Vidi fonton por Josif Stalin

{{Informkesto politikisto
| honora titolo        =
| nomo               = Josif Visarionoviĉ Stalin<br /> <small>{{fremdlingve|ka|იოსებ ბესრიონის სტალინი}}<br />{{fremdlingve|ru|''Иосиф Виссарионович Сталин''}}</small>
| dosiero             = JStalin Secretary general CCCP 1942.jpg
| grandeco de dosiero    =230px
| priskribo      = Josif Stalin en 1942
| vico              = 1-a
| ofico                = Ĝenerala Sekretario de Centra Komitato de [[Komunista Partio de Sovetunio]]
| de                  = [[3-a de aprilo]] [[1922]]
| ĝis                  = [[5-a de marto]] [[1953]]
| antaŭulo          = neniu ''(pozicio kreita en 1922)''
| sekvanto            = [[Nikita Ĥruŝĉov]]
| vico2             =
| ofico2  = Prezidanto de Konsilio de Ministroj de [[Sovetunio]]
| de2                 = [[6-a de majo]] [[1941]]
| ĝis2                 = [[5-a de marto]] [[1953]]
| antaŭulo2  = [[Vjaĉeslav Molotov]]
| sekvanto2 = [[Georgij Malenkov]]
| loko de naskiĝo      = {{flago|Kartvelio}} [[Gori]], [[Kartvelio]], [[Rusa imperio]]
| loko de morto         = {{flago|Sovetunio}} [[Moskvo]], [[RSFSR]], [[Sovetunio]]
| nacieco           = [[kartveloj|kartvelo]]
| edzo/ino             = [[Nadeĵda Allilujeva]] kaj Jekaterina Svanidze 
| partio              = [[Komunista Partio de Sovetunio]]
| rilatoj              =
| infanoj              = [[Jakov Ĝugaŝvili]], [[Vasilij Stalin (Ĝugaŝvili)]], [[Svetlana Allilujeva]]
| sidejo               = [[Moskvo]]
| alma_mater          =
| okupo          =
| profesio             =
| religio         = ''nenia ([[ateisto]])''
| subskribo              =
| ttt-paĝo      =
| notoj            =
}}
'''Josif STALIN''' ({{lang-ru|Иосиф Виссарионович Сталин}}, signifante "Homo de [[ŝtalo]]", esperantigita '''Jozefo Stalino'''; denaske '''Ioseb''' '''Besarionis dze ĜUGAŜVILI''', {{lang-ru|Иосиф Виссарионович Джугашвили}}, {{lang-ka|იოსებ ჯუღაშვილი}}; naskiĝis la {{JULGREGDATO|18|12|1878|ligilo="jes"|akuzativo=jes}}, mortis la {{daton|5|marto|1953}}) estis [[Sovetunio|soveta]] [[politikisto]] kaj partia [[Gvidanto (politiko)|gvidanto]] kaj [[ŝtatestro]] de [[Kartvelio|kartvela]] deveno kaj la dua reganto de [[Sovet-Unio]]. Stalin estis elektita [[Ĝenerala Sekretario de Komunista Partio de Sovetunio|ĝenerala sekretario de la Komunista Partio de Sovetunio]] en 1922, malgraŭ la rekomendoj de [[Lenin]], kiu preferis [[Trockij|Trockij'n]] super li.

Post la morto de Lenin en 1924 ĝis la fino de la [[1920-aj jaroj]], Stalino iom post iom plifortigis sian pozicion kiel sola reganto de Sovet-Unio, gvidante la Komunistan Partion kaj la sovetian ŝtaton ĝis sia morto.

Stalino estis unu el la plej grandaj amasmurdistoj en la historio: takso de la nombro de liaj viktimoj ŝvebis ĉirkaŭ 11 milionoj kaj foje eĉ nombris kiel 40 milionoj, kaj li estas konsiderata unu el la plej grandaj [[Tirano (reganto)|tiranoj]] de la [[dudeka jarcento]]. Stalin starigis [[Diktatoreco|diktatoran reĝimon]] de teruro bazita sur radikala [[Kulto al personeco|kulto de personeco]] (interalie li estis propagande nomita ''Suno de la Popoloj'') kaj karakterizita per sekvenco de murdoj de [[disidento]]j kaj tiuj kiuj esti suspektitaj disidentoj ("[[Granda purigo|purigoj]]"), malliberigo de milionoj da homoj en [[Punlaboro|punlaborejoj]] ([[Gulago]]j) kaj en politiko de deviga [[kolektivigo]] kiu rezultigis la mortojn de milionoj pro malsatego (la tielnomita "[[holodomoro]]"). Per tiuj metodoj li antaŭenigis procezon de [[industriiĝo]] en Sovet-Unio kaj turnis ĝin en komunistan [[superpotenco]]n.

En [[1939]], Stalin subskribis ne-agresan pakton kun [[Nazia Germanio]], [[Pakto Ribbentrop-Molotov]], sub kiu [[Orienta Eŭropo]] estis dividita inter la du potencoj. Post la [[Operaco Barbaroso|germana invado de Sovetunio]] en junio 1941, li gvidis Sovetunion decideme ĝis la fina venko super la nazioj. Malgraŭ lia respondeco por la enormaj malvenkoj suferitaj de la [[Ruĝa Armeo]] en la fruaj stadioj de la milito sur la [[Orienta Fronto (Dua Mondmilito)|orienta fronto]], Stalino ludis ŝlosilan rolon en mobilizado de sovetiaj rimedoj por venki Nazian Germanion, kaj en milito kontraŭ ĝi. Sekvante la venkon en [[Dua Mondmilito]], la internacia statuso de Sovet-Unio, sub lia gvidado, estis establita kiel unu el la du gvidaj [[superpotenco]]j en la mondo dum la [[Malvarma Milito]].

== Vivo ==
=== Junaĝo ===
Li naskiĝis en la urbo [[Gori]]<ref>Conquest 1991, p. 2; Khlevniuk 2015, p. 11.</ref> ([[Kartvelio]], tiam en [[Tiflisa gubernio]] de la [[Rusia Imperio]] kie estis hejmo de mikso de [[Kartveloj]], [[Azerioj]], [[Armenoj]], [[Rusoj]] kaj [[Judoj]].<ref>Service 2004, p. 15.</ref>) en familio de [[ŝuisto]]. Li naskiĝis en la 18a de Decembro [malnovstile 6a de Decembro] 1878<ref>Service 2004, p. 14; Montefiore 2007, p. 23.</ref> kaj baptita la 29an de Decembro.<ref>Service 2004, p. 16.</ref> Lia naskonomo estis Ioseb Besarionis dze Jughashvili, kaj li estis kromnomita "Soso", diminutivo de "Ioseb".<ref>Conquest 1991, p. 11; Service 2004, p. 16; Montefiore 2007, p. 23; Kotkin 2014, p. 17.</ref>

