [[Радыё Свабода]], 23 чэрвень 2017 г.</ref>.

У ліпені 2018 году ў Берасьці з ініцыятывы генэрал-маёра расейскай арміі Аляксандра Куліка паставілі скульптуру дэсантніка Сьцёпачкіна ({{мова-ru|Стёпочкин|скарочана}}) з расейскага мультфільму. На адкрыцьці скульптуры быў старшыня камітэту па абароне Дзяржаўнай Думы РФ Уладзімер Шаманаў<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=213508 У Брэсце паставілі помнік дэсантніку з расійскага мультфільма ФОТЫ] // [[Наша Ніва]], 31 ліпеня 2018 г.</ref>. У верасьні 2018 году на арку, збудаваную да 750-годзьдзя Магілёва, павесілі [[ордэн Леніна]], якім само места ніколі не ўзнагароджвалі<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=216001 На новай «трыумфальнай арцы» ў Магілёве павесілі ордэн Леніна] // [[Наша Ніва]], 15 верасьня 2018 г.</ref>.

У лістападзе 2018 году ў Менску пачалася рэстаўрацыя помніка расейскаму савецкаму дзеячу [[Міхаіл Калінін|Міхаілу Калініну]], на якую вылучылі 134 тысячы рублёў (62 тысячы даляраў). Прытым навуковы кіраўнік рэстаўрацыі адхіліў прапанову старшыні [[Беларускае добраахвотнае таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры|Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры]] [[Антон Астаповіч|Антона Астаповіча]] дадаць да помніка шыльду, што Калінін меў дачыненьне да масавых палітычных рэпрэсіяў<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=220685 У Мінску рэканструююць помнік Калініну за $60 тысяч. Бо стары згніў] // [[Наша Ніва]], 15 лістапада 2018 г.</ref>. У сьнежні 2018 году ў гарадзенскай гімназіі №6 урачыста адкрылі помнік [[Фэлікс Дзяржынскі|Фэліксу Дзяржынскаму]], які папярэдне абнавілі. На цырымоніі адкрыцьця намесьнік старшыні аблвыканкаму падкрэсьліў, што помнік Дзяржынскаму ў школе — «''гэта важная частка выхаваньня патрыятызму, гістарычнай памяці і грамадзянскай адказнасьці ў вучняў»<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=222181#startcomments У гродзенскай гімназіі ўрачыста адкрылі помнік Дзяржынскаму] // [[Наша Ніва]], 13 сьнежня 2018 г.</ref>.

14 лістапада 2023 году ў Менску побач з расейскай амбасадай адкрылі помнік расейскаму гістарычнаму дзеячу [[Аляксандар Неўскі|Аляксандру Неўскаму]]. Помнік паставілі зь ініцыятывы Расеі<ref>[https://www.svaboda.org/a/32684384.html У Менску адкрылі помнік Аляксандру Неўскаму], [[Радыё Свабода]], 14 лістапада 2023 г.</ref>.

=== Тэлебачаньне і радыё ===
Па прыходзе да ўлады Аляксандра Лукашэнкі беларуская мова мэтанакіравана выціскаецца з тэлебачаньня і радыё. На 2014 год доля беларускамоўнага вяшчаньня ў тэлепраграмах Беларусі склала каля 5%<ref>{{Артыкул|аўтар=Асташкевіч І.|загаловак=Не баяцца памыляцца|спасылка=http://zviazda.by/be/news/20140905/1409866251-ne-bayacca-pamylyacca|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=5 верасьня 2014|нумар=[http://zviazda.by/be/number/168-27778 168 (27778)]|старонкі=[http://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/09/ZV_20140905_3.pdf 3]|issn=1990-763x}}</ref> (прытым у 2009 годзе толькі 1% рэклямы ў краіне выйшаў [[Беларуская мова|па-беларуску]]<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Павал Берасьнеў|Берасьнеў П.]]|загаловак=Ці будуць беларусы глядзець рэкламу па-беларуску|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=62251|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=10 ліпеня 2010|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2010-07-10 133 (26741)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/62269/10lip-4.indd.pdf 4]|issn=1990-763x}}</ref>).

