نمایش مبدأ برای ایران صفوی

{{درباره|کشور ایران در دوران صفوی|دودمان حاکم بر ایران در سال‌های ۱۵۰۱ تا ۱۷۳۶ میلادی|دودمان صفوی}}
{{مشکلات متعدد|{{ویراستاری}}{{ویکی‌سازی}}{{بهبود منبع}}{{منابع نامعتبر}}{{بی‌طرفی}}}}
{{Infobox former country
|نام فارسی رسمی = ملک وسیع‌الفضای ایران<ref>{{cite journal|last1=Matthee |first1=Rudi|title=Was Safavid Iran an Empire?|journal=Journal of the Economic and Social History of the Orient|date=1 September 2009|volume=53|issue=1|page=241|doi=10.1163/002249910X12573963244449|s2cid=55237025|url=https://semanticscholar.org/paper/ac36999342925716bf5558bbecffdc9e87394349}}</ref>
|نام اصلی = مملکت ایران<ref>{{پک|Savory|1974|ف=The Safavid state and polity|ک=Iranian Studies|ص=206}}</ref>
|نام عادی = صفویه
|سال پایان = ۸ مارس ۱۷۳۶
|سال آغاز = ۲۲ دسامبر ۱۵۰۱
|تصویر پرچم=Flagofsafavidpersia1670s.png
|زیرنویس پرچم = یک نمونه از [[پرچم ایران#دوران صفویان|پرچم‌های ایران صفوی]] در نیمه دوم سده ۱۷ میلادی
|نقشه = Historical Atlas of Iran - Plate No. 21 (Cropped).jpg
|اندازه نقشه = 250px
|زیرنویس نقشه = ایران صفوی در بزرگ‌ترین گسترهٔ خود در زمان [[شاه عباس بزرگ]]؛ از کتاب ''اطلس تاریخی ایران''، [[نشر دانشگاه تهران]].<ref>https://archive.org/details/1350_20200920/page/n57/mode/2up</ref>
|وضعیت = [[امپراتوری]]
|پایتخت = {{فهرست ناگلوله‌ای
|[[تبریز]] {{کوچک|(۱۵۰۱–۱۵۵۵ میلادی)}}
|[[قزوین]] {{کوچک|(۱۵۵۵–۱۵۹۸ میلادی)}}
|[[اصفهان]] {{کوچک|(۱۵۹۸–۱۷۳۶ میلادی)}}}}
|زبان‌های رایج = [[زبان فارسی]] ([[زبان رسمی]] و ادبی)، [[ترکی آذربایجانی]] (زبان درباری، نظامی و [[زبان مادری]] شاهان) و سایر [[زبان‌های ایران]]ی
|دین=[[اسلام]] ([[شیعه دوازده‌امامی]])
|نوع حکومت = [[پادشاهی موروثی]]
|title_leader           = [[فهرست شاهان صفوی|پادشاه]]
|leader1                = [[شاه اسماعیل یکم]] {{کوچک|(اولین)}}
|leader2                = [[شاه سلطان حسین]] {{کوچک|(آخرین)}}
|leader3                = [[شاه عباس سوم]] {{کوچک|(آخرین پادشاه اسمی پیش از انحلال صفویه)}}
|year_leader1           = ۱۵۰۱–۱۵۲۴
|year_leader2           = ۱۷۹۴–۱۷۲۲
|title_deputy           = [[وکیل خاص|وکیل]]
|deputy1                = [[حسین بیگ شاملو]] {{کوچک|(اولین)}}
|deputy2                = [[نادرشاه|نادرقلی افشار]] {{کوچک|(آخرین)}}
|year_deputy1           = ۱۵۰۱–۱۵۰۷
|year_deputy2           = ۱۷۳۲–۱۷۳۶
|دوره=دوران مدرن نخستین
|event_start = [[فتح تبریز]]
|event2 = [[جنگ چالدران]]
|date_event2 = ۲۳ اوت ۱۵۱۴
|year_leader3 = ۱۷۳۲–۱۳۳۶
|event3 = [[عهدنامه زهاب]]
|date_event3 = ۱۷ مه ۱۶۳۹
|event4 = [[سقوط اصفهان]]
|date_event4 =۲۳ اکتبر ۱۷۲۲
|event5 = [[آزادسازی اصفهان]]
|date_event5 = ۱۶ نوامبر ۱۷۲۹
|event_end = [[سرنگونی صفویان]]
|stat_year1 = ۱۶۳۰ م.<ref
name="OxfordArea">{{Cite book|last1=Bang|first1=Peter Fibiger|url=https://books.google.com/books?id=9mkLEAAAQBAJ&pg=PA92|title=The Oxford World History of Empire: Volume One: The Imperial Experience|last2=Bayly|first2=C. A.|last3=Scheidel|first3=Walter|date=2020-12-02|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-977311-4|location=|pages=92–94|language=en}}</ref>
|stat_area1 = ۲٬۹۰۰٬۰۰۰
|واحد پول = [[تومان]]، [[عباسی (پول)|عباسی]] و [[شاهی (پول)|شاهی]]
|p1                     = امپراتوری تیموری {{!}} تیموریان
|flag_p1          = Timurid.svg
|p2                     = آق‌قویونلو
|flag_p2                = Flag_of_Ak_Koyunlu.svg
|p3                     = شروان‌شاهان
|flag_p3              = Banner of Shirvan.svg
|p4                     = مرعشیان
|flag_p4           = Marashiyan government 1359-1582 AD.png
|p5                     = پادوسبانیان
|flag_p5                      = PaduspanidsMapHistoryofIran.png
|p6                     = اتابکان لر کوچک
|flag_p6                      = Atabakanlurkuchakflag.jpg
|p7                     = مشعشعیان
|flag_p7                = علم مشعشع.png
|s1                     = هوتکیان
|flag_s1                = Black flag.svg
|s2                     = افشاریان
|flag_s2                = Nader Shah Flag.svg
|امروز بخشی از={{پرچم|ایران}}{{سخ}}{{پرچم|عراق}}{{سخ}}{{پرچم|جمهوری آذربایجان}}{{سخ}}{{پرچم|ارمنستان}}{{سخ}}{{پرچم|گرجستان}}{{سخ}}{{پرچم|ترکمنستان}}{{سخ}}{{پرچم|افغانستان}}{{سخ}}{{پرچم|پاکستان}}{{سخ}}{{پرچم|روسیه}}{{سخ}}{{پرچم|کویت}}{{سخ}}{{پرچم|سوریه}}{{سخ}}{{پرچم|ترکیه}}{{سخ}}{{پرچم|بحرین}}{{سخ}}{{پرچم|قطر}}}}

'''ایران صفوی''' یا '''امپراتوری صفوی'''، به [[ایران]] در زمان سلطنت [[دودمان صفوی]] از سال ۱۵۰۱ تا ۱۷۳۶ میلادی اشاره دارد. از امپراتوری صفوی اغلب به عنوان یکی از [[امپراتوری‌های باروت]] و آغاز تاریخ مدرن ایران یاد می‌شود.<ref>{{cite encyclopedia|title=SAFAVID DYNASTY|encyclopedia=Encyclopædia Iranica |url=http://www.iranicaonline.org/articles/safavids}}</ref> [[تغییر مذهب ایرانیان از سنی به شیعه]] در این دوره به وقوع پیوست. حکومت صفویه در سال ۱۵۰۱ میلادی توسط [[شاه اسماعیل یکم]] و بر مبنای [[بینش و ایدئولوژی صفویان]] در [[تبریز]] بنیان گذاشته شد و آخرین شاه صفوی، [[شاه سلطان حسین]] در سال ۱۷۲۲ از افغان‌ها شکست خورد و خود را تسلیم آنان کرد. از آن پس تا ۱۴ سال بعد، این دولت به‌طور اسمی برقرار بود؛ تا اینکه در سال ۱۷۳۶ میلادی توسط [[نادرشاه افشار]] از انحلال یافت.