Lia patro [[Besarion Ĝugaŝvili]] (ბესარიონ ჯუღაშვილი) estis [[ŝuisto]] el [[Gori]]. Lia patrino [[Ketewan Geladse]] (ქეთევან გელაძე) estis filino de [[servuteco|servutulo]]. Conquest 1991, pp.&nbsp;1–2; Volkogonov 1991, p.&nbsp;5; Service 2004, p.&nbsp;14; Montefiore 2007, p.&nbsp;19; Khlevniuk 2015, p.&nbsp;11; Deutscher 1966, p.&nbsp;26. La gefratoj de Stalin mortis kelkajn monatojn post la naskiĝo, tiel ke li kreskis kiel sola infano de la familio.<ref>Volkogonov 1991, p. 5; Service 2004, p. 16; Montefiore 2007, p. 22; Kotkin 2014, p. 17; Khlevniuk 2015, p. 11.</ref>

[[Dosiero:Stalin 1894 Colour.jpg|eta|160px|Stalin en la jaro [[1894]].|alternative=|maldekstra]]
Unue la familia vivo estis komforta. La ŝuista patro laboris en ateliero de alia posedanto,<ref>Conquest 1991, p. 5; Service 2004, p. 14; Montefiore 2007, p. 22; Kotkin 2014, p. 16.</ref> sed poste li prosperis, sendependiĝis kaj eĉ dungis dek laboristojn kaj kelkajn metilernistojn. En la fruaj [[1880-aj jaroj]] li dekadencis<ref>Service 2004, p. 16; Montefiore 2007, pp. 22, 32.</ref> kaj la familio malriĉiĝis.<ref>Conquest 1991, p. 11; Service 2004, p. 19.</ref> Li iĝis disputema [[alkoholismo|alkoholulo]],<ref>Service 2004, p. 17; Montefiore 2007, p. 25; Kotkin 2014, p. 20; Khlevniuk 2015, p. 12.</ref> kiu elspezis sian monon por alkoholaĵoj kaj regule batis la edzinon kaj filon.<ref>Conquest 1991, p. 10; Volkogonov 1991, p. 5; Service 2004, p. 17; Montefiore 2007, p. 29; Kotkin 2014, p. 24; Khlevniuk 2015, p. 12.</ref> Tiama amiko de Stalin skribis poste: ''"Tiaj nemerititaj kaj teruraj bategoj iĝis la knabo tiel sensentema kiel estis lia patro."'' Krome li neniam vidintus la knabon plori. Ioseb Iremaŝvili, alia amiko de Stalin, skribis, ke la bategoj alvokis malamon kontraŭ aŭtoritato ĉe Stalin, ĉar ĉiu homo, kiu havis pli da potenco ol li mem, memorigis lin pri lia patro. Ekaterine kaj Stalin lasis la hejmon ĉirkaŭ 1883 kaj komencis vagantan vivon, translokiĝante tra naŭ diversaj luitaj ĉambroj laŭlonge de la sekva jardeko.<ref>Montefiore 2007, pp. 30–31; Kotkin 2014, p. 20.</ref> En 1886, ili translokiĝis al la hejmo de familia amiko, Pastro Kristoforo Ĉarkviani.<ref>Conquest 1991, p. 12; Montefiore 2007, p. 31; Kotkin 2014, pp. 20–21.</ref> Ekaterine laboris kiel dompurigistino kaj vestolavistino kaj estis determinita sendi ŝian filon al la lernejo.<ref>Montefiore 2007, pp. 31–32.</ref> Unu el la klientoj de lia patrino, la [[judo|juda]] [[komercisto]] David Papismedov, donis monon kaj librojn al la juna Stalin, kiu tiam portis la kromnomon „Soso“, helpis al lia patrino en ŝia laboro, kaj kuraĝigis lin en studado. Jardekojn poste la maljuna Papismedov iros al la [[Moskva Kremlo]] por vidi, kio okazis al la eta Soso. Stalin mirigis siajn kunulojn, ĉar li ne nur akceptis la maljunan judon, sed ankaŭ babilis kun li publike. En [[1888]] la patro de Stalin foriris al [[Tiflis]] postlasinte sian familion.

En septembro [[1888]] Iosseb Ĝugaŝvili aliĝis al la Ortodoksisma Eklezia Lernejo de Gori,<ref>Dović & Helgason 2019, p. 256.</ref> pere de la helpo de Ĉarkviani.<ref>Conquest 1991, p. 11; Service 2004, p. 20; Montefiore 2007, pp. 32–34; Kotkin 2014, p. 21.</ref> Lia klaso estis miksita grupo de lernejanoj, kiuj parolis multajn lingvojn. Sed la lernejana lingvo estis la rusa. Kvankam li enmiksiĝis en multaj kvereloj,<ref>Service 2004, p. 20; Montefiore 2007, p. 36.</ref> Stalin brilis akademie,<ref>Conquest 1991, p. 12; Service 2004, p. 30; Montefiore 2007, p. 44; Kotkin 2014, p. 26.</ref> montranta talenton en [[pentrarto]] kaj teatro,<ref>Montefiore 2007, pp. 43–44.</ref> verkante sian propran poezion,<ref>Montefiore 2007, p. 44.</ref> kaj kantante kiel ĥorano.<ref>Conquest 1991, p. 13; Service 2004, p. 30; Montefiore 2007, p. 43; Kotkin 2014, p. 26.</ref> Stalin frontis kelkajn gravajn sanproblemojn: en 1884 infekto de [[variolo]] lasis lin kun vizaĝaj cikatroj;<ref>Conquest 1991, p. 12; Volkogonov 1991, p. 5; Service 2004, p. 19; Montefiore 2007, p. 31; Kotkin 2014, p. 20.</ref> kaj estante 12-jaraĝa li estis grave vundita kiam li estis frapita de vehiklo, probable tio estis la tialo de porviva diskapablo en lia maldekstra brako.<ref>Conquest 1991, p. 12; Service 2004, p. 25; Montefiore 2007, pp. 35, 46; Kotkin 2014, pp. 20–21.</ref>

Liaj kunklasanoj estis socie pli altrangaj kaj mokis lin komence pro liaj jam trouzita lernejana uniformo kaj [[variolo|variolcikatra]] vizaĝo. Sed pro sia observemo, Iosseb Ĝugaŝvili baldaŭ transprenis la estrecon de la klaso. Kvankam Stalin poste tute ne parolis pri sia [[kartvelio|kartvela]] deveno, li multe ŝatis la tieajn rakontojn en sia junaĝo. Unu el tiuj rakontoj parolis pri la montmigranto Koba, kiu batalis por la sendependeco de Kartvelujo. Stalin tre admiris lin, kaj de tiam postulis en la klaso, ke oni nomu lin ''Koba''. Por kaŝi sian devenon Stalin pruvis esti la plej bona en ĉio, kion li entreprenis. Tial li rimarkiĝis pro sia inteligenteco kaj forlasis la lernejon en [[1894]] kiel la plej bona lernanto.

