Armenia
| Armenia | |
| Հայաստանի Հանրապետություն (Hayastani Hanrapetut'yun) | |
 | |
Capitala e ciutat mai granda | |
Forma de govèrn | |
d'URSS | |
Data 23 d'agost de 1990 | |
• Totala 29 743 km² | |
• Aiga 4,71 % % | |
• Totala (2021) 2 963 900 ab. | |
• Densitat 101,5 ab./km² | |
( AMD) | |
37 | |
Armenia (en armèni Հայաստան, Hayastan), oficialament la Republica d'Armenia (en armèni Հայաստանի Հանրապետություն, Hayastani Hanrapetut’yun), es un Estat-nacion de lenga e cultura armenias dins lo sud de Caucàs. Armenia es tanben un estat independent, plan mai pichon que l'Armenia istorica, que confronta Georgia al nòrd, Azerbaitjan a l'èst e al sud (amb l'exclava de Naxçıvan), Iran al sud e Turquia a l'oèst.
La capitala es Erevan e lo gentilici es armèni -a.
Geografia
[modificar | Modificar lo còdi]Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]De la Preïstòria a la cristianizacion
[modificar | Modificar lo còdi]Preïstòria e Antiquitat Auta
[modificar | Modificar lo còdi]
La preséncia umana en Armenia data d'au mens 325 000 ans. Lei periòdes liats au Temps de la Pèira son mau coneguts. Pasmens, de recèrcas semblan indicar l'existéncia d'una cultura neolitica, dicha cultura de Kmlo, que mestrejava la fabricacion d'otís d'obsidiana. A la fin dau Neolotic, vèrs 6 000 av. JC, lei culturas d'Aratashen e de Shulaveri-Shomutepe que durèron fins a 4 000 av. JC. Desvolopèron l'usatge de la terralha e la metallurgia dau coire. Vèrs 4 000 av. JC, acomencèt lo Temps dau Bronze ambé la cultura de Transcaucàsia anciana que dominèt Caucàs fins a 2 200 av. JC. Es caracterizada per de terralhas lustradas amb un interior roge e l'aparicion de la cultura dei cerealas. Enfin, foguèt remplaçada per la cultura de Trialeti qu'es marcat per un melhorament dei tecnicas de la cultura precedenta e l'aparicion de tumulús funeraris dichs kurgans.
Dins lo corrent dau sègle IX av. JC, se formèt lo Reiaume d'Urartu a partir de l'union de mai d'un principat de Caucàs. Centrat sus lo lac de Van, venguèt una poissança importanta au nòrd de Mesopotamia. A son apogèu, sei frontieras agantavan lo lac de Sevan, lo lac d'Urmia e Eufrates. Dispareguèt dins de circonstàncias mau conegudas que correspondon a l'invasion de la region per plusors pòbles que li infligiguèron de desfachas duras. Un pòble indoeuropèu, leis Armènis, s'installèron sus son territòri. Foguèron rapidament vassalizats per lei Medes e lei Pèrses de l'Empèri Aquemenida.
Après l'integracion au sen dau domeni aquemenida, l'elèit armenia adoptèt pauc a pauc la cultura iraniana. L'afondrament pèrse en fàcia dei Macedonians d'Alexandre lo Grand permetèt ai satrapas locaus de venir independent. Au començament dau sègle I av. JC, Armenia èra venguda una poissança regionala que deguèt pasmens se sometre ai Romans. Lo reiaume venguèt alora un enjòc dei luchas entre l'Empèri Roman e l'Empèri Part e passèt alternativament sota l'influéncia d'un dei dos empèris.
La conversion au cristanisme
[modificar | Modificar lo còdi]La conversion deis Armènis au cristianisme se debanèt dins lo corrent dau sègle IV ap. JC quand lo rèi Tiridate IV (298-330) l'erigiguèt au reng de religion d'Estat. A l'iniciativa de Gregòri l'Illuminaire, foguèt fondada la Glèisa Apostolitica Armenia que son creator ne'n venguèt lo premier cap (catholicos).