صفویان دودمانی [[مردمان ایرانی‌تبار|ایرانی]]<ref dir=ltr>{{پک|Matthee|2008|ف=SAFAVID DYNASTY|ک=Encyclopædia Iranica|رف=RM-I-1|زبان=en}}</ref> و از نسل [[تصوف|صوفیان]] [[طریقت صفویه]]<ref name="Matthee 2021">{{cite book |author-last=Baltacıoğlu-Brammer |author-first=Ayşe |year=2021 |chapter=The emergence of the Safavids as a mystical order and their subsequent rise to power in the fourteenth and fifteenth centuries |chapter-url=https://books.google.com/books?id=gWBCEAAAQBAJ&pg=PA15 |editor-first=Rudi |editor-last=Matthee |title=The Safavid World |location=[[New York City|New York]] and [[London]] |publisher=[[Routledge]] |edition=1st |series=Routledge Worlds |pages=15–36 |doi=10.4324/9781003170822 |isbn=978-1-00-317082-2|s2cid=236371308}}</ref> بودند حدود ۲۳۵ سال بر ایران حکمرانی کردند.<ref>[http://books.google.com/books?id=afsYCq1XOewC&printsec=frontcover&dq=history+of+safavid+empire&hl=en&sa=X&ei=vci1UIyBAdPb4QTA6oGABA&ved=0CC8Q6AEwAA#v=onepage&q=history%20of%20safavid%20empire&f=false Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire]</ref> این دودمان به‌شدت با [[ترکمان (اصطلاح قومی)|ترکمان‌ها]]،<ref>*Roemer, H.R. (1986). "The Safavid Period" in Jackson, Peter; Lockhart, Laurence. ''The Cambridge History of Iran, Vol. 6: The Timurid and Safavid Periods''. Cambridge University Press. pp. 214, 229
* Blow, David (2009). ''Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend''. I.B.Tauris. p. 3
* Savory, Roger M. ; Karamustafa, Ahmet T. (1998) ''ESMĀʿĪL I ṢAFAWĪ''. ''Encyclopaedia Iranica Vol. VIII, Fasc. 6'', pp. 628–636
* Ghereghlou, Kioumars (2016). ''ḤAYDAR ṢAFAVI''. ''Encyclopaedia Iranica''</ref> [[مردم گرجی|گرجی‌ها]]،<ref>Aptin Khanbaghi (2006) ''The Fire, the Star and the Cross: Minority Religions in Medieval and Early''. London & New York. IB Tauris. {{ISBN|1-84511-056-0}}, pp. 130–1</ref> [[چرکس]]‌ها{{sfn|Yarshater|2001|p=493}}{{sfn|Khanbaghi|2006|p=۱۳۰}} و مقامات عالی از [[یونانی‌ها|یونانیان]] [[پنتوس|پونتی]]<ref name="Anthony Bryer 1975">Anthony Bryer. "Greeks and Türkmens: The Pontic Exception", ''Dumbarton Oaks Papers, Vol. 29'' (1975), Appendix II "Genealogy of the Muslim Marriages of the Princesses of Trebizond"</ref> پیوند نژادی داشت. آن‌ها به زبان [[زبان ترکی آذربایجانی|تُرکی آذربایجانی]]<ref>Savory, Roger (2007). Iran Under the Safavids. Cambridge University Press. p. 213. ISBN 978-0-521-04251-2. "qizilbash normally spoke Azari brand of Turkish at court, as did the Safavid shahs themselves; lack of familiarity with the Persian language may have contributed to the decline from the pure classical standards of former times"</ref> سخن می‌گفتند و [[ترک‌سازی]] شده بودند و پس از شیعه شدن آنها ایل‌های ترک به آنها پیوستند که یکی از مهم‌ترین آنها قزلباش بودند.<ref>{{iranica|iran-ii2-islamic-period-page-4}}, "The origins of the Safavids are clouded in obscurity. They may have been of Kurdish origin (see R. Savory, Iran Under the Safavids, 1980, p. 2; R. Matthee, "Safavid Dynasty" at iranica.com), but for all practical purposes they were Turkish-speaking and Turkified."</ref>

با گذشت هشتصد و پنجاه سال از نابودی [[شاهنشاهی ساسانی]] یک حکومت ایرانی توانست بر سراسر منطقه‌ای که قبلاً حکومت‌های محلی مانند [[طاهریان]]، [[صفاریان]]، [[سامانیان]]، [[غوریان]]، [[زیاریان]]، [[آل بویه]]، [[سربداران]] و [[مظفریان]] بر آن حکمرانی می‌کردند مسلط شود. فرمانروایی صفویان تمرکزگرا و [[پادشاهی مطلقه|مطلقه]] بود.<ref>تاریخ ایران (۲)، ص ۱۲۲</ref> روابط ایران و اروپا به دلیل دشمنی صفویه با عثمانی و بازرگانی [[ابریشم]] گسترش یافت و جنگ‌های مذهبی با عثمانیان و [[ازبک‌ها]] رخ داد.<ref>[[تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه]] (صص ۶–۲۸۴)</ref>

آن‌ها به کمک [[قزلباش]]ان مذهب ایرانیان از [[سنی]] به اجبار به [[شیعه دوازده‌امامی]] تغییر دادند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Kizilbash {{!}} History, Calvary, & Meaning {{!}} Britannica|نشانی=https://www.britannica.com/topic/Kizilbash|وبگاه=www.britannica.com|بازبینی=2024-03-03|کد زبان=en}}</ref> رسمی‌کردن تشیع دوازده‌امامی موجب تحول اساسی در ارزش‌ها و هنجارهای جامعه شد. بسیاری از ارزش‌ها جنبه مذهبی پیدا کردند و برخی باورهای نادرست نیز رواج یافتند.<ref name=":94">{{یادکرد کتاب|عنوان=تحلیلی جامعه‌شناختی بر خرافه‌گرایی دینی در عصر مرشد شاهان صفوی. مهدی ستوده- آذر قلیزاده-ناصر جدیدی - دانشگاه آزاد اصفهان}}</ref> قزلباش‌ها جمعی از افراد تعصبی بودند که شاه اسماعیل صفوی را [[مرشد]] خود با صفات الهی می‌دانستند. قزلباش‌ها، شاه اسماعیل یکم را تجسم خدا یا [[مهدی|مهدی موعود]] بر روی زمین می‌پنداشتند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Roger M. Savory, "The office of khalifat al-khulafa under the Safawids", in JOAS, lxxxv, 1965, p. 501}}</ref> نزدیکی فرهنگی ایران امروز با صفویه، موجب ماندگاری بسیاری از اعتقادات و سنت‌ها شد و باید ریشه برخی خرافه‌های موجود را در این دوره جستجو کرد.

ایجاد تنفر عقیدتی منجر به بن‌بست با عثمانی شد و صفویه برای گسترش تجارت، ناگزیر به دادن امتیازات تجاری به اروپاییان شدند. شاه اسماعیل به دلیل ناتوانی نظامی، در ۱۵۰۷ میلادی [[جزیره هرمز]]، [[جزیره قشم|قشم]]، [[مسقط]]، (عمان امروزی) و سواحل جنوبی خلیج فارس که امروزه به‌عنوان [[امارات متحده عربی]] شناخته می‌شود<ref name="Bey, Frauke 1996 p. 282">{{یادکرد کتاب|عنوان=Bey, Frauke (1996). From Trucial States to United Arab Emirates. Longman. UK. p. 282. ISBN 978-0-582-27728-1.}}</ref> و در ۱۵۱۴ میلادی [[بندرعباس]] و در ۱۵۲۱ [[بحرین]] را به [[امپراتوری پرتغال]] واگذار کرد.<ref name=":122">{{یادکرد کتاب|عنوان=The safavid world, Rudi Matee p589}}</ref> این مناطق بیش از یک قرن در دست پرتغالی‌ها ماندند تا سرانجام در ۱۶۲۲ میلادی، [[شاه عباس بزرگ]] با دادن امتیازات دیگری به [[پادشاهی انگلستان|انگلستان]]، با پشتیبانی ناوگان آنها این مناطق را بازپس گرفت.