[[Dosiero:The Orthodox Theological Seminary.jpg|eta|Ortodoksisma Teologia Seminario de [[Tbiliso]].|alternative=|maldekstra]]
Post la fino de siaj studoj en Goria [[seminario]] ([[1894]]), li studis en [[Tbiliso|Tbilisa]] Ortodoksisma Teologia Seminario. Oni proponis al li viziti la [[Tiflisano|tiflisan]] pastroseminarion, la tiam plej grava altlernejo de Kartvelujo, kio eblis pere de [[stipendio]] kio permesis al li studi je malalta kotizo.<ref>Deutscher 1966, p. 28; Montefiore 2007, pp. 51–53; Khlevniuk 2015, p. 15.</ref> Li kuniĝis kun 600 aspirantoj al pastreco kiu estis tie aliĝintoj,<ref>Montefiore 2007, pp. 54–55.</ref> kaj li atingis altajn gradojn.<ref>Conquest 1991, p. 19; Service 2004, p. 36; Montefiore 2007, p. 56; Kotkin 2014, p. 32; Khlevniuk 2015, p. 16.</ref> Li plue verkis poezion; kvin el liaj poemoj, pri temoj kiel naturo, lando kaj patriotismo, estis publikigitaj sub la pseŭdonimo "Soselo" en la gazeto de Ilia Ĉavĉavadze nome Iveria (Kartvelio).<ref>Conquest 1991, p. 18; Service 2004, p. 38; Montefiore 2007, p. 57; Kotkin 2014, p. 33.</ref> Laŭ la biografo de Stalin Simon Sebag Montefiore, ili iĝis "minoraj kvartveliaj klasikoj"<ref name="Montefiore 2007, p. 58">Montefiore 2007, p. 58.</ref> kaj estis inkluditaj en variaj antologioj de kartvela poezio en la sekvaj jaroj.<ref name="Montefiore 2007, p. 58"/> Dum li aĝiĝis, Stalin perdis intereson en pastraj studoj, liaj gradoj faliĝis,<ref>Montefiore 2007, p. 69; Kotkin 2014, p. 32; Khlevniuk 2015, p. 18.</ref> kaj li estis ripete enfermita en ĉelo pro sia ribelema konduto.<ref>Conquest 1991, p. 19; Montefiore 2007, p. 69; Kotkin 2014, pp. 36–37; Khlevniuk 2015, p. 19.</ref> La gazeto de la seminario notis, ke li deklaris sin mem ateisto, forestis el preĝado kaj malakceptis omaĝe elĉapeligi antaŭ la monaĥoj.<ref>Montefiore 2007, pp. 70–71.</ref>

La seminario estis krome centro de la opozicio kontraŭ [[Rusia Caro|carismo]]. Post kiam Stalin 15-jara finis la duan studjaron de la seminario, li kontaktiĝis kun sekretaj [[marksismo|marksismaj]] cirkloj. Li vizitis la librejon de iu Schelidse, kie junaj radikaluloj povis legi maldekstrajn verkojn. En [[1897]] la tiama vicintendanto skribis, ke li trovis Ĝugaŝvili-on legante ''"La literara evoluo de nacioj"'' de Letourneaus. Jam antaŭe li vidis lin kun la verkoj ''La laboristoj de la maro'' kaj ''1793'' de [[Victor Hugo]] kaj entute dektrifoje kun malpermesitaj libroj. Stalin aliĝis al eksterleĝa libroklubo de la lernejo;<ref>Conquest 1991, p. 19; Montefiore 2007, p. 62; Kotkin 2014, pp. 36, 37; Khlevniuk 2015, p. 18.</ref> li estis partikulare influita de la prorevolucia novelo de 1863 de [[Nikolaj Gavriloviĉ Ĉerniŝevskij|Nikolaj Ĉerniŝevskij]] nome ''Chto délat'' (Kion faru?)<ref>Montefiore 2007, p. 63.</ref> Alia influa teksto estis "La patromurdisto" de Aleksander Kazbegi, el kiu Stalin adoptis la kromnomon "Koba" el tiu de la bandita protagonisto de la libro.<ref>Conquest 1991, p. 14; Volkogonov 1991, p. 5; Service 2004, pp. 27–28; Montefiore 2007, p. 63; Kotkin 2014, pp. 23–24; Khlevniuk 2015, p. 17.</ref> La pseŭdonimo eble estis ankaŭ omaĝo al sia riĉa bonfaranto, Jakobi "Koba" Egnataŝvili, kiu pagis por lia aligo en la Tiflisa seminario. ("Koba" estas la kartvela diminutivo de Jakobi, aŭ Jakobo, kaj Stalin poste nomis tiel sian unuenaskitan filon omaĝe al Egnataŝvili.)<ref>Brackman 2004, p. 7; Montefiore, 6a de Septembro 2007.</ref> Li legis ankaŭ ''[[Das Kapital]]'', la libro de 1867 de la germana sociologia teoriulo [[Karl Marx]].<ref>Deutscher 1966, p. 38; Montefiore 2007, p. 64.</ref> Stalin dediĉis sin al la soci-politikal teorio de Marx, nome [[Marksismo]],<ref>Montefiore 2007, p. 69.</ref> kiu estis tiam aperanta en Kartvelio, unu el variaj formoj de socialismo opozicie al la regantaj caristaj aŭtoritatoj de la imperio.<ref>Service 2004, p. 40; Kotkin 2014, p. 43.</ref> Nokte, li partoprenis en sekretaj kunsidoj de laboristoj<ref>Montefiore 2007, p. 66.</ref> kaj li estis prezentita al Silibistro "Silva" Jibladze, marksista fondisto de Mesame Dasi ("Tria Grupo"), kartvela socialisma grupo.<ref>Montefiore 2007, p. 65; Kotkin 2014, p. 44.</ref> Stalin lasis la seminarion en Aprilo 1899 kaj neniam revenis.<ref>Service 2004, p. 41; Montefiore 2007, p. 71.</ref>

=== 1899–1904: Rusa Social-Demokrata Laborpartio ===
En [[1897]] Ĝugaŝvili estis akceptita 18-jara en la unua socialisma organizaĵo de Kartvelujo, la ''Messame-Dassi-grupo'' (kartvele ''La tria grupo''), gvidata de [[Noj Ĝordania]], [[Nikoloz Ĉĥeidze]] kaj G. Cereteli, kiuj poste iĝis [[menŝevikoj]]. En la sekva jaro Stalin gvidis studcirklon por laboristoj. Tiam li jam estis leginta verkojn de [[Georgij Pleĥanov]] kaj unuajn tekstojn de [[Lenin]]. En [[1898]] li membriĝis en [[Kartvela Social-Demokrata Organizo]] "[[Mesame Dasi]]". kaj samjare li oficiale aliĝis al la [[Rusia Social-Demokrata Laborista Partio]] (RSDLP). En [[1899]] li estis eksigita el la patroseminario, ĉar pro tiuj politikaj agadoj li mistrafis plurajn gravajn ekzamenojn. Anstataŭ [[pastro]], Stalin iĝis do profesia [[revoluciulo]].