En 390, un acòrd entre l'Empèri Roman e l'Empèri Sassanida organizèt lo partiment d'Armenia entre lei dos estats. Se lo cristianisme foguèt pas menaçat dins la partida romana, lei garrolhas religiosas causèron de tensions importantas entre lo clergat armèni e lei partisans dau concili de Calcedònia que sei tèsis foguèron pas rebutadas en 555. Au contrari, leis Armènis adoptèron lo monofisisme e rompèron ambé la Glèisa Ortodòxa. En Pèrsia, divèrsei conflictes aguèron tanben luòc en causa de la temptativa sassanida d'impausar lo mazdaïsme dins sei territòris armènis. Aquò entraïnèt de revòutas (batalha d'Avarair, 451) e leis autoritats pèrsas foguèron finalament obligadas de laissar la libertat religiosa ais Armènis en 484.
L'Armenia medievala
[modificar | Modificar lo còdi]Lo periòde arabi
[modificar | Modificar lo còdi]Au començament de l'Edat Mejana, Armenia demorava un enjòc de la rivalitat bizantinosassanida. En particular, de 602 a 628, lei dos empèris se liurèron una guèrra lònga e saunosa que s'acabèt per una victòria bizantina. Pasmens, après aqueu conflicte, lei Bizantins avián plus lei ressorsas necessàrias per protegir sei províncias orientalas e meridionalas còntra leis Arabis. En 653, Armenia venguèt ansin tributari dau califa. Pasmens, gardèt una autonòmia importanta fins a la fin dau sègle VIII.
Aquò cambièt vèrs 700 ambé l'institucions d'una província d'Armenia dotada d'una administracion aràbia dirècta. Maugrat de trèbols locaus, generalament sostenguts per Constantinòble, aquela dominacion demorèt en plaça fins au sègle IX. Pasmens, lo poder musulman s'enfriunèt pauc a pauc a mesura dau declin abbassida.
Lo periòde bagratida
[modificar | Modificar lo còdi]
A la fin dau sègle IX, en 884, la dinastia bagratida, que fasiá partida de l'aristocracia auta d'Armenia dempuei lo sègle IV, prenguèt lo poder quand son cap se proclamèt rèi sota lo nom d'Achot Ièr (884-890). Aquò èra la consequéncia de revòutas recurrentas en Armenia dempuei leis annadas 850. Gràcias a d'alianças ambé leis autreis ostaus poderós de la noblesa armenia (Ardzruni, Siunia... etc.), capitèt de formar un ensems de reiaumes armènis mai ò mens plaçats sota sa primautat dins l'èst d'Anatolia. Puei, se sei successors foguèron mens capables, l'unitat dau pòble armèni demorèt gràcias a l'autoritat dei catholicos e lo rèine dei Bagratidas foguèt un periòde de desvolopament economic e culturau fins ais invasions turcomanas.
« L'Armenia Menora »
[modificar | Modificar lo còdi]En parallèl dei reiaumes dirigits per lei Bagratidas, una partida deis Armènis vivián dins l'Empèri Bizantin que capitèt de reconquistar l'Armenia Occidentala dins lo corrent dau sègle IX. Dicha « Armenia Menora », aquela region, situada a l'oèst d'Eufrates, venguèt un centre demografic important car d'Armènis venguèron s'i installar per fugir lei combats còntra lei musulmans.
Lei Bizantins i recrutèron de soudats e dètz emperaires foguèron d'origina armenia entre lei sègles IX e XI, especialament Basili Ièr lo Macedonian (867-886). Aquelei relacions bònas durèron fins ais annadas 1020 après l'ataca dau reiaume armèni de Vaspurakan per Basili II lo Bulgaroctòn (976-1025). De miliers d'Armènis foguèron alora desportats en Cilícia e dins de províncias occidentalas de l'Empèri.
Leis invasions turcas
[modificar | Modificar lo còdi]Leis invasions d'Armenia e lo Reiaume Armèni de Cilícia
[modificar | Modificar lo còdi]
A partir dau sègle X, divèrsei pòbles turcs menats per lei Seldjokides arribèron en Orient Mejan. En 1071, infligiguèron una desfacha grèva ai Bizantins e ais Armènis a Manzikert. Aquò causèt l'afondrament dei reiaumes armènis e de l'Anatolia Bizantina. Armenia foguèt ravatjada per leis incursions turcas e l'agricultura declinèt en causa dau mòde de vida nomada deis envasseïres. Aquò, e leis invasions ulterioras dei Mongòls, dei Turcomans (Moton Blanc, Moton Negre) e dei Timuridas, accelerèt l'emigracion en direccion de Cilícia.