ایران صفوی در زمینه‌های نظامی، [[فقه شیعه]]، [[هنر]]، ([[معماری]]، [[خوشنویسی]] و [[نقاشی]]) پیشرفت‌های قابل توجهی داشت. از سرداران دولت صفوی می‌توان از [[قرچغای خان]]، [[الله‌وردی خان|الله‌وردی خان گرجی]] و [[امام‌قلی خان]] نام برد. از فقهای آن دوران نیز می‌توان به [[حسین خوانساری]]، [[میرداماد]]، [[فیض کاشانی]]، [[شیخ بهایی]]، [[ملاصدرا]]، و [[محمدباقر مجلسی]] اشاره کرد. از هنرمندان دوره صفوی هم می‌توان از [[رضا عباسی]]، [[علیرضا عباسی]]، [[میرعماد حسنی]] و [[آقامیرک]] نام برد. همچنین از شاعران برجسته آن دوران می‌توان از [[وحشی بافقی]]، [[صائب تبریزی]]، [[محتشم کاشانی]]، [[میر رضی آرتیمانی]] و [[امیر پازواری]] یاد کرد.

در آن دوره که تجارت با کشورهای دور و نزدیک در اروپا شکل می‌گرفت، شاهان صفوی تجارت را در انحصار خود گرفتند و طبقه تجاری که قبلاً هم وجود داشته نه تنها گسترش نیافت بلکه از میان رفت. شاهان صفوی به دلیل تنفر از عثمانی، غرب ایران را به یک بن‌بست تبدیل کردند. عملاً تحت سایه تنفر شیعه و سنی تجارت توسط افراد ناممکن می‌شود و ایرانیان با عقاید و محصولات دیگران آشنا نشدند و به این ترتیب صفویه ایران را در مسیر معکوس تحولات جهانی قرار داد.<ref name=":05">{{یادکرد کتاب|عنوان=بررسی تطبیقی رنسانس در اروپا و ایران -علیرضا کریمی -فصلنامه فرهنگ توسعه – شماره ۲۰}}</ref>

در عصر صفوی اروپایی‌ها با توسعه دریانوردی و کشف [[دماغه امید نیک]] سرزمین‌های جدید و رقابت در پی تجارت و سود به اقصی نقاط جهان راه بردند. به تدریج فرد و فردیت و انسان خود بنیاد و مستقل که مالک کار و ثروت و سرمایه و اندیشه بود ظهور کرد و سبک زندگی خویش را برگزید. در همین حال ایران صفوی مسیری متفاوت می‌پیمود.<ref name=":75">{{یادکرد وب|نویسنده=حمید رزاقی|وبگاه=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|نشانی=https://www.cgie.org.ir/fa/news/262870/مطالعه-وضعیت-علم-در-عصر-صفوی-حمید-رزاقی-بخش-اول|عنوان=مطالعه وضعیت علم در عصر صفوی / حمید رزاقی - بخش اول}}</ref>

استراتژی صفویه در استفاده از تنفر مذهبی برای ایجاد جنگ‌ها و گرفتن سرزمین‌ها با وجود ده‌ها جنگ خونین و ایجاد صدمات به هر دو کشور، پس از حدود یک و نیم قرن در [[عهدنامه زهاب]] (سال ۱۶۳۹ میلادی) شکست خود را نشان داد. صفویه حتی نتوانستند شهرهای مقدس شیعی مثل کربلا و نجف و کاظمین و سامرا را نگه‌دارند و در نهایت منطقه بین‌النهرین (عراق امروزی) به‌همراه قفقاز غربی به عثمانی ضمیمه شدند.<ref name=":2">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=B8WRAgAAQBAJ&q=treaty+of+zuhab+confirms+amasya&pg=PA47|title=Armenians: Past and Present in the Making of National Identity|isbn=978-1-135-79837-6|access-date=30 December 2014|last1=Herzig|first1=Edmund|last2=Kurkchiyan|first2=Marina|date=10 November 2004}}</ref>

صفویان به تقلید از عثمانی‌ها، در ابتدای [[سده شانزدهم میلادی]] روحانیت شیعه را به‌عنوان [[شیخ‌الاسلام]] وارد دستگاه دولتی خود کردند تا با فتواهای خود از سیاست‌های آنها پشتیبانی کنند. این منصب در زمان پادشاهان ضعیف مثل [[شاه تهماسب یکم]] یا [[شاه سلیمان یکم]] و [[شاه سلطان حسین]] قدرت بیشتری به‌دست می‌آورد و اقدام به تغییرات گسترده دینی، مذهبی، سیاسی و اجتماعی در کشور می‌کرد. صفویان مرزهای سیاسی و جغرافیایی خود را با مذهب شیعه ترسیم می‌کردند. همین امر سبب شد که در آینده و حتی پس از تأسیس دولت_ملت‌های مدرن در ایران، نوعی مرزبندی عقیدتی مرزهای ایران را ترسیم کند. سرانجام پس از بیش از دو قرن تمرکز قدرت، بی‌هدفی، ناکارآمدی شاهان، نفاق در محافل حکومتی و تندروی برخی روحانیون شیعه چون [[محمدباقر مجلسی]] در تبلیغ انزجار از [[اهل تسنن]] باعث شورش مردم اهل سنت [[کردستان]] و [[آسیای میانه]] و مخصوصاً افغان‌های خراسان و تسخیر پایتخت و سرنگونی صفویه شد.<ref name="ReferenceB">{{یادکرد کتاب|عنوان=Safavid Persia in the Age of Empires- Charles Melville-P160-161-172}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=دنیای صفوی، رودی ماتئی–نسخه انگلیسی، ص۱۶۰.}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Hamid Algar, Shiism and Iran in the 18th century p289-290}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Homa Katouzian, Political Economy of Modern Iran P70}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=دنیای صفوی، رودی ماتئی–نسخه انگلیسی، ص۱۶۰}}</ref>

== منبع‌شناسی ==
{{اصلی|منبع‌شناسی تاریخ صفوی}}
در دوران صفویه کتاب‌های تاریخی بسیاری دربارهٔ این دودمان و فرمانروایی آنان به نگارش درآمد که مهم‌ترین آن‌ها: [[صفوةالصفا]]، [[عالم‌آرای امینی]]، [[حبیب‌السیر]]، [[فتوحات شاهی]]، [[بدایع‌الوقایع]]، [[تاریخ شاه اسماعیل و شاه تهماسب]]، [[تحفه سامی]]، [[جامع‌التواریخ]]، [[احسن‌التواریخ]]، [[خلاصةالتواریخ]]، [[عالم‌آرای عباسی]]، [[خلاصةالسیر]]، [[قصص‌الخاقانی]]، [[خلدبرین]]، [[عالم‌آرای شاه اسماعیل]]، [[زبدةالتواریخ]]، [[تذکرةالملوک]]، [[تاریخ حزین]]، [[مجمع‌التواریخ (کتاب میرزا محمدخلیل)|مجمع التواریخ]]، [[زبور آل داود]] می‌باشند.

[[پرونده:Jean Chardin 1739.jpg|بندانگشتی|245x245پیکسل|صفحه اول کتاب ''[[سفرنامه شاردن]]''، اثر [[ژان شاردن]] که پرتره‌ای از وی، یک اشراف‌زاده صفوی (سمت راست) و یک [[قزلباش]] (سمت چپ) را نشان می‌دهد (چاپ سال ۱۷۳۹ میلادی). سفرنامه شاردن پیوسته به‌عنوان یکی از منابع مرجع برای تاریخ صفویه به‌کار می‌رود.]]