[[Dosiero:Stalin 1902 Colour.jpg|eta|170px|dekstra|Stalin en la jaro [[1902]]. Kolorigita versio de polica foto farita kiam li estis 23-jaraĝa.]]
Post tio Stalin laboris kiel propagandisto de la SDLPR kaj organizis sub la pseŭdonimo „Koba“ interalie [[striko]]jn kaj manifestaciojn  kun fervojistoj. En oktobro 1899, Stalin elkaboris kiel meteologo en la Tiflisa observatorio.<ref>Deutscher 1966, p. 54; Conquest 1991, p. 27; Service 2004, pp. 43–44; Montefiore 2007, p. 76; Kotkin 2014, pp. 47–48.</ref> Li havis malpezan laborsarĝon kaj tial li havis multan tempon por la revolucia aktiveco. Li altiris grupon de subtenatoj pere de siaj klasoj pri socialisma teorio<ref>Montefiore 2007, p. 79.</ref> kaj kunorganizis sekretan amaskunsidon de laboristoj por la [[Tago de la Laboro]] en 1900,<ref>Deutscher 1966, p. 54; Conquest 1991, p. 27; Montefiore 2007, p. 78.</ref> en kiu li sukcese kuraĝigis multajn laboristojn entrepreni [[striko|strikan]] agadon.<ref name="Montefiore 2007, p. 78">Montefiore 2007, p. 78.</ref> Ĉirkaŭ tiu epoko, la imperia sekreta polico, nome [[Oĥrano]], jam konis la aktivecojn de Stalin en la Tiflisaj revoluciaj etosoj.<ref name="Montefiore 2007, p. 78"/> Ili klopodos por aresti lin en marto 1901, sed li fuĝis kaj ekvivis eksterleĝe,<ref>Conquest 1991, p. 27; Service 2004, p. 45; Montefiore 2007, pp. 81–82; Kotkin 2014, p. 49.</ref> vivtenante sin per donacoj de amikoj kaj simpatiantoj.<ref>Montefiore 2007, p. 82.</ref> Restante eksterleĝe, li helpis plani manifestacion por la [[Tago de la Laboro]] en 1901, en kiu 3 000 marŝantoj kverelis kontraŭ la aŭtoritatoj.<ref>Conquest 1991, p. 28; Montefiore 2007, p. 82; Kotkin 2014, p. 50.</ref> Li plue evitis areston uzante falsajn nomojn kaj dormante en diversaj loĝejoj.<ref>Montefiore 2007, p. 87.</ref> En Novembro 1901, li estis elektita por la Tiflisa Komitato de la [[Rusia Social-Demokrata Laborista Partio]] (RSDLP), marksisma partio fondita en 1898.<ref>Deutscher 1966, p. 63; Rieber 2005, pp. 37–38; Montefiore 2007, pp. 87–88.</ref>

En [[1902]] li estis arestita unuan fojon, ĉar li gvidis laboristan manifestacion en la kartvela [[havenurbo]] [[Batumi]], kien li venis tiucele.<ref>Conquest 1991, p. 29; Service 2004, p. 52; Rieber 2005, p. 39; Montefiore 2007, p. 101; Kotkin 2014, p. 51.</ref> Fakte lia aktivula retoriko montriĝis dividiga inter la marksistoj de la urbo, ĉar kelkaj el ili suspektis, ke li povus esti provoka agento laboranta por la registaro.<ref>Montefiore 2007, pp. 91, 95; Kotkin 2014, p. 53.</ref> Li trovis laborlokon en la stokejo de la rafinejo de Rothschild, kie li kunorganizis du [[striko]]jn de laboristoj.<ref>Montefiore 2007, pp. 90–93; Kotkin 2014, p. 51; Khlevniuk 2015, pp. 22–23.</ref> Post kelkaj strikestroj estis arestitaj, li kunorganizis amasan publikan manifestacion kiu kondukis al atako al la prizono; trupoj pafis al la manifestaciantoj, el kiuj 13 estis mortigitaj.<ref>Conquest 1991, p. 29; Service 2004, p. 49; Montefiore 2007, pp. 94–95; Kotkin 2014, p. 52; Khlevniuk 2015, p. 23.</ref> Stalin organizis alian amasmanifestacion la tagon de ilia funebro,<ref>Montefiore 2007, pp. 97–98.</ref> antaŭ esti li mem arestita en Aprilo 1902.<ref>Conquest 1991, p. 29; Service 2004, p. 49; Rieber 2005, p. 42; Montefiore 2007, p. 98; Kotkin 2014, p. 52.</ref> Dekomence enprizonita en Batumi<ref>Deutscher 1966, p. 67; Service 2004, p. 52; Montefiore 2007, p. 101.</ref> kaj poste en Kutaisi,<ref>Deutscher 1966, p. 67; Conquest 1991, p. 29; Service 2004, p. 52; Montefiore 2007, p. 105.</ref> meze de 1903 li estis kondamnita al tri jaroj de ekzilo en orienta Siberio.<ref>Deutscher 1966, p. 68; Conquest 1991, p. 29; Montefiore 2007, p. 107; Kotkin 2014, p. 53; Khlevniuk 2015, p. 23.</ref>

