Прагляд зыходнага тэксту старонкі Балтыйскія мовы

{{Індаеўрапейцы}}
'''Балтыйскія мовы''' — моўная група, асобная галіна [[Індаеўрапейскія мовы|індаеўрапейскіх моў]].

У наш час існуюць жывыя балтыйскія [[літоўская мова|літоўская]] і [[латышская мова|латышская мовы]], якія адрозніваюцца багаццем розных [[дыялект]]аў. Асабліва вылучаюцца [[Жамойцкая гаворка|жамойцкі дыялект]] літоўскай і латгальскі дыялект латышскай моў. Агульная колькасць носьбітаў у наш час — каля 4,7 млн чал., галоўным чынам у [[Літва|Літве]] і [[Латвія|Латвіі]], а таксама ў суседніх рэгіёнах [[Польшча|Польшчы]], [[Расія|Расіі]] ([[Калінінградская вобласць]]) і паўночным захадзе [[Беларусь|Беларусі]] ([[Гродзенская вобласць]]). На літоўскай і латышскай мовах гавораць таксама латышы і літоўцы ў дыяспары (Паўночная і Паўднёвая Амерыка, Еўропа, Аўстралія).

== Назва ==
Балтыйскія мовы пачалі актыўна вывучацца з пач. XIX ст. Прычым, іх аб'ядноўвалі пад рознымі назвамі. У 1845 г. [[Германія|нямецкі]] даследчык Георг Несельман прапанаваў для [[пруская мова|прускай]], [[літоўская мова|літоўскай]] і [[латышская мова|латышскай]] моў адзіную назву — балтыйскія.

== Класіфікацыя ==
* Усходняя балтыйская група
** [[літоўская мова|Літоўская]]
*** [[Жамойцкая гаворка|Жамойцкая]]
** [[Латышская мова|Латышская]]
** [[Латгальская мова|Латгальская]]
** [[Земгалы|Земгальская]] †
** [[Селы|Селонская]] †
** [[Куршы|Куршская]] † (часам яе адносяць да заходняй падгрупы)
* Заходняя балтыйская група †
** [[Пруская мова|Пруская]] †
** [[Яцвяжская мова|Яцвяжская]] †
** Мова [[галінды|галіндаў]] †
* Дняпроўска-Окская група †
** Мова [[голядзь|голядзі]] †

== Гісторыя ==
[[Файл:Baltic Tribes c 1200.svg|thumb|Балты каля 1200 г., паводле М. Гімбутас (1963)]]
Лічыцца, што [[балты]] як моўная і культурная група сфарміраваліся на тэрыторыі [[Еўропа|Еўропы]] пасля заканчэння [[неаліт]]у (з III тыс. да н. э.). У [[бронзавы век|бронзавым]] — [[жалезны век|жалезным вяках]] носьбіты балтыйскіх моў насялялі вялізарны рэгіён ад [[Одэр|ракі Одэр]] на захадзе да [[Волга|Волгі]] на ўсходзе. На поўдні мяжа балтаў дасягала [[Прыпяць|ракі Прыпяць]] і ахоплівала захад сучаснай [[Украіна|Украіны]]. Але ў друг. пал. I тыс. н. э. яны страцілі значную частку сваіх тэрыторый у выніку міграцыі іншых народаў, у першую чаргу [[славяне|славянскіх]]. 

У пісьмовым выглядзе захаваліся толькі сярэднявечныя літоўская, ранняя латышская і пруская мовы. Прычым, апошняя з'яўляецца мёртвай. Астатнія мовы і гаворкі захаваліся ў форме [[Тапаніміка|тапонімаў]] і часам асобных [[Асабістае імя|імён]].

Мясцовыя назвы (гідраніміка і мікратапаніміка) сведчаць пра тое, што асобныя групы балтаў даходзілі нават да тэрыторыі сённяшняга Падмаскоўя ([[голядзь]]). Прычым балтызмы, якіх шмат і ў рускіх дыялектах, адрозніваюцца сваім складам ад беларускіх, а гэта значыць, што продкі беларусаў і рускіх кантактавалі з рознымі групамі балтаў. Што да славянізмаў у літоўскай і латышскай мовах (а іх яшчэ больш), то яны таксама адрозніваюцца, бо ў літоўскай мове пераважаюць беларускія і польскія запазычанні, а ў латышскай — рускія. Пра шырокую геаграфію старажытных балтаў сведчыць таксама ўплыў балтыйскіх моў на прыбалтыйска-фінскія мовы.

На беларускай тэрыторыі надзвычай поўна прадстаўлена гідраніміка балтыйскага паходжання, і гэта зусім заканамерна, бо славяне прыйшлі сюды не раней за VIII ст. нашай эры. Да гэтага часу тут жылі ўсходнія балты, блізкароднасныя літоўцам, але са сваімі дыялектнымі асаблівасцямі, што дае падставу лічыць іх мову асобнай усходнебалтыйскай. Балтыйская гідраніміка дасягала [[Прыпяць|Прыпяці]] на поўдні і [[Сейм (рака)|Сейма]] на паўднёвым усходзе. У сучасных беларускіх дыялектах збераглося нямала балтызмаў, якія ўзыходзяць да тых далёкіх часоў, калі на гэтую тэрыторыю прыйшлі першыя славяне. Значная колькасць балтызмаў адзначана і ва ўкраінскай мове, што тлумачыцца кантактамі на Прыпяці, [[Ясельда|Ясельдзе]] і [[Гарынь|Гарыні]]. У гэты рэгіён славяне прыйшлі з захаду ў пачатку нашай эры. Па р. Сейм праходзіла граніца паміж балтамі і іранцамі, што адбілася на шэрагу балта-іранскіх лексічных адпаведнасцей.