جدا از این کتاب‌های تاریخی داخلی، منشآت و سفرنامه‌های بسیاری، به ویژه از اروپاییان موجود است که در شناخت تاریخ صفویان بسیار سودمند است. از آن‌جمله می‌توان به سفرنامه‌های [[ژان شاردن]]، [[پیترو دلاواله]]، [[آنتونی شرلی]] و [[ژان باپتیست تاورنیه]] اشاره کرد.<ref>[[تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه]]، صص ۱–۲۰ (همهٔ فصل یکم این کتاب به شناساندن و بررسی بن‌مایه‌های تاریخی صفویه، چه از ایرانی و غیر ایرانی و سفرنامه‌ها و منشات و دیگر پرداخته‌است)</ref>

== پیش‌زمینه تاریخی ==
{{گسترش بخش}}

=== ایران پیش از صفویه ===
شیعیان در [[جهان اسلام]] همیشه در اقلیت و تحت فشار بودند تا اینکه پس از [[حمله مغول به ایران|یورش مغولان]] و فروپاشی خلافت کهن و پرنفوذ [[خلافت عباسی|عباسی]] در [[بغداد]]، محور اصلی نمایش یک آیین و گرایش رسمی از اسلام از میان رفت و [[مذهب شیعه]] جان تازه‌ای گرفت. بدین ترتیب، از میان رفتن دستگاه خلافت در کنار عواملی چون نابسامانی ناشی از حمله مغولان و گرایش به [[برون‌گرایی و درون‌گرایی|درون‌گرایی]] مردم و آسان‌گیری دینی مغولان، موجب رونق فراوان فرقه‌های گوناگون از جمله شاخه‌های گوناگون [[تصوف]] شد. پس از یورش مغولان، چند حکومت شیعه‌مذهب مانند [[سربداران]] و [[قره‌قویونلو]]‌ها در ایران بر سر کار آمدند و نفوذ شیعه در ایران بیشتر شد. از سوی دیگر بیشتر ایرانیان همچنان [[سنی]] و [[شافعی|شافعی مذهب]] بودند.<ref name="safavid_rojer_savory2"/>

=== عصر صوفیان ===
{{اصلی|دودمان صفوی|طریقت صفویه}}
{{همچنین ببینید|شجره‌نامه صفویان}}
[[پرونده:Shaykh Safi al-Din interpreting for his disciples various verses by distinguished poets (cropped).jpg|بندانگشتی|240x240پیکسل|نگاره‌ای از [[شیخ صفی‌الدین اردبیلی]] در کنار مریدان]]
[[شیخ صفی‌الدین اردبیلی]]، نیای بزرگ صفویان، هشتمین نسل از تبار [[فیروزشاه زرین‌کلاه]] بود. فیروزشاه از بومیان ایرانی و کردتبار<ref name="Farhad Daftary">F. Daftary, "Intellectual Traditions in Islam", I.B.Tauris, 2001. pg 147: "But the origins of the family of Shaykh Safi al-Din go back not to Hijaz but to Kurdistan, from where, seven generations before him, Firuz Shah Zarin-kulah had migrated to Azerbaijan"</ref><ref name="Barry D. Wood">Barry D. Wood, The Tarikh-i Jahanara in the Chester Beatty Library: an illustrated manuscript of the "Anonymous Histories of Shah Isma'il", Islamic Gallery Project, Asian Department Victoria & Albert Museum London, Routledge, Volume 37, Number 1 / March 2004, Pp: 89 - 107.</ref><ref name="ReferenceA" /> بود که در [[دشت مغان]] ساکن بود. زبان مادری شیخ صفی‌الدین به عقیده بسیاری تاریخ‌نویسان ایرانی مانند [[احمد کسروی]]، [[زبان آذری]] بوده‌است<ref name="ReferenceA" /><ref>"The Iranian Language of Azerbaijan" (http://www.iranica.com/articles/azerbaijan-vii {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110404113340/http://www.iranica.com/articles/azerbaijan-vii |date=۴ آوریل ۲۰۱۱ }}), E. Yarshater, Encyclopedia Iranica</ref><ref>Ehsan Yarshater, Encyclopedia Iranica, Book 1, p. 240, (http://www.iranica.com/articles/azerbaijan-vii {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110404113340/http://www.iranica.com/articles/azerbaijan-vii |date=۴ آوریل ۲۰۱۱ }}</ref> و اشعاری هم بدین زبان در در کتاب [[صفوةالصفا]] و ''[[سلسلةالنسب صفویه]]'' به او منسوب است. همچنین برخی اعتقاد دارند که زبان مادری وی [[زبان تاتی ایران|تاتی ایرانی]] بوده‌ که یکی از [[زبان‌های ایرانی]] و زبان بومی آذربایجان بوده‌است. او به شاگردی [[شیخ زاهد گیلانی]] درآمد و به مدت ۲۵ سال مرید خانقاه شیخ زاهد بود و حتی با دخترش بی‌بی فاطمه ازدواج کرد. شیخ زاهد او را به جانشینی خود برگزید و با مرگ وی رهبری «طریقت زاهدیه» به صفی‌الدین رسید. او بعد از مدتی به [[اردبیل]] بازگشت و مرکز طریقت نیز به آن‌جا منتقل شد. 
[[پرونده:Sheikh Safi Al Din Tomb.jpg|بندانگشتی|240x240پیکسل|نمایی از [[آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی]] و دیگر اعضای خاندان در [[اردبیل]]]]
بعد از مرگ شیخ صفی، رهبری طریقت صفویه به [[شیخ صدرالدین موسی]] فرزند ارشد وی رسید به این شکل رهبری طریقت در خاندان او موروثی شد. از این زمان بود که طریقت زاهدیه، به نام شیخ صفی «[[طریقت صفویه]]» نامیده شد. صدرالدین موسی در زمان حیاتش ساده زیستی را ادامه داد و مانند پدرش زندگی کرد. پس از او پسرش [[خواجه علی سیاهپوش]] به رهبری طریقت رسید. او با [[تیمور لنگ]] برخورد‌هایی داشت و عده‌ای از اسیران ترک که در سوریه اسیر تیمور شده بودند به درخواست وی آزاد شدند. اسرای آزاد شده هم که شیعه بودند با نام «صوفیان روملو» به جمع فداییان خواجه جمع فدائیان خواجه پیوستند. احتمالاً او اولین رهبر طریقت صفویه بوده که [[مذهب تشیع]] داشته‌است.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=خواجه+علی+سیاه+پوش&PHPSESSID=dd145fcd800fb0349b3544ca43bc4e19&SSOReturnPage=Check&Rand=0 |عنوان=تارنمای دانشنامه رشد |بازبینی=۵ ژانویه ۲۰۲۰ |archive-date=۶ اوت ۲۰۲۰ |archive-url=https://web.archive.org/web/20200806165703/http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%AC%D9%87+%D8%B9%D9%84%DB%8C+%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87+%D9%BE%D9%88%D8%B4&SSOReturnPage=Check&Rand=0 |url-status=dead}}</ref> بعد از خواجه علی پسرش [[شیخ ابراهیم]] به رهبری طریقت رسید.<ref>قاضی احمد قمی، ''خلاصةالتواریخ'' (۲ جلدی، تاریخ صفویه از شیخ صفی تا اوایل شاه عباس یکم)، به تصحیح احسان اشراقی.</ref>