Post kiam li sukcesis fuĝi el la [[ekzilo]], li estis denove — entute okfoje — arestita kaj ekzilita. Stalin fakte lasis Batum en oktobro, kaj alvenis al siberia urbeto Novaja Uda, en la [[Irkutska provinco]], fine de novembro 1903.<ref>Deutscher 1966, p. 75; Conquest 1991, p. 29; Service 2004, p. 52; Montefiore 2007, pp. 108–110.</ref> Tie, li loĝis en duĉambra kamparana domo, dormante en la manĝostokejo de la konstruaĵo.<ref>Montefiore 2007, p. 111.</ref> Li faris du fuĝoklopodojn: en la unua, li venis ĝis Balagansk, ankoraŭ en la [[Irkutska provinco]], antaŭ reveni pro [[frostiĝo]].<ref>Service 2004, p. 52; Montefiore 2007, pp. 114–115.</ref> Lia dua klopodo, en januaro 1904, estis sukcesa kaj tiam li revenis ĝis Tiflis.<ref>Service 2004, p. 52; Montefiore 2007, pp. 115–116; Kotkin 2014, p. 53.</ref> Tie, li kunredaktis kartvelian marksisman gazeton, nome ''Proletariatis Brdzola'' ("Proletara Lukto"), kun Filip Maĥaradze.<ref>Service 2004, p. 57; Montefiore 2007, p. 123.</ref> Li alvokis al kartvela marksista movado disiĝi el sia rusia partnero, rezulte en la fakto ke kelkaj membroj de la RSDLP akuzis lin teni vidpunktojn kontraŭ la ĉeftendenco de marksisma [[internaciismo]] kaj petis lian forpelon el la partio; li tuj rezignis pri siaj opinioj.<ref>Service 2004, p. 54; Montefiore 2007, pp. 117–118; Kotkin 2014, p. 77.</ref> Dum sia ekzilo, fakte la RSDLP estis disiĝinta inter la "[[Bolŝeviko]]j" de [[Vladimir Lenin]]kaj la "[[Menŝeviko]]j" de [[Julius Martov]].<ref>Conquest 1991, pp. 33–34; Service 2004, p. 53; Montefiore 2007, p. 113; Kotkin 2014, pp. 78–79; Khlevniuk 2015, p. 24.</ref> Stalin malamis multajn el la menŝevikojn de Kartvelio kaj aliĝis al la Bolŝevikoj.<ref>Deutscher 1966, p. 76; Service 2004, p. 59; Kotkin 2014, p. 80; Khlevniuk 2015, p. 24.</ref> Kvankam li establis fortan bolŝevikaj organizon en la minurbo [[Ĉiatura]],<ref>Montefiore 2007, p. 131.</ref> [[Bolŝevismo]] restis minoritata forto en la Menŝevik-hegemonia kartvela revolucia etoso.<ref>Conquest 1991, p. 38; Service 2004, p. 59.</ref>

===1905–1912: Revolucio de 1905 kaj ties sekvo ===
[[Dosiero:Lenin at Tampere.JPG|eta|maldekstre|Stalin por la unua fojo renkontiĝis kun [[Vladimir Lenin]] en la tutrusa konferenco de la bolŝevikoj en [[Tampereo]]. Lenin iĝis la "nemalhavebla mentoro de Stalin".{{sfn|Kotkin|2014|p=81}}]]
Post la partikunveno en [[Londono]] en [[1903]] kaj la sekva disiĝo de la partio en [[menŝevikoj]] kaj [[bolŝevikoj]], Stalin anis la bolŝevikojn sub Lenin, kiu subtenis, ke la politika ŝanĝo povus alveni nur per centra partio gvidata de ''"profesiaj"'' revoluciuloj. En la jaro [[1905]] li unue persone renkontiĝis kun Lenin dum tutrusa konferenco de la bolŝevikoj en [[Tampereo]], [[Grandprinclando Finnlando]]. En tiu antaŭrevolucia epoko, kiam Stalin jam organizis multajn strikojn, li ne montriĝis granda teoriisto, sed ĉefe subtenis praktike la neleĝajn agadojn de la bolŝevikoj.

En januaro 1905, registaraj trupoj [[Sanga dimanĉo (1905)|masakris protestantojn]] en [[Sankt-Peterburgo]]. Tumultoj tuj etendiĝis tra la tuta Rusa Imperio en tio kio iĝis konata kiel la [[Revolucio de 1905]].<ref>Deutscher 1966, p. 80; Service 2004, p. 56; Montefiore 2007, p. 126.</ref> Kartvelio estis aparte tuŝita.<ref>Deutscher 1966, pp. 84–85; Service 2004, p. 56.</ref> Stalin estis en [[Baku]] en Februaro kiam [[Armena-tataraj masakroj|etna perforto]] eksplodis inter Armenoj kaj Azeroj; almenaŭ 2 000 personoj mortiĝis.<ref>Service 2004, p. 58; Montefiore 2007, pp. 128–129.</ref> Li publike kritikis la "pogromojn kontraŭ Judoj kaj Armenoj" kiel parto de la klopodoj de la caro [[Nikolao la 2-a (Rusio)|Nikolao la 2-a]] por "plifortigi sian malaprezendan tronon".{{sfn|Montefiore|2007|p=129}} Stalin formis Bolŝevikan Batalroton kiun li uzis por apartigi la etnajn frakciojn en Baku; li uzis la tumultojn ankaŭ kiel kovro por ŝteladi presekipaĵaron.{{sfn|Montefiore|2007|p=129}} Inter la kreskanta perforto tra tuta Kartvelio li sukcesis formi siajn Batalrotojn, dum la Menŝevikoj faris same.{{sfn|Montefiore|2007|pp=131–132}} La rotoj de Stalin sukcesis malarmi lokajn policojn kaj trupojn,{{sfn|Montefiore|2007|p=132}} rabadis registarajn armilarojn,{{sfn|Montefiore|2007|p=143}} kaj kolektis financojn pere de [[protektomono]] el grandaj lokaj negocistoj kaj minoj.{{sfn|Montefiore|2007|pp=132–133}} Ili lanĉis atakojn kontraŭ la registaraj [[kozakoj|kozakaj]] trupoj kaj pro-carismaj "Nigraj Centanoj",<ref>Deutscher 1966, p. 87; Montefiore 2007, pp. 135, 144.</ref> kunordigante kelkajn el iliaj operacoj kun la Menŝevikaj milicanoj.{{sfn|Montefiore|2007|p=137}}

Novembre 1905, la kartvelaj Bolŝevikoj elektis Stalin kiel unu el siaj delegiton por Bolŝevika kongreso en Sankt-Peterburgo.<ref>Deutscher 1966, pp. 89–90; Service 2004, p. 60; Montefiore 2007, p. 145.</ref> Je sia alveno tien, li renkontiĝis kun la edzino de Lenin nome [[Nadeĵda Krupskaja]], kiu informis lin, ke la evento estis translokigita al [[Tampereo]] en la [[Grandprinclando Finnlando]].{{sfn|Montefiore|2007|p=145}} En la Tamperea kongreso de 1905 Stalin renkontiĝis kun Lenin por la unua fojo.<ref>Deutscher 1966, p. 90; Conquest 1991, p. 37; Service 2004, p. 60; Kotkin 2014, p. 81.</ref> Kvankam Stalin montris respekton al Lenin, li arde montris ankaŭ sian malkonsenton kun la opinio de Lenin ke Bolŝevikoj kandidatiĝu por la venonta ĝenerala balotado de 1906 al la [[Ŝtata Dumao (Rusa Imperio)|Ŝtata Dumao]]; Stalin vidis la parlamentan procezon kiel tempoperdo.<ref>Deutscher 1966, p. 92; Montefiore 2007, p. 147; Kotkin 2014, p. 105.</ref> Aprile 1906, Stalin partoprenis en la 4-a Kongreso de la RSDLP en [[Stokholmo]]; tiu estis lia unua forveturo ekster la Rusa Imperio.<ref>Deutscher 1966, p. 94; Conquest 1991, pp. 39–40; Service 2004, pp. 61, 62; Montefiore 2007, p. 156.</ref> En la kongreso, la RSDLP — tiam estrita de la menŝevika majoritato — interkonsentis ne kolekti monon uzante armitan rabadon.<ref>Deutscher 1966, p. 96; Conquest 1991, p. 40; Service 2004, p. 62; Khlevniuk 2015, p. 26.</ref> Lenin kaj Stalin prie malkonsentis<ref>Deutscher 1966, p. 96; Service 2004, p. 62; Kotkin 2014, p. 113.</ref> kaj poste private studis kiel ili pluigu sian rabadon por la Bolŝevika tendaro.<ref>Montefiore 2007, p. 168; Kotkin 2014, p. 113.</ref>