Dins aquela region, lo redreiçament crestian iniciat per lei Crosadas e lei còntra-atacas bizantinas e la preséncia d'un nombre important de soudats d'origina armenia entraïnèron la fondacion dau Reiaume Armèni de Cilícia en 1080. De còp vassalizat per lei Bizantins, aqueu reiaume se mantenguèt fins a 1375 e sa conquista per lei Mamelocs. Assostèt lo catholicos e una partida importanta de l'elèit armenia. Diplomaticament pròche dei Crosats, adoptèt una partida dei mors de la cavalariá franca. De mai, dins lo corrent dau sègle XIII, la Glèisa Armenia acceptèt de reconóisser la primautat romana. Pasmens, aquò subrevisquèt pas a la disparicion dau reiaume.
Entre Otomans e Sefevidas
[modificar | Modificar lo còdi]A partir dau sègle XV, l'Empèri Otoman ocupèt pauc a pauc l'Anatolia Orientala onte s'opausèt a la preséncia safavida. Lei combats entre lei doas poissanças causèron de destruccions importantas en Armenia. En 1555, la màger part dau país foguèt conquistada per lei Turcs mai Pèrsia capitèt de reconquistar lei províncias orientalas en 1603. Per s'assegurar son contraròtle, lo poder safavida ordonèt la desportacion de miliers d'Armènis. Dins leis annadas 1720-1730, aprofichant una guèrra novèla e l'isolament dei montanhas, quauquei princes armènis de Karabakh venguèron autonòms.
Dins lo corrent d'aqueu periòde, lo clergat foguèt lo factor principau d'unitat dau pòble armèni. En Armenia, èra dominat per lo catholicos, installat a Edjmiadzin dempuei 1441. En mai de son ròtle religiós, aviá tanben un ròtle administratiu car l'autoritat otomana sus la region regardava subretot leis afaires militars. Dins lo rèsta de l'Empèri Otoman, onte se trobava la màger part de la diaspòra, leis Armènis formavan un millet plaçat sota l'autoritat dau patriarcat armèni de Constantinòble.
La renaissença armenia
[modificar | Modificar lo còdi]L'influéncia de la diaspòra
[modificar | Modificar lo còdi]La renaissença armenia acomencèt ai sègles XV e XVI au sen de la diaspòra que son dinamisme economic li donèt un ròtle important. D'efèct, lei comunautats armenias eissidas dau periòde bizantin (Constantinòble, Tràcia, Anatolia Occidentala... etc.) foguèron renforçadas per l'arribada dei refugiats aguent quitat Armenia après leis invasions turcomanas. Puei, rapidament, se formèron de comunautats novèlas e la diaspòra venguèt un actor economic important en Euròpa e en Orient Mejan. L'etapa decisiva d'aquela renaissença economica foguèt la presa de contraròtle dau comèrci de la seda iraniana. De comunautats marchandas armenias se formèron alora pauc a pauc en Mediterranèa (Venècia, Gènoa, Roma, Marselha... etc.), en Euròpa Centrala (Bulgaria, Lvov...), en Iran e ais Índias.
Au començament dau sègle XIX, aperaquí tres milions d'Armènis au sen de l'Empèri Otoman e de Pèrsia e entre 350 000 e 500 000 èran installats dins d'autrei país. Lo desvolopament economic de la diaspòra aviá entraïnat l'aparicion de diferéncias importantas entre la borgesiá e la massa dei païsans encara installats en Anatolia Orientala. Pasmens, la sauvagàrdia de la lenga e de la religion mantenguèt l'unitat culturala dau pòble armèni. Dins lo corrent dau sègle, anava entraïnar lo retorn en Armenia de centenaus de miliers d'Armènis.