=== قزلباش‌ها ===
هواداران اصلی صفویان، گروه‌های عشایری [[ترکمان (اصطلاح قومی)|ترکمانی]]<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=.The Cambridge History of Islam, Volume 2 .edited by Ann Katherine Swynford Lambton, Bernard Lewis. p395-: "In these areas the religious propaganda of Safavids won many converts among the "Turcoman" tribes which later formed the elite of the Safavid fighting forces. the most important of these tribes were Ustajlu, rumlu, shamlu, Dulghadir, Takkalu, afshar and Qajar. Turcoman should not be confused with Turkmen. "Turcoman" is used as a generic term for the semi-nomadic tribes, of Turkish ethnic origin, which carried on a pastoral existence remote from the towns. "Turkmen" is the proper name of one such tribe."}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Babayan, Kathryn (1993). The Waning of the Qizilbash: The Spiritual and the Temporal in Seventeenth Century Iran. Princeton University. pp. 1–6. "The Qizilbash, composed mainly of Turkman tribesmen, were the military force introduced by the conquering Safavis to the Iranian domains in the sixteenth century.".}}</ref> بودند و قزلباش به معنای «سر سرخ» خوانده می‌شدند و این به دلیل استفاده از سربند سرخی بود که گفته می‌شد آن‌ها از دوران حیدر به کار می‌بردند. دوازده تَرَک کلاهشان نمایانگر وفاداریشان به حکمران صفوی و [[دوازده امام|دوازده امام شیعه]] بود. این جنگجویان شبه‌قبیله‌ای ترکمان، با وجود نام مشترکشان ادعا نمی‌کردند تیره مشترکی دارند. هر یک وابستگی دودمانی خود را حفظ کردند و همچنان دودمان‌های گوناگون رقیب سرسخت دیگری بودند. مهم‌ترین دودمان‌های قزلباش که پشتیبان نهضت صفوی بودند عبارتند از [[ایل شاملو|شاملو]]، [[استاجلو]]، [[تکلو]]، [[روملو]]، [[ایل ذوالقدر|ذوالقدر]]، [[ایل افشار|افشار]] و [[ایل قاجار|قاجار]]<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=.The Cambridge History of Islam, Volume 2 .edited by Ann Katherine Swynford Lambton, Bernard Lewis. p395: "... the Turcoman tribes which later formed the elite of the Safavid fighting forces. the most important of these tribes were Ustajlu, rumlu, shamlu, Dulghadir, Takkalu, afshar and Qajar"}}</ref> که همگی مهاجرانی از [[سوریه]] یا [[آناتولی]] بودند. هر کدام از این دودمان‌ها به بخش گوناگونی از ایران مهاجرت کرد و رهبرانشان پس از این که صفویان آن منطقه را فتح کردند به حکومت آن منطقه منصوب شدند؛ بنابراین استاجلوها در [[آذربایجان (ایران)|آذربایجان]] و بخشی در [[عراق عجم]] و [[کرمان]] اقامت کردند؛ [[قهرمانلو]] در [[شیروان]]؛ شاملو در [[خراسان]] اقامت کردند و تکلو [[اصفهان]]، [[همدان]] و بخش‌هایی از عراق عجم را گرفت؛ [[فارس (سرزمین)|فارس]] در دست ذوالقدر بود، افشار [[کهگیلویه]] و [[خوزستان]] را داشت و [[بغداد]] در چنگ ماوشلو قبیله‌ای کوچک‌تر و منشعب از آق‌قویونلو بود.
[[پرونده:Chardin_Ghezelbash.jpg|بندانگشتی|333x333پیکسل|نگاره یک [[قزلباش]] در زمان [[شاه سلیمان یکم]] بر اساس ''[[سفرنامه شاردن]]'']]
روابط قزلباشان با شاه صفوی رابطه‌ای اسرارآمیز از نوع مرشد و مریدی صوفیانه بود. آنان نخبگان نظامی این حکومت نوپا بودند و نگهبانی و قورچی شاه را می‌کردند. آنان که شدیداً به رهبرشان وفادار و به شکست ناپذیری خود مطمئن بودند اغلب خود را درگیر نبردهای بی‌اسلحه می‌کردند. باور‌های این قزلباشان به این گروه از تصوف (طریقت صفویه) تا پیش از پادشاهی [[شاه عباس بزرگ]] مهم‌ترین عامل بقای صفویه بود. قزلباشان تا پیش از [[جنگ چالدران]] نیرویی خدا‌گونه برای [[شاه اسماعیل یکم]] قائل بودند.<ref name="safavid_rojer_savory2">[[راجر سیوری]]، [[ایران در عصر صفوی (کتاب)|ایران در عصر صفوی]]، ص.</ref> باوری که با شکست در آن جنگ رو به سستی نهاد.

=== زمینه‌های شیعی صفویان ===
بعد از مرگ شیخ ابراهیم پسرش [[شیخ جنید]] جانشین وی شد. شیخ جنید (مرگ ۱۴۶۰م) طریقت صفویه را از یک فرقه [[تصوف|صوفیانه]] که حول یک [[مرید (عنوان)|مرید]] سازماندهی شده بود، به یک جنبش نظامی فعال با سیاست فتح و سلطه تبدیل کرد. او اولین رهبر معنوی صفوی بود که گسترش آموزه‌های شیعه و خصوصاً [[غالیان|غلات]] دوازده‌امامی را حمایت کرد.<ref>Vincent J. Cornell,[https://books.google.com/books?id=g5LNUS0ciAAC&pg=PA225&dq=safavi+junayd&lr=&as_brr=3#v=onepage&q=safavi%20junayd&f=false ''Voices of Islam: Voices of tradition''], pg.225</ref><ref>Seyyed Hossein Nasr,[https://books.google.com/books?id=yn8OAAAAQAAJ&pg=PA61&dq=safawi+junayd&lr=&as_brr=3#v=onepage&q=safawi%20junayd&f=false ''Traditional Islam in the modern world''], pg.61</ref> پیروانش جنید را تجسم خداوند می‌دانستند.<ref>Jaroslav Krejčí, Anna Krejčová, [https://books.google.com/books?id=M88CVW8RkCcC&pg=PA151&dq=Safaviya&as_brr=3#v=onepage&q=Safaviya&f=false ''Before the European challenge''], pg.151</ref> جنید در میان عشایر [[ترکمان (اصطلاح قومی)|ترکمان]] هوادارنی جمع کرد، برای [[عملیات نظامی]] تمرینشان داد و علیه [[مردمان قفقاز|مردم قفقاز]]، [[مردم ارمنی|ارمنی‌ها]]، [[مردم گرجی|گرجی‌ها]] و [[چرکس|چرکس‌ها]] از آن‌ها استفاده کرد. آن تازش‌ها صفویان را با شروانشاهان دچار منازعه کرد. جنید که قدرت مادی لازم را برای مقابله با نیرومندترین سلسله آن زمان یعنی قراقویونلوها نداشت با دشمن سرسخت آنان [[آق قویونلوها]] متحد شد و با خدیجه بیگم خواهر [[اوزون حسن]]، فرمانروای مقتدر آن‌ها ازدواج کرد. او بعداً در جنگ با [[شروان‌شاهان]] کشته شد و پسرش [[شیخ حیدر (صفویه)|شیخ حیدر]] جانشین او شد.<ref>http://www.iranicaonline.org/articles/safavids</ref><ref>{{پک|Matthee|2008|زبان=en|ک=Encyclopædia Iranica|ف=SAFAVID DYNASTY|رف=RM-I-1}}</ref>

شیخ حیدر (۱۴۵۹–۱۴۸۸م) زمانی که ده ساله شد ریاست خانقاه اردبیل را به عهده گرفت و از حمایت [[اوزون حسن]] برخوردار بود و بعداً با مارتا یا [[عالم‌شاه بیگم]] دختر اوزون حسن و [[دسپینا خاتون]] ازدواج کرد.<ref>اسکندر منشی، جلد ۱، صفحهٔ ۱۹</ref> حیدر به عنوان رهبر صفویه جاه‌طلبی سیاسی پدرش را دنبال کرد. در زمان او صفویه به عنوان یک جنبش سیاسی شیعی دوازده امامی به‌طور فزاینده ای تبلور یافت و حیدر در نظر پیروان قزلباشش یک شخصیت [[الهی]] بود.<ref>[https://books.google.com/books?id=LWOwVFfM7NgC&pg=PA71&dq=safavi+haydar&lr=&as_brr=3#v=onepage&q=safavi%20haydar&f=false Islam without Allah?, By Colin Turner, pg.63]</ref> او علاوه بر اندیشیدن به انتقام پدرش، برای تداوم راه او نیز گام برداشت. به همین دلیل علاوه بر رهبری مذهبی مریدان، بخشی از اوقات خود را به امور نظامی و ساخت اسلحه برای مسلح کردن افرادش اختصاص داد. او همچنین به سازماندهی مریدانش پرداخت و کلاه مخروطی شکلی با دوازده تَرک سرخ رنگ (که به تاج «حیدری مشهور» شد) برای آنان ساخت.<ref>عالم آرای صفوی، صفحهٔ ۳۰</ref> حمایت اوزون حسن و ترغیب اطرافیان خود به استفاده از این کلاه نیز به ترویج آن کمک کرد. به این ترتیب، تشکل مریدان طریقت صفوی، با عنوان جدید «[[قزلباش]]» تحکیم و توسعه یافت. حیدر دو بار به چرکس‌ها حمله کرد و غنائمی به دست آورد. بعداً برای انتقام پدرش به [[شروان‌شاهان]] حمله کرد، اما به دلیل حمایت [[سلطان یعقوب]]، سلطان جدید آق‌قویونلو‌ها، او نیز از حاکم شروان شکست خورد و کشته شد.<ref>روملو، جلد ۱۱، صص ۶۱۷–۶۱۸.</ref>