На дзяржаўных тэлеканалах [[Беларусь 1]], [[Беларусь 2]], [[Беларусь 24]], [[Беларусь 5]], [[АНТ]], [[СТБ]] дамінуе расейская мова. Беларускамоўныя праграмы выходзяць адзінкамі, напрыклад «Тэлебарометр» і «Навіны рэгіёнаў» на Беларусь 1. Тэлепраграма «Панарама», якая нават за [[СССР|савецкім]] часам выходзіла на беларускай мове, таксама пачала выходзіць на расейскай. Практычна няма беларускамоўных фільмаў і сэрыялаў. Дзеля параўнаньня, у суб’екце Расейскай Фэдэрацыі [[Якутыя|Якутыі]] здымаюцца якутамоўныя сэрыялы, а ў суб’екце [[Чувашыя|Чувашыі]] чыноўнікі размаўляюць у тэлеэтэры на чуваскай мове<ref>Маханькоў М. [https://nn.by/?c=ar&i=196141 Якуція: народ, якому ўдалося зноў стаць большасцю на ўласнай зямлі] // [[Наша Ніва]], 2 верасьня 2017 г.</ref><ref>Маханькоў М. [https://nn.by/?c=ar&i=195225 Як паспяхова супрацьстаяць русіфікацыі: прыклад Чувашыі] // [[Наша Ніва]], 5 жніўня 2017 г.</ref>. Адзіны дзяржаўны канал з частым выхадам беларускамоўных праграмаў — [[Беларусь 3]]. У 2008 годзе новапрызначаны дырэктар тэлерадыёкампаніі «Гродна» Мікалай Мельячэнка ў інтэрвію газэце «Вячэрні Гродна» заявіў, што пад яго кіраўніцтвам этэр будзе пераважна расейскамоўным. Сваю пазыцыю ён патлумачыў тым, што такая сытуацыя на сёньняшні дзень склалася на большасьці беларускіх тэлерадыёстанцыяў. Апроч актыўнай русіфікацыі, памянёныя тэлеканалы ажыцьцяўляюць навязваньне беларусам прарасейскага сьветапогляду.

Увосень 2006 году пачаў працу адзіны беларускамоўны тэлеканал у сьвеце — [[Белсат]]. Ён фінансуецца польскім урадам, трансьлюецца праз спадарожнік і інтэрнэт і рыхтуе праграмы па-за межамі Беларусі. У 2007 годзе кіраўнік Беларусі Аляксандар Лукашэнка назваў праект трасьляцыі незалежнага тэлеканалу Белсат «дурным, бязглуздым і несяброўскім»<ref>[https://web.archive.org/web/20171115155842/http://news.tut.by/politics/86821.html Лукашенко: Независимый телеканал — «глупый, бестолковый и недружественный» проект]{{ref-ru}}, [[TUT.BY]], 25 красавіка 2007 г.</ref>.