Stalin edziĝis al [[Kato Svanidze]] en ortodoksisma ceremonio en [[Senaki]] en julio 1906.<ref>Service 2004, p. 64; Montefiore 2007, p. 159; Kotkin 2014, p. 105; Semeraro 2017, p. ? [https://books.google.es/books?id=bAXMDwAAQBAJ&dq=Kato+Svanidze+stalin+orthodox+church+1906&pg=PT87&redir_esc=y#v=onepage&q=Kato%20Svanidze%20stalin%20orthodox%20church%201906&f=false].</ref> En Marto 1907 ŝi naskis filon, [[Jakov Ĝugaŝvili|Jakov]].<ref>Service 2004, p. 64; Montefiore 2007, p. 167; Kotkin 2014, p. 106; Khlevniuk 2015, p. 25.</ref> Ĉirkaŭ tiun jaron — laŭ la historiisto Robert Service — Stalin estis establinta sin kiel la "ĉefa Bolŝeviko de Kartvelio".{{sfn|Service|2004|p=65}} Li partoprenis en la 5-a Kongreso de la RSDLP, okazinta en la preĝejo de la ''Brotherhood Church'' en Londono en Majo–Junio 1907.<ref>Conquest 1991, p. 41; Service 2004, p. 65; Montefiore 2007, pp. 178–180; Kotkin 2014, p. 108.</ref> Reveninta en Tiflison, Stalin organizis la [[Atako je banko de Tbiliso|rabon de granda monliverado al la Imperia Banko]] en junio 1907. Lia bando embuskis la armitan aŭtaron en [[Placo de la Libereco (Tbiliso)|Erivan Placo]] per pafiloj kaj hejmfaritaj bomboj. Ĉirkaŭ 40 personoj mortis, sed ĉiuj el la bandanoj sukcesis fŭĝi vive kun 250 000 rubloj.<ref>Conquest 1991, pp. 41–42; Service 2004, p. 75; Kotkin 2014, p. 113.</ref> Post la rabo, Stalin setliĝis en Baku kun sia edzino kaj filo.<ref>Deutscher 1966, p. 100; Montefiore 2007, p. 180; Kotkin 2014, p. 114.</ref> Tie, Menŝevikoj kritikis Stalin pri la rabado kaj voĉdonis forpeli lin el la RSDLP, sed li ignoris tion.<ref>Deutscher 1966, p. 100; Conquest 1991, pp. 43–44; Service 2004, p. 76; Montefiore 2007, p. 184.</ref>

[[Dosiero:Stalin's Mug Shot.jpg|eta|dekstra|Polica [[Foto|fotaro]] de Stalin farita en 1911 de la [[Oĥrano|carisma sekreta polico]].]]

Tiel li partoprenis en la sekvaj jaroj la organizadon de diversaj bankraboj por plenigi la kason de la partio. Dum [[1906]]-[[1907]] li aktivis en [[Suda Kaŭkazio]] kaj estis unu el la organizantoj de la [[Bakuo|Bakua]] [[Komitato]] de [[RSDLP]] ([[Rusia Social-Demokrata Laborista Partio]]). Stalin estis fervora adepto de [[Lenino]], laŭ kies iniciato Stalin estis aligita al la Centra Komitato kaj [[RSDLP|Rusa Buroo de RSDLP]] en [[1912]].

En Baku, Stalin sekurigis la bolŝevikan hegemonion de la loka branĉo de la RSDLP<ref>Montefiore 2007, p. 190.</ref> kaj eldonis du bolŝevikajn gazetojn, nome ''Bakinskij Proletari'' kaj Gudok ("Fajfo").<ref>Montefiore 2007, p. 186.</ref> En aŭgusto 1907, li partoprenis en la Sepa Kongreso de la [[Dua Internacio]] — internacia socialisma organizaĵo — en [[Stutgarto]], [[Germanio]].<ref>Montefiore 2007, p. 189.</ref> En novembro 1907, lia edzino mortis pro [[tifo]],<ref>Montefiore 2007, p. 191; Kotkin 2014, p. 115.</ref> kaj li lasis sian filon kun ŝia familio en Tiflis.<ref>Conquest 1991, p. 44; Service 2004, p. 71; Montefiore 2007, p. 193; Kotkin 2014, p. 116.</ref> En Baku li rekuniĝis kun sia grupo, nome la bando,<ref>Montefiore 2007, p. 194.</ref> kiu plue atakis la Nigrajn Centojn kaj kolektis financojn pee de [[protektomono]], falsigante monon, kaj plenumante rabaĵojn.<ref>Service 2004, p. 74; Montefiore 2007, p. 196; Kotkin 2014, p. 115.</ref> Ili ankaŭ kidnapis filojn de kelkaj riĉuloj por akiri elaĉetan monon.<ref>Montefiore 2007, pp. 197–198; Kotkin 2014, p. 115.</ref> Komence de 1908, li veturis al la svisa urbo [[Ĝenevo]] por renkontiĝis kun Lenin kaj la elstara rusa marksisto [[Georgij Pleĥanov]], kvankam tiu fakte tute ne plaĉis al li.<ref>Montefiore 2007, p. 195.</ref>