[[علی‌میرزا صفوی|سلطان علی‌میرزا]] جانشین پدرش حیدر شد. او در زمان سلطنت یعقوب همراه مادر و برادرانش در شهر [[اصطخر]] [[استان فارس]] زندانی بود. بعداً در زمان سلطنت [[سلطان رستم]] آزاد شد تا در نبرد با [[سلطان بایسنقر]] به وی کمک کند؛ اما بعداً به دلیل کسب موفقیت‌های زیاد به فرمان سلطان رستم به قتل رسید. سلطان علی پیش از مرگ برادر کوچت‌ترش اسماعیل را جانشین خود تعیین کرد.<ref>Savory, R. M. (1985). "ʿALĪ MĪRZĀ". ''Encyclopaedia Iranica, Vol. I, Fasc. 8''. p. 868.</ref>

اسماعیل نیز فرزند مارتا و شیخ حیدر بود که در سال ۱۴۸۷ میلادی در [[اردبیل]] به دنیا آمد. مادرش مارتا یا [[عالم‌شاه بیگم]]، دختر [[اوزون حسن]]، مقتدرترین پادشاه سلسله ترکمان [[آق‌قویونلو]] و همسر مسیحی او تئودورا معروف به [[دسپینا خاتون]] بود.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Peter Charanis. "Review of Emile Janssens' Trébizonde en Colchide", Speculum, Vol. 45, No. 3,, (Jul. , 1970), p. 476}}</ref> دسپینا خاتون دختر [[ژان چهارم ترابوزان|ژان چهارم]] آخرین [[امپراتوری ترابوزان|امپراتور ترابوزان]] بود. او در قراردادی برای محافظت از امپراتوری ترابوزان در برابر ترکان عثمانی با اوزون حسن ازدواج کرده بود.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Anthony Bryer, open citation, p. 136}}</ref><ref>جعفریان، ۱۳۷۸: ص۲۸. یوسف جمالی، ''تاریخ تحولات عصر صفوی''، ۱۳۸۵: ص۴۵۰.</ref> پیروان طریقت صفوی که بیشتر از ایل‌های [[آناتولی]] بودند و بعدها به قزلباش نامور شدند بر سر باورهای خود سال‌ها به هواداری از [[آق‌قویونلو]]‌ها و [[قره‌قویونلو]]‌ها درگیر جنگ‌های پیاپی با دولت عثمانی بودند. اسماعیل به عنوان رهبر جدید طریقت قزلباشان، مقدس‌ترین فرد ممکن برای آنان طلقی می‌شد و [[مرشد کامل]] طریقت صفوی بود. اسماعیل هم مانند پدرش شیخ حیدر، شخصیتی [[الهی]] و خداگونه برای قزلباشان بود.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=سفرنامه باربارو، ۱۳۸۱: ص ۴۵۶}}</ref>

== حکومت صفویان ==
{{همچنین ببینید|فهرست شاهان صفوی}}
{{گسترش بخش}}
{{ویراستاری}}
=== شاه اسماعیل یکم (۱۵۰۱–۱۵۲۴): بنیان‌گذاری ===
[[پرونده:Portrait_of_Shah_Ismail_I._Inscribed_"Ismael_Sophy_Rex_Pers"._Painted_by_Cristofano_dell'Altissimo,_dated_1552-1568.jpg|بندانگشتی|230x230px]]
امپراتوری صفوی به‌دست [[شاه اسماعیل یکم]] و با تکیه بر پیروان [[طریقت صفویه]] بنیان‌گذاشته شد. اسماعیل به عنوان رهبر جدید طریقت قزلباشان، مقدس‌ترین فرد ممکن برای آنان طلقی می‌شد و [[مرشد کامل]] طریقت صفویه بود. اسماعیل هم مانند پدرش [[شیخ حیدر (صفویه)|شیخ حیدر]]، شخصیتی [[الهی]] و خداگونه برای قزلباشان بود.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=سفرنامه باربارو، ۱۳۸۱: ص ۴۵۶}}</ref>

اسماعیل در سال ۹۰۵ هجری و در ۱۲ سالگی، به پا خاست و در ابتدا به جنگ با [[شروان‌شاهان]] رفت و پس از شکست [[فرخ یسار]] شاه شروان، به پایتخت آنان رفت و قبر تمام شاهان آنجا را شکافت و از بین برد و خزانه آنها را غارت کرد. او سپس به جنگ با آق‌قویونلو‌ها رفت و توانست آنان را نیز شکست دهد و [[فتح تبریز|فاتحانه وارد تبریز شد]]. اسماعیل پس از تسلط بر تبریز، خود را پادشاه ایران خواند. او فرمان داد تا استخوان‌های عاملان کشته‌شدن پدرش شیخ حیدر را نیز از گور بیرون آورده شده و در ملأ عام در کنار سرهای بریده شدهٔ دزدان و روسپی‌ها سوزانیده شوند.<ref name=":4">Helen Chapin Metz. ''Iran, a Country study''. 1989. University of Michigan, p. 313.</ref> شاه اسماعیل موفق شد طی ۱۰ سال، بیشتر بخش‌های [[ایران‌زمین]] را تصرف کند.

شاه اسماعیل یکم با وجود هشدار ملازمانش، در تبریز دین [[شیعه دوازده‌امامی]] را دین رسمی دولتش اعلام کرد.<ref>ادوارد براون، تاریخ ادبیات ایران از صفویه تا مشروطیت، ترجمه غلامرضا رشید یاسمی، ص ۴۲.</ref><ref>ایران در عصر صفوی، راجر سیوری، چاپ سیزدهم، ص ۲۷.</ref> او به دنبال [[تغییر مذهب ایرانیان از سنی به شیعه]] گشت‌های [[تبرائیان]] را بر پا کرد و به کشتار تمام علما و دانشمندان سنی مذهبی که حاضر به گرویدن به تشیع صفوی نشدند پرداخت.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=پناهی سمنانی، شاه اسماعیل اول، مرشد سرخ‌کلاهان، ۱۳۶}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=پناهی سمنانی، شاه اسماعیل اول، مرشد سرخ‌کلاهان، ۲۶۳ و ۲۶۴.}}</ref> او ۹ ربیع‌الاول، سال‌روز کشته شدن خلیفهٔ دوم مسلمانان [[عمر بن خطاب]] را جشن رسمی [[عمرکشان]] اعلام کرد. شاه اسماعیل برای تدوین اساس دین جدید، علمای شیعه‌دوازده‌امامی را از [[جبل عامل]] (در [[لبنان]] کنونی) به ایران آورد. به مرور، تشیع کاملاً بر حیات مذهبی، سیاسی و اجتماعی ایران چیره شد و روحانیت شیعه با استفاده از این نفوذ خود توانستند در جنبش‌های سیاسی و اجتماعی مهم آینده ایران نقش ایفا کنند.