La causa d'aquela evolucion foguèt l'irrupcion de Russia en Caucàs. Una tiera de victòrias còntra lei Pèrses e leis Otomans li permetèt de conquistar una partida d'Armenia onte 150 000 Armènis venguèron s'installar. Aquela emigracion contunièt durant tot lo sègle entraïnant la formacion d'una « Armenia Russa » que seis interès èran diferents d'aquelei de « l'Armenia Otomana ». Au sen de l'Empèri Otoman, aquò entraïnèt una rompedura deis equilibris istorics entre poblaments turcs, curds, armènis e autres. Aquò foguèt agravat per l'installacion de refugiats musulmans venguts dei territòris perduts per Constantinòble en Euròpa. De tensions apareguèron ansin a cha pauc entre Armènis, autoritats otomanas e populacions musulmanas.
L'emergéncia dau nacionalisme armèni
[modificar | Modificar lo còdi]Lo nacionalisme armèni emergiguèt dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XIX. Inicialament, apareguèt dins l'encastre dau procès de modernizacion e d'occidentalizacion de la societat otomana. Lo millet armèni foguèt ansin dotat d'una constitucion en 1863. Creèt una assemblada elegida au sufragi masculin e femenin e definiguèt d'un biais precís lei poders dau patriarcat armèni de Constantinòble. Permetèt una politica renfòrçant l'autonòmia dau millet.
Pasmens, la situacion armenia evolucionèt a l'eissida de la Guèrra Russo-otomana de 1877-1878 ambé la cession a Russia dei territòris de Kars, d'Ardahan e de Batum. Conjugadas ambé l'introduccion dins lo tractat de patz de clausas de proteccion dei populacions armenias otomanas còntra lei populacions musulmanas, aquelei conquistas permetèron ai Rus de se presentar coma lei protectors deis Armènis. La Question Armenia foguèt alora considerada coma una menaça per lei Turcs e lei relacions entre Constantinòble e leis Armènis se desgradèron mai.
La formacion dei premiers partits nacionalistas e revolucionaris armènis melhorèt pas la situacion. En particular, lo partit Hentchak, fondat en 1887 e d'inspiracion socialista, suscitèt d'insureccions en Anatolia Orientala dins lo corrent deis annadas 1890. D'autra part, un autre partit revolucionari, lo Dachnak fondat en 1890, organizèt una ataca en 1896 una ataca, dirèctament dins la capitala, còntra la Banca Otomana.
Per reprimir aquelei trèbols, lo sultan Abdul Hamid II (1876-1909) mandèt de fòrças militaras còntra leis insurgents e suspendiguèt la constitucion dau millet armèni. De 1894 a 1896, divèrseis operacions militaras entraïnèron lei premiers chaples d'Armènis (entre 80 000 e 300 000 mòrts), la destruccion de centenaus de vilas e de vilatges e l'emigracion de 100 000 personas en Russia.
La radicalizacion armenia
[modificar | Modificar lo còdi]Au començament dau sègle XX, la societat armenia èra devesida entre una borgesiá totjorn fòrça dinamica e de partits politics revolucionaris en cors de radicalizacion. D'efèct, la borgesiá armenia èra estada pas tocada per lei chaples de la fin dau sègle precedent. Gardèt ansin son poder economic e s'interessèt a d'activitats novèlas coma l'esplecha dei jaciments petroliers d'Azerbaitjan ò la creacion d'industrias entraïnant la formacion d'un proletariat obrier armèni.
De son caire, lei partits politics revolucionaris e nacionalistas acomencèron de generalizar la lucha independentista. Ansin, en 1905-1906, lo Dachnak foguèt a l'iniciativa de combats entre Armènis e Azèris en Russia. La situacion s'amaisèt pas avans 1908. Aquela radicalizacion inquietava tanben leis autoritats otomanas. En 1909, de rumors d'insureccions en Cilícia entraïnèron lo chaple d'aperaquí 30 000 Armènis.
La Premiera Guèrra Mondiala e sei consequéncias
[modificar | Modificar lo còdi]La Premiera Guèrra Mondiala e lo genocidi
[modificar | Modificar lo còdi]Per l'Empèri Otoman, la Premiera Guèrra Mondiala acomencèt lo 29 d'octòbre de 1914 quand Constantinòble jonhèt lo camp deis Empèris Centraus. Caucàs venguèt una linha de frònt entre Otomans e Rus qu'assaièron de suscitar de revòutas au sen dei populacions crestianas ò musulmanas de la region.