En marto 1908, Stalin estis arestita kaj malliberigita en la prizono Bailov en Baku.<ref>Conquest 1991, p. 44; Service 2004, p. 68; Montefiore 2007, p. 203; Kotkin 2014, p. 116.</ref> Tie li estris la enprizonigitajn bolŝevikojn, organizis diskutgrupojn, kaj ordonis la mortigon de supozeblaj informantoj.<ref>Conquest 1991, p. 45; Montefiore 2007, pp. 203–204.</ref> Li estis finfine kondamnita al du jaroj de ekzilo en la vilaĝo [[Solviĉegodsko]], [[Vologda provinco]], kaj alvenis tien en februaro 1909.<ref>Conquest 1991, p. 45; Service 2004, p. 68; Montefiore 2007, pp. 206, 208; Kotkin 2014, p. 116.</ref> En junio, li fuĝis el la vilaĝo kaj alvenis al [[Kotlas]] maskita kiel virino kaj el tie li iris al Sankt-Peterburgo.<ref>Conquest 1991, p. 46; Montefiore 2007, p. 212; Kotkin 2014, p. 117.</ref> En marto 1910, li estis arestita denove kaj sendita reen al Solviĉegodsko.<ref>Conquest 1991, p. 46; Montefiore 2007, pp. 222, 226; Kotkin 2014, p. 121.</ref> Tie li havis amaferojn kun almenaŭ du virinoj; lia domposedantino, Maria Kuzakova, poste naskis lian duan filon, [[Konstantin Kuzakov|Konstantin]].<ref>Service 2004, p. 79; Montefiore 2007, pp. 227, 229, 230–231; Kotkin 2014, p. 121.</ref> En junio 1911, Stalin ricevis permeson translokiĝi al [[Vologda]], kie li restis dum du monatoj,<ref>Conquest 1991, p. 47; Service 2004, p. 80; Montefiore 2007, pp. 231, 234; Kotkin 2014, p. 121.</ref> kaj havis rilaton kun Pelageja Onufrieva.<ref>Service 2004, p. 79; Montefiore 2007, p. 234; Kotkin 2014, p. 121.</ref> Li fuĝis al Sankt-Peterburgo,<ref>Montefiore 2007, p. 236; Kotkin 2014, p. 121.</ref> kie li estis arestita en septembro 1911 kaj kondamnita al plua trijara ekzilo en Vologda.<ref>Montefiore 2007, p. 237; Kotkin 2014, pp. 121–22.</ref>

===1912–1917: Centra Komitato kaj redaktorado de Pravda===
[[Dosiero:First Issue of PRAVDA.jpg|eta|maldekstre|La unua numero de ''[[Pravda]]'', la bolŝevika gazeto kies redaktoro estis Stalin.]]
Por ne perdi kontakton  kun Lenin kaj fuĝi la persekuton de la cara polico, li fuĝis decembre [[1912]] al [[Aŭstrujo-Hungarujo]], kie li pasigis kelkajn monatojn en [[Krakovo]] kaj [[Vieno]].

Kiam li revenis al Rusujo somere de la jaro [[1913]], li estis arestita denove. Post tiam li pasigis la jarojn de [[1913]] ĝis [[1917]] ekzile apud [[Turuĥansk]]. Ekzistas pluraj klarigoj por tiuj oftaj arestoj kaj fuĝoj.

Unu el ili estus ekzemple la malbona organizado de la cara polico. La caraj policoj persekutis revoluciulojn nur duonkore. La „fuĝantaj“ bolŝevikoj povis ekzemple uzi senprobleme ĉiajn veturilojn. Krome subtenis ilin la popolo per nutraĵoj kaj aliaj helpiloj. Kiam oni arestis la revoluciulojn, ili akceptis senreziste ekzilon, sed la tagon post sia alveno ili jam ekiris hejmen{{Mankas fonto|dato=decembro 2021}}. Kiam restado estis pli longa, tion kaŭzis senpaga loĝejo proponata al la ekzilitoj kaj sufiĉe bona monsumo por vivi{{Mankas fonto|dato=decembro 2021}}. Alia klarigo por rapida liberigo estus la kontaktoj al la [[Oĥrano|Oĥrana]], la sekreta cara polico.<ref>Unu fonto por tio estas la NKVD-oficiro [[Aleksandro Miĥailoviĉ Orlov]], kiu fuĝis dum la epoko de la granda purigo en [[1938]] al [[Usono]] kaj kaŝis sin tie ĝis la morto de Stalin. En [[1953]] Orlov publikigis siajn memorojn, en kiuj li priparolas la spionadon de Stalin por la cara sekreta polico [[Oĥranka]]{{Mankas fonto|dato=decembro 2021}}.</ref>

Kaze de la lasta ekzilrestado de Stalin, la komenco de la [[unua mondmilito]] estis kaŭzo por li ne tuj reveni, ĉar li timis, ke post sekva aresto, li estos enarmeigata en la rusan armeon.

Ekde [[1912]] laŭ postulo de Lenin, li estis membro de la centra komitato de la bolŝevikoj kaj alprenis la kaŝnomon Stalin, kiu signifas ''"la [[ŝtalo|ŝtaleca]]"''.

En la {{daton|24|marto|1919}} li edziĝis al [[Nadeĵda Allilujeva]], kiu en la nokto de la 8-a al la 9-a de novembro 1932 pafis sin en la koron per malgranda pistolo, ŝajne pro teruraj kapdoloroj. Iliaj gefiloj estis [[Vasilij Stalin]] (1921-1962) kaj [[Svetlana Allilujeva]] (1926-2011).

== Estreco ==
En [[1917]] li iĝis membro de partia gazeto "[[Pravda]]", [[Politburoo]] de Centra komitato de bolŝevikoj kaj Milita-Revolucia Centro]. Dum 1917-1922 Stalin okupis postenon de [[Popolkomisaro|popola komisaro]] pri naciaj aferoj, kaj ankaŭ pri [[ŝtata kontrolo]].

En [[1922]] Stalin estis elektita [[Ĝenerala Sekretario de Komunista Partio de Sovetunio|Ĝenerala Sekretario de Centra Komitato de Komunista Partio de Sovetunio]] (la plej altranga posteno en [[Sovetunio]]) kaj restis en la posteno ĝis sia morto ([[1953]]). En la [[1920-aj jaroj]], post la batalo por la gvidrolo en la partio kaj ŝtato], li uzis la partian aparaton kaj politikajn rimedojn, rezulte de kio, Stalin fariĝis unupersona gvidanto de la partio kaj starigis [[Totalismo|totalisman reĝimon]] en la lando. Li efektivigis intensan [[industriigo]]n kaj devigan [[kolektivigo]]n en [[USSR]]. En sekvaj jaroj, dum la periodo de amasa [[terorpolitiko]], ĉiuj realaj aŭ potencaj konkurantoj de Stalin estis ekstermitaj.

De la fino de la 30-aj jaroj, li efektivigis [[politiko]]n de alproksimiĝo kun la [[Nazia Germanio]], per  kontrakto Molotov- Ribbentrop  , tamen ne evitis la tragedion de la [[Dua Mondmilito]]. De la jaro [[1941]] li estis prezidanto de [[Konsilio de Ministroj de USSR]], dum la tutaj militjaroj - ankaŭ prezidanto de [[Ŝtata Defenda Komitato]] kaj [[Ĉefa Militestro]]. Dum la milito li partoprenis en la [[antifaŝisma koalicio]].- Nur en la lastaj jaroj de Dua Mondmilito Usono  decide helpis al ruĝa armeo venki kontraŭ la tria regno de diktatoro Adolf Hitler. 
[[Dosiero:Wien - Stalin-Gedenktafel.JPG|eta|Memortabulo pri la restado de Stalin en [[Vieno]], instalita dum la sovetia okupado.|alternative=|maldekstra]]

En jaro  1952  Stalin publikigis artikolon  en jhurnalo Pravda pri la lingva monda problemo - kaj Esperanto.