У Беларусі трансьлююцца таксама супольныя з Расеяй тэлеканалы РТР-Беларусь і НТВ-Беларусь, празь якія ажыцьцяўляецца [[Расейскі шавінізм|расейская шавіністычная]] і [[Расейскі імпэрыялізм|імпэрская прапаганда]]. Таксама расейскую праграму «Время» і расейскія ток-шоў трансьлюе беларускі тэлеканал АНТ. Расейскія тэлеканалы адыгралі вялікую ролю ў распальваньні нянавісьці да Ўкраіны ў час [[Расейская інтэрвэнцыя ва Ўкраіну|расейскай вайсковай інтэрвэнцыі ва Ўкраіну]]. Нягледзячы на тое, што зьмест праграмаў расейскіх тэлеканалаў трапляе пад дзеяньне артыкула 130 Крымінальнага кодэкса Беларусі «Распальваньне расавай, нацыянальнай ці рэлігійнай варажнечы», яны працягваюць трансьлявацца ў Беларусі. Трансьляцыя расейскіх тэлеканалаў уплывае на пазыцыю беларусаў да падзеяў ва Ўкраіне. Паводле вынікаў сакавіцкага (2014 год) апытаньня [[НІСЭПД]] адзначаўся прыкметны рост прарасейскіх настрояў у краіне. У сакавіку 2014 году толькі 27.7% рэспандэнтаў палічылі адхіленьне ад улады прэзыдэнта [[Віктар Януковіч|В. Януковіча]] «справядлівай карай за крывапраліцьце», а 54.7% — «дзяржаўным пераваротам і захопам улады». Паводле зьвестак апытаньня, большасьць беларусаў рэгулярна (32.6%) або часам (53.8%) глядзяць расейскія навінавыя тэлепраграмы. На пытаньне «Як Вы ацэньваеце [[Крымскі крызіс|далучэньне Крыма да Расеі]]?» 26.9% рэспандэнтаў адзначылі, што гэта [[Расейскі імпэрыялізм|імпэрыялістычны]] захоп тэрыторыі, а 62.2% адказалі, што гэта вяртаньне Расеі расейскіх земляў. На пытаньне «Як вы ацэньваеце [[Вайна на Данбасе|падзеі]], якія вясной гэтага году адбываліся на ўсходзе Ўкраіны, у першую чаргу ў Данецкай і Луганскай вобласьцях?» 23.2% рэспандэнтаў адказалі, што гэта мяцеж, арганізаваны Расеяй, а 65.5% адказалі, што гэта народны пратэст<ref>[http://www.iiseps.org/?p=1442 Всесильна ли пропаганда?]{{ref-ru}}, Незалежны інстытут сацыяльна-эканамічных і палітычных дасьледаваньняў (НІСЭПД)</ref>.
 
5 верасьня 2017 году кіраўнік [[КПРФ|Камуністычнай партыі Расеі]] [[Генадзь Зюганаў]] у час сустрэчы ў Менску падзякаваў кіраўніку Беларусі Аляксандру Лукашэнку за трансьляцыю расейскіх тэлеканалаў. Аляксандар Лукашэнка адказаў, што ў краіне прытрымліваюцца менавіта такой палітыкі ў інфармацыйнай сфэры. Кіраўнік дзяржавы растлумачыў, што «мы нічога не баімся, мы паказваем, як жыве наш „старэйшы брат“, якія ідэі розныя групы людзей і партыі прапаведуюць»<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=196927 Зюганаў падзякаваў Лукашэнку за трансляцыю ў Беларусі расійскіх тэлеканалаў] // [[Наша Ніва]], 5 верасьня 2017 г.</ref>.

У лютым 2017 году Адміністрацыя прэзыдэнта адказала на зварот апазыцыйных беларускіх палітыкаў з патрабаваньнем спыніць трансьляцыі расейскіх тэлеканалаў і надаць дзяржаўную падтрымку тэлеканалу Белсат. У адказе адзначалася, што «Згодна з артыкулам 7 Закона [аб СМІ] не дапускаецца незаконнае абмежаваньне свабоды масавай інфармацыі ў выглядзе ўмяшальніцтва ў сфэру прафэсійнай самастойнасьці юрыдычнай асобы, якая выконвае функцыі рэдакцыі СМІ»<ref>[https://web.archive.org/web/20180129213654/https://news.tut.by/economics/532004.html «Нельзя ограничивать свободу СМИ». Власти не хотят прекращать вещание российского ТВ]{{ref-ru}}, [[TUT.BY]], 17 лютага 2017 г.</ref>.