En abriu de 1915, una revòuta armenia en Van entraïnèt l'arrestacion deis elèits armenias de Constantinòble e la desportacion dei populacions installadas en Anatolia Orientala. Puei, rapidament, plusors captaus foguèron executats e de centenaus de miliers de personas moriguèron en causa dei condicions espaventablas dei desplaçaments e en causa de chaples. Dins lo corrent de l'estiu, leis Armènis de Cilícia foguèron a son torn desportats aumentant lo nombre de victimas dau genocidi.
Lo nombre totau de mòrts es desconegut mai es generalament estimat a 1,25 milions de personas sus una populacion d'aperaquí 1,7 milions d'Armènis otomans en 1914. Sei consequéncias demograficas foguèron importantas ambé la liquidacion de plusors fogaus istorics de poblament armènis maugrat lo retorn de subrevivents, refugiats en Russia, après la conquista per lei Rus d'una partida de l'Anatolia Occidentala en 1916-1917.
Lo projècte de Transcaucàsia e sa revirada
[modificar | Modificar lo còdi]Après l'acomençament de la Revolucion Russa en març de 1917, Armenia faguèt partida de Transcaucàsia, federacion autonòma dei pòbles de Caucàs. Aperaquí 150 000 èran rintrats dins la region de Van e una fòrça militara armenia foguèt creada per assegurar sa proteccion. En decembre de 1917, quand leis autoritats de Transcaucàsia signèron un armistici ambé l'Empèri Otoman, leis Armènis avián lo contraròtle d'una region anant dau Lac de Van a Erzincan. Pasmens, lo projècte de Transcaucàsia durèt gaire.
D'efèct, en genier de 1918, una assemblada constituenta foguèt elegida ambé 33 Armènis sus 112 deputats. Pasmens, l'assemblada mau capitèt de definir una posicion comuna en fàcia a l'Empèri Otoman. Fòrça ostils ai Turcs, leis Armènis s'opausèron ais Azèris que li èran favorables e ai Georgians que volián la fin dei combats. En març, lo problema foguèt reglat amb una represa dei combats entre Transcaucàsia e l'Empèri Otoman marcats per d'avançadas turcas fins a Van e Kars. Puei, en mai, Georgians entraïnèt la fragmentacion de Transcaucàsia e Armenia foguèt obligada de proclamar son independéncia.
L'independéncia e la guèrra còntra lei Turcs
[modificar | Modificar lo còdi]La proclamacion de l'independéncia reglava pas lei problemas immediats e Armenia conoguèt mai d'una dificultat durant leis annadas 1918-1920 avans d'èsser integrada au sen de l'Union Sovietica. Lo premier ponch foguèt la perseguida de la guèrra còntra l'Empèri Otoman. La batalha de Sardarabad permetèt de blocar l'avançada turca mai leis Armènis deguèron acceptar de concessions importantas per obtenir la signatura d'un tractat de patz a Batum. En particular, deguèron permetre lo passatge dei tropas turcas en direccion d'Azerbaitjan.
La preséncia turca en Azerbaitjan entraïnèt l'aparicion de la question de Karabagh, region armenia enclavada au sen de territòris azèris. En aost de 1918, una assemblada de captaus armènis refusèt lo restacament a Azerbaitjan mai foguèt rapidament obligada d'acceptar. Pasmens, la desfacha otomana e l'armistici de Mudros (29 d'octòbre de 1918) entraïnèt lo retirament dei soudats turcs e un conflicte generau entre totei lei pòbles de Caucàs.
Au nòrd, Armenia e Georgia se disputèron divèrsei territòris frontaliers fins a una mediacion britanica en abriu de 1919. Permetèt de fixar lo limit — totjorn en vigor — entre lei dos país e entraïnèt l'installacion d'Armènis georgians en Armenia. A l'oèst, la situacion èra pus malaisada car lei musulmans de Kars avián proclamat un govèrn provisòri. Lei Britanics intervenguèron per restablir la preséncia armenia mai ren èra reglat d'un biais definitiu. Enfin, a l'èst, Londres intervenguèt tanben per resòuvre lei questions de Karabagh e de Nakhitchevan (territòri azèri enclavat entre Armenia e Pèrsia). Lo premier foguèt donat a Azerbaitjan e lo segond a Armenia.