==Post lia morto==
Vidu [[Pri la kulto de personeco kaj ĝiaj konsekvencoj]]

Unu el la famaj paroladoj de [[Nikita Ĥruŝĉov]] estas parolado dum la 20-a kongreso de [[Komunista Partio de Sovetunio]] en 1956, en kiu li akre kritikis la personecon kaj la agadon de Stalin. Tra tiu parolado en partia kongreso, Ĥruŝĉov oficiale kritikis diktaturojn kaj krimojn sub regado de Josif Stalin. La parolado grande influis al aliaj socialismaj ŝtatoj, kiuj gvidiĝis sub la [[Stalinismo]]. Poste tiu parolado simboligis komencon de [[Degelo (Sovetunio)|politika degelo en Sovetunio]].

[[Hoĝaismo]] estas variaĵo de Marksismo-Leninismo, kiu disvolviĝis pro rompo kun [[Maoismo]] en la malfruaj 1970-aj jaroj. La ideologio nomiĝas laŭ [[Enver Hoĝa]], la albana komunisma gvidanto, kiu funkciis kiel Unua Sekretario de la Laborista Partio. Hoĝaismo estas priskribita kiel strikta defendo de la heredaĵo de Josif Stalin, nome la organizo de Sovetunio sub Stalinismo, kaj furioza kritiko de preskaŭ ĉiuj aliaj komunistaj grupoj, nomante ilin "reviziistoj".

La post-stalinisma periodo montras, ke la Stalina fenomeno estas tre komplika kaj taksi ĝin unusence ne eblas, almenaŭ ĉe la popoloj de iama USSR. De Stalin restis multaj verkoj pri politika teorio, ankaŭ literaturaĵoj de lia junaĝa periodo. Lia tombo troviĝas en [[Moskvo]], ĉe la [[Ruĝa Placo]]. Interalie, en lia naskiĝurbo Gori staras verŝajne la sola monumento de Stalin apud lia domo-muzeo.

== Referencoj ==
{{Referencoj|2}}

==Literaturo==
=== En Esperanto ===
* {{eo}} Jozefo V. Stalino : Pri la mankoj de la partilaboro kaj la disponoj por likvidi la trockistajn kaj ceterajn falslangulojn. Referaĵo kaj finparolo en la plenkunsido de la CK de la VKP(b), la 3-an kaj 5-an de marto 1937. Tradukitaj de Vilhelmo Lutermano. Kun biografietoj de Jurij Finkel. [[Monda Asembleo Socia|MAS]], 2016, 232 p., ISBN 978-2-36960-058-9
* {{eo}} Martemjan Nikitiĉ Rjutin, ''Stalino kaj krizo de la proletara diktaturo''. El la rusa tradukis Jurij Finkel. [[Monda Asembleo Socia|MAS]], 2015, 168 p., ISBN 978-2-36960-034-3

Vidu ankaŭ bibliografion sub [[Stalinismo]].

=== Fontoj de la artikolo ===
* Brackman, Roman (2001). ''The Secret File of Joseph Stalin: A Hidden Life''. London kaj Portland: Frank Cass Publishers. ISBN 978-0-7146-5050-0.
* Brackman, Roman (2004). ''The Secret File of Joseph Stalin: A Hidden Life''. London: Frank Cass Publishers.
* Conquest, Robert (1991). ''Stalin: Breaker of Nations''. Novjorko kaj Londono: Penguin. ISBN 978-0-14-016953-9.
* Deutscher, Isaac (1966). ''Stalin'' (reviziita eld.). Harmondsworth: Penguin.
* Dović, Marijan; Helgason, Jón Karl, eld. (2019). [https://books.google.es/books?id=nimVDwAAQBAJ&redir_esc=y Great Immortality: Studies on European Cultural Sainthood.] National Cultivation of Culture. Vol. 18. ISBN 9789004395138. Alirita la 29an de Aprilo 2022.
* Khlevniuk, Oleg V. (2015). ''Stalin: New Biography of a Dictator''. Tradukita de Nora Seligman Favorov. New Haven kaj Londono: Yale University Press. ISBN 978-0-300-16388-9.
* Kotkin, Stephen (2014). ''Stalin: Paradoxes of Power, 1878–1928''. London: Allen Lane. ISBN 978-0-7139-9944-0.
* Kotkin, Stephen (2017). ''Stalin: Waiting for Hitler, 1929–1941''. London: Allen Lane. ISBN 978-0-7139-9945-7.
* Montefiore, Simon Sebag (2003). ''Stalin: The Court of the Red Tsar''. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-1-84212-726-1.
* Montefiore, Simon Sebag (2007). ''Young Stalin''. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-85068-7.
* Rieber, Alfred J. (2005). "Stalin as Georgian: The Formative Years". En Sarah Davies; James Harris (eld.). ''Stalin: A New History''. Cambridge: Cambridge University Press. pp.&nbsp;18–44. ISBN 978-1-139-44663-1.
* Service, Robert (2000). ''Lenin: A Biography''. London: Macmillan. ISBN 978-0-333-72625-9.
* Service, Robert (2004). ''Stalin: A Biography''. London: Macmillan. ISBN 978-0-333-72627-3.
* Volkogonov, Dimitri (1991). ''Stalin: Triumph and Tragedy''. Tradukita de Harold Shukman. London: Weidenfeld kaj Nicolson. ISBN 978-0-297-81080-3.

== Vidu ankaŭ ==
* [[Granda purigo]] ''(pri teroro fare de Stalin)''
* [[Stalin kaj Esperanto]] ([[La danĝera lingvo|La Danĝera Lingvo]])
* [[Holodomoro]]
* [[Masakro de Katin]]
* [[Stalinismo]]
* [[Stalin-notoj]]
* [[Senstalinigo]]
* [[Aparaĉiko]]
* [[Klement Gottwald]]
* [[Patro de la Lando]]
* [[Nadeĵda Allilujeva]]
* [[Komunista Partio de Sovetunio]]

== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj}}
* Jessica Gorter: filmo '''[https://zeppers.websites.xs4all.nl/film/rode-ziel/ De Rode Ziel']{{404|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}'' (la ruĝa animo), Zeppers

{{Marŝaloj de USSR}}
{{Estroj de Sovetunio}}
{{Malvarma milito}}

* {{Tradukita|lingvo= en |artikolo=Joseph Stalin|revizio=1151003017}}
{{Bibliotekoj}}
{{Havenda artikolo}}
{{Vivtempo|Stalin, Josif}}

[[Kategorio:Josif Stalin| ]]
[[Kategorio:Bolŝevikoj]]
[[Kategorio:Herooj de Socialisma Laboro]]
[[Kategorio:Personoj de la jaro laŭ magazino Time]]
[[Kategorio:Personoj de la Malvarma milito]]
[[Kategorio:Homoj de la Rusia revolucio]]
[[Kategorio:Stalinismo]]
[[Kategorio:Sovetianoj de la Dua Mondmilito]]