Па прыходзе да ўлады Аляксандра Лукашэнкі імкліва русіфікуюцца радыёстанцыі Беларусі. 30 жніўня 1996 году ўлады ліквідавалі беларускамоўную незалежную радыёстанцыю [[Радыё 101,2]] FM. Сярод дваццаці радыёстанцыяў, што трансьляваліся ў [[Менск]]у ў 2017 годзе, беларускамоўныя толькі тры: [[Сталіца (радыё)|Радыё Сталіца]] 105.1 FM, [[Культура (радыё)|Радыё Культура]] 102.9 FM і [[Першы Нацыянальны канал Беларускага радыё]]. Незалежныя недзяржаўныя радыёстанцыі ([[Беларускае Радыё Рацыя|Радыё Рацыя]], [[Эўрарадыё]], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]]) мусяць весьці трансьляцыі ў інтэрнэце або з тэрыторыяў памежных дзяржаваў з прычыны адмовы ўладаў Беларусі ў наданьні FM-частасьцяў<ref>[https://www.svaboda.org/a/24850570.html Беларуская служба Радыё Свабода: учора, сёньня, заўтра], [[Радыё Свабода]], 20 кастрычніка 2003 г.</ref>.

=== Бізнэс і прамысловасьць ===
У 1998 годзе зьявілася новая рэдакцыя закона «Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь»<ref>[[Леанід Лыч|Лыч Л.]] Беларуская мова як аб’ект дзяржаўнай дыскрымінацыі // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня, 2000.</ref>, згодна зь якой беларускую мову дазволілі не выкарыстоўваць на этыкетках тавараў, што вырабляюцца ў Беларусі або імпартуюцца ў краіну<ref>[[Яўген Валошын|Валошын Я.]] Бітва за роднае слова (частка 1) // [[Звязда]]. № 254, 28 снежня 2010. С. 3.</ref>.

У 2011 годзе выкарыстаньне беларускай мовы ў гандлі абмежаваў Тэхнічны рэглямэнт [[Мытны зьвяз ЭАЭЗ|Мытнага зьвязу Беларусі, Казахстану і Расеі]], згодна зь якім (п. 1 арт. 4.1) усе тавары мусяць маркіравацца на расейскай мове. Згаданы Тэхнічны рэглямэнт супярэчыць [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]], існаму заканадаўству Беларусі. Зафіксаваны выпадак забароны прадпрымальніку зь [[Віцебск]]у выпусьціць прадукцыю з этыкеткамі на беларускай мове<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=141775 У Беларусі забароненыя этыкеткі на беларускай мове?] // [[Наша Ніва]], 6 студзеня 2015 г.</ref>.

1 лютага 2017 году ўступіў у дзеяньне новы дакумэнт СТБ 1100—2016, рапрацаваны [[Дзяржаўны камітэт па стандартызацыі Рэспублікі Беларусь|Дзяржаўным камітэтам па стандартызацыі Рэспублікі Беларусь]]. Стандарт абавязвае наносіць на прадукцыю інфармацыю для спажыўца па-расейску альбо па-расейску і па-беларуску. Такім парадкам, ён забараняе наносіць інфармацыю на тавар вылучна на беларускай мове (аднак дазваляе рабіць гэта вылучна на расейскай мове), што стварае няроўныя ўмовы і прымушае вытворцаў адмаўляцца ад беларускай мовы з прычыны дадатковых грашовых выдаткаў<ref>Панкавец З. [https://nn.by/?c=ar&i=186102 СТБ 1100—2016: улады забілі яшчэ адзін цвік у труну беларушчыны] // [[Наша Ніва]], 27 лютага 2017 г.</ref>.

У сьнежні 2020 году кампанія «{{артыкул у іншым разьдзеле|Synesis Group|Сынэзіс|ru|Synesis Group}}» была ўнесена ў [[Чорны сьпіс Эўразьвязу]] ў тым ліку за забарону сваім супрацоўнікам размаўляць беларускаю<ref name="E20210625">{{Cite web|language=en|url=https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A02012D0642-20210625|title=Consolidated text: Council Decision 2012/642/CFSP of 15 October 2012 concerning restrictive measures in view of the situation in Belarus|website=|publisher={{артыкул у іншым разьдзеле|EUR-Lex|EUR-Lex|pl|EUR-Lex}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211026080506/https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A02012D0642-20210625|archivedate=2021-10-26|accessdate=2021-10-26|url-status=live}}</ref>.