Armenia èra alora fòrça instabla en causa de l'afondrament de l'economia, dau nombre important de refugiats (un tèrç de la populacion) e de l'ostilitat dei populacions musulmanas. En mai d'aquò, lo país aviá ges d'institucion. A la conferéncia de Versalhas, foguèt ansin representat per doas delegacions eissidas deis Armènis de l'Empèri Otoman e deis Armènis independents. Sei demandas (accès a la Mar Negra, cession dei territòris fins a Cilícia... etc.) foguèron jutjadas excessivas e refusadas. Pasmens, un drech sus l'Anatolia Orientala, sensa mai de precisions, li foguèt reconegut.
Aquela manca de precision entraïnèt un conflicte novèu còntra lei Turcs qu'èran a restaurar sa poissança en Anatolia sota la direccion de Mustafa Kemal. En aost de 1920, leis Armènis avián perdut la quasi totalitat dei regions contestadas e lo còr dau país èra menaçat. En octòbre, lei Turcs prenguèron Kars e Armenia deguèt negociar una ajuda sovietica. Lo 29 de novembre de 1920, foguèt ansin proclamat una Republica Socialista Sovietica d'Armenia permetent de plaçar sota la proteccion de Moscòu lei territòris encara tenguts per lei tropas armenias.
L'Armenia Sovietica
[modificar | Modificar lo còdi]La question dei frontieras
[modificar | Modificar lo còdi]L'integracion d'Armenia au sen de l'Union Sovietica necessitèt de reglar la question dei frontieras dau país pendenta dempuei la fin de la Premiera Guèrra Mondiala. Signats per l'URSS, Turquia e la RSS d'Armenia, lo tractat de Kars (13 d'octòbre de 1921) permetèt de reglar la situacion fins ais annadas 1980. Armenia i perdiguèt la region de Kars e lo territòri d'Igdir atribuits ai Turcs e Karabagh e Nakhitchevan donats ais Azèris. Regardant Karabagh, la pèrda foguèt en partida equilibrada ambé la creacion d'una region autonòma, dicha Aut Karabagh, per leis Armènis de la RSS d'Azerbaitjan. Enfin, una clausa enebiguèt la cession de Nakhitchevan a un autre país per leis autoritats azèris.
Lo periòde estalinian
[modificar | Modificar lo còdi]Après la fin de la guèrra, Armenia conoguèt un periòde de renaissença culturala dins lo corrent deis annadas 1920. Pasmens, aquò s'acabèt ambé la presa dau poder per Estalin qu'ordonèt de luchar còntra lo nacionalisme armèni. En 1938, lo catholicos Khoren Ièr foguèt ansin assassinat per d'agents dau NKVD. Lo regime de terror durèt fins a la Segonda Guèrra Mondiala.
Après la guèrra, Estalin mobilizèt lei revendicacions nacionalistas armenias per demandar la cession dau territòri de Kars. Aquela idèa mau capitèt en causa dau refús dau govèrn turc sostengut per leis Estatsunidencs. Pasmens, permetèt a Armenia d'obtenir de mesuras en sa favor coma l'eleccion d'un novèu catholicos en 1945 e un sostèn oficiau au retorn de la diaspòra. 100 000 Armènis venguèron s'installar au país. I subiguèron una desillusion importanta e plusors quitèron lo país après la fin dau periòde estalinian en 1956.
Lo desvolopament armèni au sen de l'URSS
[modificar | Modificar lo còdi]Entre la fin deis annadas 1950 e lo començament deis annadas 1980, Armenia conoguèt un periòde de desvolopament marcat per una importanta creissença demografica, una aumentacion rapida de la populacion urbana e una industrializacion accelerada dau país. Pasmens, aquò foguèt pas sufisent per absorbir lei diplomats produchs per un sistèma educatiu relativament eficaç. Aquò entraïnèt una emigracion armenia dins lei regions pus dinamicas de l'URSS que foguèt simbolizada per lei fraires Artem Mikoyan, fondator dau burèu d'estudi aeronautic Mikoyan-Gurevich (MiG), e Anastas Mikoyan, president dau Praesidium dau Soviet Suprèm en 1964-1965.
En parallèl, una politica activa de renaissença cultura foguèt menada per leis autoritats. Pasmens, entraïnèt una resurgéncia d'un nacionalisme violent e independentista. A partir de la fin deis annadas 1960, leis autoritats sovieticas venguèron donc prudentas a respèct de son sostèn a la cultura armenia.