На думку некаторых навукоўцаў, шэраг падобных рыс балтыйскіх і [[Славянскія мовы|славянскіх моў]] дазваляе аб'ядноўваць іх у балта-славянскія мовы або меркаваць, што ў старажытнасці існавала балта-славянская моўная злучнасць. [[Расія|Расійскі]] мовазнавец [[Уладзімір Мікалаевіч Тапароў|У. М. Тапароў]] высунуў тэорыю, згодна якой славянскія мовы вылучыліся спярша як падгрупа балтыйскіх моў. Таксама абмяркоўваецца цесная сувязь старажытных балтыйскіх моў з [[кельцкія мовы|кельцкімі мовамі]].

== Фанетыка-граматычныя характарыстыкі ==
Нягледзячы на значныя адрозненні, у балтыйскіх мовах існуюць некаторыя агульныя рысы, што дае падставу лічыць іх роднаснымі. Сярод гэтых рыс асаблівасці, якія адрозніваюць балтыйскія дыялекты ад іншых індаеўрапейскіх, у фаналагічнай сістэме (супрацьпастаўленне па мяккасці — цвёрдасці зычных), у сістэме дзеясловаў (форма 3-й асобы адзіночнага ліку супадае з адпаведнымі формамі множнага і парнага), у складзе словаўтваральных фармантаў назоўнікаў (літоўскія памяншальныя суфіксы на ''-ul-, -už-, -ut-'' і інш.

Існуюць больш за 100 лексем, распаўсюджаных у балтыйскіх мовах, для якіх не знойдзены паралелі ў іншых індаеўрапейскіх. Сярод іх:
<table>
<tr>
<td>[[Літоўская мова|літоўская]]</td>
<td>[[Латышская мова|латышская]]</td>
<td>[[Пруская мова|пруская]]</td>
<td>[[Беларуская мова|беларуская]]</td>
</tr>
<tr>
<td>''ąžuolas''</td>
<td>''ozols''</td>
<td>''ansons''</td>
<td>''дуб''</td>
</tr>
<tr>
<td>''dangus''</td>
<td>''debesis''</td>
<td>''dangus''</td>
<td>''неба''</td>
</tr>
<tr>
<td>''laba''</td>
<td>''labs''</td>
<td>''labs''</td>
<td>''добра''</td>
</tr>
</table>

Існуюць рысы, якія адрозніваюць усходнебалтыйскія мовы (літоўскую, латышскую) ад заходнебалтыйскіх (прускай). Напрыклад, значэнні займеннікаў ''мой, твой, свой'' перадаюцца ў літоўскай мове ''mano, tavo, savo'', у латышсай ''mans, tavs, savs'', у той час як старажытнапрускія ''mais, twais, swais'' дакладна адпавядаюць славянскім формам.

== Сувязь з беларускай мовай ==
Балтыйскія мовы паўплывалі на фарміраванне [[беларуская мова|беларускай мовы]], што тлумачыцца асаблівасцямі [[этнагенез]]у [[беларусы|беларусаў]], у тым ліку на [[лексіка|лексіку]], вымаўленне гукаў, а таксама на [[Тапаніміка|тапонімы]] і [[Асабістае імя|імёны]]. Дакладна колькасць слоў балтыйскага паходжання ў беларускай мове не падлічвалася (высоўваюцца розныя лічбы), але відавочна, што ўплыў балтыйскіх моў на беларускую быў найбольшым сярод усіх [[Славянскія мовы|славянскіх моў]].

Пры гэтым навука апошніх гадоў паказала, што славянскія мовы бліжэй да заходнебалтыйскіх (адзіным характэрным прадстаўніком якіх засталася [[пруская мова|старажытнапруская]])<ref>''Мартынаў В. У.'' Балтыйскія мовы // Беларуская мова: Энцыклапедыя / Беларус. Энцыкл.; пад. рэд. А. Я. Міхневіча; рэдкал Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — С. 73</ref>.

{{зноскі}}

== Літаратура ==
* ''Мартынаў В. У.'' Балтыйскія мовы // Беларуская мова: Энцыклапедыя / Беларус. Энцыкл.; пад. рэд. А. Я. Міхневіча; рэдкал Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 654 с. ISBN 5-85700-126-9
* ''Топоров В. Н.'' Балтийские языки // Языки мира: Балтийские языки. / Институт языкознания РАН. Ред. колл.: В. Н. Топоров, М. В. Завьялова, А. А. Кибрик и др. — М.: Academia, 2006. — ISBN 5-87444-225-1

== Спасылкі ==
* [http://www.belhistory.eu/lyudmila-duchyc-balty-i-slavyane-na-terytoryi-belarusi-ў-pachatku-ii-tysyachagodzdzya/ Людміла Дучыц. Балты i славяне на тэрыторыі Беларусі ў пачатку II тысячагодзьдзя / Артыкул]
* [http://www.lituanistica.ru/materials_intresting_toporov.html В. Н. Топоров «Балтийские языки»]
* [http://www.libook.info/istoria/43555-balty.mljudimjantarnogommorja.html Мария Гимбутас, Балты. Люди янтарного моря]{{Недаступная спасылка}}
* [http://indoeuro.bizland.com/tree/balt/balt.html Балтыйскія мовы] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120301185249/http://indoeuro.bizland.com/tree/balt/balt.html |date=1 сакавіка 2012 }}

{{Балтыйскія мовы}}
{{Індаеўрапейскія мовы}}
{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Балтыйскія мовы| ]]