== Камічныя факты ==
Барон Мікалай Урангель, бацька [[Пётар Урангель|Пятра]], засьведчыў у сваіх успамінах<ref>Врангель Н. Е. Воспоминания: От крепостного права до большевиков. — М.: Новое литературное обозрение, 2003.</ref> некалькі камічных фактаў з русіфікацыі [[Літва старажытная|Літвы (Беларусі)]] па панаваньні [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва]]. Сьпярша ён будучы ў [[Вільня|Вільні]] стаў сьведкам таго, як мясцовы [[Жыды ў Беларусі|жыд]] у расейскім строі з балалайкай выдаваў зь сябе расейскага селяніна (выявілася, што праз брак [[Расейцы|расейцаў]] на загад паліцыі тутэйшых жыхароў абавязалі ў людных месцах паводле чаргі паказваць зь сябе карэнных расейскіх сялянаў). Іншы выпадак датычыцца супольнай паездкі з расейскімі генэрал-губэрнатарам Патапавым і губэрнатарам Крапоткіным па візыце ў [[Горадня|Горадню]], калі іхная карэта павярнулася на роўнай шашы. Як высьветлілася, фурман напраўду быў кухарам і ўпершыню трымаў у руках лейцы. Кіраваць карэтай яму загадаў Крапоткін, які патлумачыў свае дзеяньні тым, што ў цэлым месьце не атрымалася знайсьці фурмана, прыналежнага да [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]), а запрасіць фурмана-каталіка для генэрал-губэрнатара ён збаяўся.

== Глядзіце таксама ==
{{Калёнкі|2}}
* [[Рэформа беларускага правапісу 1933 году]]
* [[Наркамаўка]]
* [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі]]
* [[Беларусафобія]]
* [[Вандалізм]]
* [[Мураўёўкі]]
* [[Каляніялізм]]
* [[Этнацыд]]
* [[Генацыд]]
* [[Расейскі фашызм]]
{{Канец калёнкі}}

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* [https://web.archive.org/web/20190301135653/http://knihi.com/anon/Aniamiennie_Z_kroniki_zniscennia_bielaruskaj_movy.html Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы]. — Вільня: Gudas, 2000. {{ISBN|998-6951-82-7}}.
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}}
* {{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995}}
* {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}}
* {{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)}}
* {{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.}}
* {{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)}}
* {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|1|0|РЛ1-3|РЛ1-3}}
* {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|2|0|РЛ1-3|РЛ1-3}}
* {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|3|1|РЛ1-3|РЛ1-3}}
* {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|3|2|РЛ1-3|РЛ1-3}}
* {{Літаратура/Даведнік Маракова|РЛ|4|0|РЛ4|РЛ4}}
* {{Літаратура/Даведнік Маракова|РС|1|0|РС|РС}}
* {{Літаратура/Даведнік Маракова|РС|2|0|РС|РС}}
* Мікуліч Т. Мова і этнічная самасвядомасць. — {{Менск (Мінск)}}: Навука і тэхніка, 1996. — 159 с.
* Самусік, А. Ф. Русіфікацыя сістэмы асветы на беларускіх землях у апошняй трэці XVIII — другой палове ХІХ ст. // Гістарычны альманах. Т. 14. Гродна-Беласток, 2008. С. 48-93.
* {{Літаратура/Русіфікацыя беларускай мовы ў БССР і супраціў русіфікацыйнаму працэсу (1994)}}
* [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Зь гісторыі русыфікацыі Вялікалітвы. — Нью-Ёрк: Крывіцкае (Вялікалітоўскае) Навуковае Таварыства Пранціша Скарыны, 1967. — 44 с.
* {{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)}}
* {{Літаратура/ЭГБ|6-1}}
* [[Іна Каліта|Калита И. В.]] Современная Беларусь: языки и национальная идентичность. — Ústí nad Labem, 2010. — 300 s. {{ISBN|978-80-7414-324-3}}. [http://kamunikat.org/Kalita_Ina.html]
* [[Інэса Слюнькова|Слюнькова И. Н.]] Храмы и монастыри Беларуси XIX века в составе Российской империи: Пересоздание наследия. ― М.: Прогресс-Традиция, 2010. {{ISBN|978-5-89826-326-8}}.