L'Armenia independenta
[modificar | Modificar lo còdi]La fin dau periòde sovietic e lo retorn de la question frontaliera
[modificar | Modificar lo còdi]A la fin deis annadas 1980, lo poder centrau sovietic, qu'aviá estofat lei tensions etnicas en Caucàs dempuei leis annadas 1920, poguèt plus i empachar la resurgéncia dei conflictes. En 1988, de manifestacions violentas aguèron luòc en Armenia e en Azerbaitjan. En julhet, lo soviet d'Aut Karabakh votèt son restacament a Armenia mai se turtèt au refús de Moscòu. En decembre, un grèu tèrratrem en Armenia (benlèu 100 000 mòrts) permetèt ais autoritats URSS de mandar de tropas dins la region e d'organizar l'arrestacion de mai d'un cap nacionalista.
Pasmens, la tension demorèt viva entre Armènis e Azèris e de violéncias se debanèron tornarmai en genier de 1990 amb un seissantenau de victimas a Bakó. L'armada sovietica intervenguèt alora per restablir l'òrdre dins la capitala azèri. Pasmens, ambé l'afondrament de l'URSS, poguèron pas empachar l'independéncia dei republicas de Caucàs. Ansin, Armenia restaurèt sa sobeiranetat dins lo corrent de l'estiu de 1990 e proclamèt son independéncia lo 23 de setembre de l'annada seguenta. Levon Ter Petrossian (Movement Nacionau Panarmèni), un nacionalista d'Aut Karabakh ne'n venguèt lo cap de l'Estat.
L'independéncia e la guèrra còntra Azerbaitjan
[modificar | Modificar lo còdi]
A partir de 1992, la question d'Aut Karabakh, que sa populacion se considerava coma armenia, s'agravèt e se transformèt en guèrra vertadiera. Aquò comencèt ambé la supression de l'estatut autonòm de la region per lo govèrn azèri e lei premiers combats importants aguèron luòc tre la fin de l'ivèrn. Mens nombrós mai fòrça motivats, leis Armènis d'Aut Karabakh proclamèron son independéncia, sostenguts per l'armada armenia regulara, e capitèron de durbir un passatge permetent d'establir de comunicacions dirèctas amb Armenia. Puei, de còntra-ofensivas azèris mau capitèron de rompre la resisténcia armenia entraïnant una crisi politica en Azerbaitjan. Minada per aquelei tensions, l'armada azèri foguèt alora pauc a pauc rebutada e perdiguèt lo contraròtle de la quasi totalitat d'Aut Karabakh en 1993-1994.
Una alta-au-fuòc foguèt finalament concluda lo 16 de mai de 1994 après la revirada saunosa dei darriereis ofensivas azèri. Divèrsei temptativas de negociacions, menadas a partir de novembre de 1995, mau capitèron. En 1997, Levon Ter-Petrossian deguèt laissar lo poder en causa de posicions jutjadas tròp conciliatritz.
Armenia dempuei 1998
[modificar | Modificar lo còdi]En 1998, Robert Kotcharian (independent) foguèt elegit president de la Republica. Capitèt d'estabilizar la situacion dau país e se raprochèt de Russia entraïnant la formacion progressiva en Caucàs d'un axe diplomatic Russia-Armenia-Iran que s'opausa a l'axe Turquia-Georgia-Azerbaitjan sostengut per leis Estats Units. Per rompre son isolament, lo govèrn armèni assaia tanben de se raprochar d'Euròpa e de renfòrçar sei liames ambé la diaspòra que son ajuda financiera es importanta per l'economia armenia.
En 2008, Serzh Sarsyan (Partit Republican d'Armenia) foguèt elegit president maugrat lei contestacions de l'oposicion que l'acusèt de fraudas electoralas. Un an pus tard, acomencèt un raprochament malaisat ambé Turquia qu'es menaçat per lo rearmament azèri e la resurgéncia d'un discors bellicista a Bakó. En 2013, Sarsyan foguèt tornat elegir a la presidéncia.
Cultura
[modificar | Modificar lo còdi]Liames intèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]Nòtas e referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]