==== رخداد‌ها ====
{{اصلی|نبرد مرو|جنگ غجدوان|جنگ چالدران}}
{{Multiple image
|background color=white
|image1=The Battle between Shah Ismail and Abul-Khayr Khan.jpg
|width1=163
|image2="Shah_Ismail_at_the_Battle_of_Chaldiran",_from_Bijan’s_Tarikh-i_Jahangusha-yi_Khaqan_Sahibqiran.jpg
|width2=160
|footer_background=white
|footer_align=center
|footer=دو نگاره از [[شاه اسماعیل یکم]] در نبرد مرو (سمت راست) و جنگ چالدران (سمت چپ) اثر [[معین مصور]]}}
پس از سقوط [[امپراتوری تیموری]]، خان ازبکان، [[شیبک خان]] که خود را یکی از نوادگان چنگیز خان می‌خواند، توانسته بود بیشتر [[ترکستان]] و تمام [[خراسان]] را تصرف کرده و [[شیبانیان|امپراتوری شیبانی]] را ایجاد کند. او به‌دلیل تعصبات سنی و همچنین به تشویق سلطان [[بایزید دوم]] برای نابودی دولت نوبنیاد صفوی، از سمت شمال شرقی وارد ایران شد. شاه اسماعیل به قصد جنگ با شیبک خان به خراسان لشکر کشید و در مسیر شهرهای [[دامغان]]، [[گرگان]] و [[مشهد]] را تصرف کرد. شیبک خان در قلعه مرو پناه گرفت که شاه اسماعیل موفق به فتح آن نشد. به همین دلیل با طرح حیله‌ای تلاش کرد شیبک خان را از قلعه خارج کند و او را به دام بیاندازد. این اتفاق افتاد و پس از آن، دو لشکر ۱۷ هزار نفری قزلباشان و ۲۷ هزار نفری ازبکان در نزدیکی شهر [[مرو]] رو در روی هم قرار گرفتند و در نبردی سخت، سپاه شاه اسماعیل پیروز شد. بدین شکل شاه اسماعیل توانست شهر‌های مرو و [[هرات]] خراسان را نیز فتح کند. با این همه تهدید ازبکان برای دولت صفویه هیچگاه پایان نیافت.

دومین نبرد بزرگ شاه اسماعیل با [[عثمانیان]] در گرفت. سلطان [[سلیم یکم]]، سلطان جدید عثمانی به قصد دفع تهدید صفویان با لشکری عظیم به ایران لشکرکشی کرد. شاه اسماعیل با جمع‌آوری حدود ۴۰ هزار سرباز در مقابل بیش از ۱۰۰ هزار سرباز عثمانیان به غرب رفت تا به‌رغم کمبود نیرو و استفادهٔ سپاه مهاجم از توپخانه در [[جنگ چالدران]] در سال ۸۹۳ خورشیدی در مقابل دشمن ایستادگی کند. در این جنگ سربازان قزلباش که اکثراً از سلاح‌های سرد مانند شمشیر و نیزه استفاده می‌کردند در برابر سپاه عثمانی که مجهز به توپ و تفنگ بود به سختی ایستادگی کردند. با این‌حال، قزلباشان شکست سختی خوردند و شاه اسماعیل هم به سختی مجروح شد و از میدان گریخت. عثمانیان در این لشکرکشی تمام [[سوریه]]، [[عراق]] و [[آذربایجان]] را به اشغال خود درآورند.

=== شاه تهماسب یکم (۱۵۲۴–۱۵۷۶): بسط قدرت ===
[[پرونده:Tahmasp I.png|بندانگشتی|291x291px]]

==== رخداد‌ها ====
{{اصلی|نبرد جام|جنگ ایران و عثمانی (۱۵۵۵–۱۵۳۲)|جنگ صفویان با شروانشاهان (۱۵۴۷)|شورش پیشه‌وران تبریز}}
{{Multiple image
|background color=white
|image1=Battle between Shah Tahmasp I and the Uzbeks led by ʽUbaid Khān near Sarikamish on 24 September 1524.jpg
|width1=155
|image2=Sueleymanname nahcevan.jpg
|width2=178
|footer_background=white
|footer_align=center
|footer=نگاره‌ای از [[نبرد جام]] از کتاب ''[[خلاصةالتواریخ]]'' (سمت راست) و لشکرکشی سلطان [[سلیمان یکم]] به ایران (سمت چپ)}}

=== دوران پس از شاه تهماسب: عصر تنش ===
{{اصلی|درگیری‌های جانشینی شاه تهماسب یکم|جنگ ایران و عثمانی (۱۵۹۰–۱۵۷۸)|نبرد چلدر|جنگ‌های خراسان (۱۵۸۰)|محاصره قلعه نیشابور (۱۵۰۱)|جنگ سوسفید|اشغال تبریز توسط عثمانی‌ها (۱۵۸۵)}}

==== شاه اسماعیل دوم (۱۵۷۶–۱۵۷۷) ====

==== شاه محمد خدابنده (۱۵۷۷–۱۵۸۷) ====

=== شاه عباس بزرگ (۱۵۸۷–۱۶۲۹): اوج قدرت ===
[[پرونده:Shah abbas I- L by Bishn Das.jpg|بندانگشتی|240x240پیکسل]]
پس از درگیری‌های داخلی بر سر انتخاب شاه میان قزلباشان، مرشد قلی خان استاجلو نظرات امرای قزلباش در قزوین را در خصوص میزان حمایت احتمالیشان از عباس به عنوان نامزدی برای تصدی تاج و تخت جویا شد. امرا نسبت به این ایده مشتاق بودند ولی شک داشتند خودشان اجرایش کنند. وقتی مرشد قلی خان در حال بحث بر سر قبول کردن ریسک لشکرکشی به قزوین برای انتصاب عباس میرزا بر تخت بود، اشغال بیشتر خراسان توسط ازبکان در محرم ۹۹۶ / دسامبر ۱۵۸۷ موضوع را فیصله داد. مرشد قلی خان که می‌ترسید اگر ازبکان خراسان را تسخیر کنند او ممکن است مهره خود عباس را از دست بدهد، به آرامی به سوی غرب لشکرکشی کرد و در مسیر حمایت ترکمانان سمنان، کاشان، و همدان، افشارهای یزد، [[ابرکوه|ابرقو]] و کرمان و ذوالفقارهای فارس را به دست آورد. وقتی او به قزوین رسید، نمایش حمایت مردمی از عباس باقی‌مانده شکاکان را نیز با خود همراه کرد و در ۱۰ ذی‌القعده ۹۹۶ / ۱ اکتبر ۱۵۸۸ سلطان [[محمدشاه|محمد شاه]] سلطنت را به پسر هفده ساله اش که با نام شاه عباس اول تاجگذاری کرد، واگذار کرد. مرشد قلی خان استاجلو، که او تاج را به وی مدیون بود، به عنوان وکیل دیوان عالی (نایب دربار) صله داده شد که او را قدرتمندترین فرد در حکومت کرد.<ref name="iranicaonline.org">R. M. Savory, “'Abbas (I),” Encyclopædia Iranica, I/3, pp. 71-75; an updated version is available online at http://www.iranicaonline.org/articles/abbas-i (accessed on 10 January 2014).</ref>

شاه عباس هنگامی به سلطنت رسید که غرب و شمال غربی ایران در تصرف دولت [[عثمانی]] بود و همچنین در شمال شرق ایران نیز خراسان جولان‌گاه [[ازبک‌ها]] شده بود. در داخل کشور نیز طی ۱۲ سال پس از مرگ [[شاه تهماسب]] و در دوران پادشاهی [[شاه اسماعیل دوم]] و [[شاه محمد خدابنده]]، قدرت شاه کاهش پیدا کرده بود. دسته‌بندی‌های قبیله‌ای [[قزلباشان]] مجدداً به شکل افزاینده‌ای بروز کرده و دوگانگی میان ترکان و تاجیکان (مردم غیر ترک) شدت پیدا کرده بود. در نتیجه این چند دستگی، هر یک از مقامات دولتی در اندیشه منافع و قدرت خویش بود و کشور دچار هرج و مرج گردیده بود. شاه عباس با اولویت بندی مشکلات متعدد توانست در طول سلطنتش سلسله صفویه را به اوج قدرت، شکوه و عظمت [[فتح تبریز (۱۶۰۳)|برساند]].<ref>{{یادکرد|فصل=پشت جلد کتاب|کتاب=[[شاه عباس کبیر]]، زندگی و نبردهای قهرمان بزرگ ملی|نویسنده=مریم نژاد اکبری مهربان|ترجمه=|ناشر=شرکت مطالعات و نشر کتاب پارسه|شهر=تهران|کوشش=|ویرایش= دکتر مهدی افشار|صفحه=|سال=1387| شابک = 978-600-5026-60-3}}</ref>