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Вікіцытатнік|Русіфікацыя Беларусі}}
* {{Спасылка|аўтар = [[Генадзь Лыч]], [[Леанід Лыч]]|прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 11.01.2008 |url = http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=view&id=95 |загаловак = Паміж двух агнёў: Урокі гісторыі|фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=blogcategory&id=43&Itemid=93 Мы — нацыя!]|дата = 27 студзеня 2012 |мова = |камэнтар =}}
* {{Спасылка|аўтар = [[Ніна Баршчэўская]]. |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kamunikat.org/7951.html|загаловак = Русыфікацыя беларускае мовы ў асьвятленьні газэты «Беларус»|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Kamunikat.org]]|дата = 25 кастрычніка 2010 |мова = |камэнтар =}}
* [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]], [https://www.svaboda.org/a/24344261.html Ці была Беларусь калёніяй Расеі?], [[Радыё Свабода]], 30 верасьня 2011 г.
* [[Вінцук Вячорка]], [https://www.svaboda.org/a/26686421.html Як дэсаветызаваць назвы менскіх вуліцаў і пляцаў?], [[Радыё Свабода]], 12 лістапада 2014 г.
* [https://www.svaboda.org/a/31672943.html Як улада Лукашэнкі выкараняла беларускую мову. 10 фактаў і прыкладаў з гісторыі], [[Радыё Свабода]], 26 студзеня 2022 г.
* {{Спасылка|аўтар =Павел Добровольский |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 11.07.2017 |url = https://news.tut.by/culture/550660.html |загаловак = Замки, храмы и ратуши. Кто, когда и зачем уничтожил исторический облик крупных городов Беларуси |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[TUT.BY]] |дата = 15 лютага 2019 |мова = ru |камэнтар =}}
* {{Спасылка|аўтар =Павел Добровольский |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 10.04.2017 |url = https://news.tut.by/culture/537521.html |загаловак = Семь белорусских городов, которые выглядели гораздо красивее |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[TUT.BY]] |дата = 15 лютага 2019 |мова = ru |камэнтар =}}
* [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/31812939.html Як мы сталі «сильно похожи друг на друга». Адкрыты ліст да Барыса Акуніна], [[Радыё Свабода]], 21 красавіка 2022 г.
* [[Дзьмітры Гурневіч]], [https://www.svaboda.org/a/32029822.html Колькі Расея павінна заплаціць беларусам за стагодзьдзі войнаў, зьдзекі і акупацыю], [[Радыё Свабода]], 12 верасьня 2022 г.
* Yuras Karmanau, [https://apnews.com/article/belarus-language-russia-lukashenko-russification-bcc4eb1881ca6c93f98ef9951068dde7?fbclid=IwY2xjawFTwa9leHRuA2FlbQIxMAABHVJ-L81XcJxpBAtni8I3-j6DJ5-G_wcQ7ETD_cGlYtvTcv4WUX5NyNl9KQ_aem_PiH3zTssJ7r5F3afGYQVGw In Belarus, the native language is vanishing as Russian takes prominence], [[Associated Press]], 14.09.2024.

{{Русіфікацыя}}
{{Беларуская мова}}
{{Гісторыя Беларусі}}
{{Беларусы}}
{{Рэпрэсіі ў СССР}}
{{Абраны артыкул}}

[[Катэгорыя:Русіфікацыя|Беларусь]]
[[Катэгорыя:Беларусафобія]]
[[Катэгорыя:Славянафобія]]
[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (1795—1918)]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (1918—1939)]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (1945—1990)]]
[[Катэгорыя:Гісторыя БССР]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (пасьля 1990 году)]]