==== رخداد‌ها ====
{{اصلی|بازپس‌گیری تبریز|جنگ ایران با ازبک‌ها (۱۵۹۲)|جنگ ایران و عثمانی (۱۶۱۸–۱۶۰۳)|بازپس‌گیری هرمز|جنگ ایران و گورکانیان (۱۶۲۳–۱۶۲۲)|جنگ ایران و عثمانی (۱۶۳۹–۱۶۲۳)}}
{{Multiple image
|background color=white
|image1=Imam Quli Khan's soldiers in boats repulsed by the Portuguese at Hurmuz.jpg
|width1=145
|image2=RecaptureOfTabrizByShahAbbas1.jpg
|width2=198
|footer_background=white
|footer_align=center
|footer=نگاره‌ای از [[بازپس‌گیری هرمز]] (سمت راست) و بر نیزه کردن سر عثمانیان پس از [[بازپس‌گیری تبریز]] (سمت چپ)}}

در شرق، صفویان دچار شکست از پی شکست بودند؛ مشهد سقوط کرده بود، سیستان دچار تاخت و تاز بود، قندهار که از ۹۴۳/۱۵۳۷ در دست صفویه بود در ۹۹۹/۱۵۹۰–۹۱ به دست [[مغول هند|مغولان]] افتاد. در ۱۰۰۶/۱۵۹۸ عبداله خان رهبر برجسته ازبک درگذشت و درگیری درونی این سلسله را تضعیف کرد. شاه عباس حمله کرد ازبکان را در محرم ۱۰۰۷ / اوت ۱۵۹۸ تار و مار کرد و هرات را که ده سال در دست دشمن بود باز به چنگ آورد. تازه در ۱۰۱۴/ ۱۶۰۵–۰۶ بود که به حد کافی احساس قدرت کرد که با عثمانی ستیز کند ولی آنگاه سریع و موفق این کار را انجام داد. در پی حصول یک پیروزی بزرگ در صوفیان در نزدیکی تبریز، او در کارزارهای پی در پی ای را ادامه داد تا آخرین سرباز عثمانی را از خاک ایران طبق [[پیمان آماسیه]] (۹۶۲/۱۵۵۵) بیرون کند و در سراب با عثمانی‌ها در ۱۰۲۷/۱۶۱۸ قرارداد صلح را امضاء کند. شاه عباس در [[نبرد صوفیان]] خود را به عنوان فرماندهی با قابلیت کامل نشان داد، به خوبی از نیروهایش که در شمار و تسلیحات از عثمانی‌ها پایین‌تر بودند استفاده کرد و در لحظه‌های بحرانی نیروهای ذخیره اش را به میدان فرستاد.<ref name="iranicaonline.org" />

==== اصلاحات در ارتش ====
مشخصهٔ سال‌های شکل‌گیری قدرت شاه عباس جناح گرایی عشایر قزلباش است. شاه جوان دیده بود که امرای رقیب چگونه او و سه برادرش را چون مهره‌ای برای پیشبرد جاه طلبی‌هایشان به کار برده بودند. شاه عباس از لحظهٔ به دست گرفتن قدرت، فهمید که باید اقتدارش را بر قزلباشان اعمال کند یا ابزار آنان باقی بماند؛ ولی قزلباشان همچنان بدنهٔ استحکام نظامی دولت صفوی بودند، اگر او تضعیفشان می‌کرد، دولت را تحلیل می‌برد. او نمی‌توانست در زمانی که عثمانی‌ها مناطق وسیعی از خاک ایران در شمال غرب را در اختیار داشتند-مناطقی که در دورهٔ دو تن از پیشینیانش تسخیر کرده بودند- از پس چنین اقدامی برآید. راه حل او تشکیل یک ارتش منظم نوین متشکل از استخدام شدگان از رده‌های [[غلامان خاصه شریفه]] (غلامان شاه) بود. این غلامان مسیحیان گرجی، ارمنی و چرکسی بودند که در لشکرکشی‌های صفوی به [[قفقاز]] اسیر شده بودند (شمار اندکی از اشراف گرجی داوطلبانه به سپاه صفوی پیوسته بودند)، به اسلام گرویده بودند و در دربار و دولت برای خدمت تربیت شده بودند. غلامان از نظرات گوناگون مشابه کاپی کولاری عثمانی بودند با این تفاوت که از طریق استخدام معمول به کار گرفته نشده بودند. وفاداری علامان به شخص شاه بود، نه به یک قبیله و نتیجتاً در منازعات شاه با قزلباشان حمایت ارزشمندی از وی به عمل می‌آوردند. ایجاد سپاه غلامان، در کوتاه مدت راه حل مؤثری برای مشکل شاه بود. در بلند مدت، منشأ ضعف حکومت از آب درآمد، زیرا غلامان در تحلیل نهایی، از کیفیت‌های جنگی قزلباشان برخوردار نبودند.<ref name="iranicaonline.org"/>

==== اصلاحات در نظام اداری و دیوانی ====
دیگر تغییرات دارای اهمیت نسبی در دوره حکومت شاه عباس عبارت بودند از افزایش تمرکز امور دیوانی یا جدایی بیشتر نهادهای سیاسی و دینی؛ مثلاً جایگاه وزیر، رئیس دیوان سالاری و نمایندهٔ اصلی عناصر فارسی در دولت مرکزی ارتقاء پیدا کرد؛ مشخصهٔ این تغییر گرایش به اطلاق عناوین تشریفاتی چون اعتمادالدوله یا صدر اعظم به وزیر بود. در مقابل، عنوان [[وکیل خاص|وکیل]] (در اصل [[وکیل نفس نفیس همایون]]) که منشأش به ریشه‌های تئوکراتیک اوایل حکومت صفوی برمی‌گشت و به صاحب آن یک جایگاه ویژهٔ خاص به عنوان یار غار شاه می‌داد پس از ترور مرشد قلی خان استاجلو به مرور از رده خارج شد. از اهمیت منصب صدر، که در اصل توسط شاه اسماعیل برای تابعِ اقتدار سیاسی نگاه داشتن طبقات مذهبی طراحی شده بود، کاسته شد؛ در نتیجه، به قدرت مجتهدان افزوده شد.<ref name="iranicaonline.org"/> دیوان بیگی وظیفهٔ وزیر دادگستری را به عهده داشت. واقعه‌نویس مأمور تحریر فرمان‌های سلطنتی و نگهداری سوابق مکاتبات با سلاطین خارجی بود، [[ایشیک آقاسی باشی]] ریاست تشریفات سلطنتی دربار را به عهده داشت. [[قورچی‌باشی (قزلباش)|قورچی‌باشی]]، [[قوللر آقاسی‌باشی]] و [[اسلحه‌دارباشی|تفنگچی‌باشی]] امرای ارشد ارتش بودند.{{مدرک}} اصلاحات دیوانی شاه عباس به دولت صفوی استحکام و نیرو بخشید. توازن ظریفی که او بین افراد یا عناصر گوناگون در نظام- ترکها، فارسها، و قفقازی ها-ایجاد کرد رمز موفقیت او بود. گرچه پیشینیانش نتوانسته بودند این توازن را برقرار کنند، شاه عباس با نتایجی نهایتاً فاجعه بار، حکومت را در چنان جایگاه استواری قرار داد که تشکیلاتش، به مدت حدوداً یک قرن پس از مرگش، بیشتر به دلیل مومنتومی که او پدیدآورده بود به کار کردن ادامه دادند.<ref name="iranicaonline.org"/>

[[پرونده:Isfahan to the north side by Eugène Flandin.jpg|بندانگشتی|نگاره‌ای از اصفهان در زمان [[شاه عباس بزرگ]].|270x270px]]

==== اصلاحات در تصوف ====
مشکل چگونگی داخل کردن سازمان صوفی [[طریقت صفویه]]؛ که شاه مرشد کامل (هدایت‌کنندهٔ عالی معنوی) اش بود، در حکومت از آغاز حکومت صفوی در ۹۰۷/۱۵۰۱ حاد باقی‌مانده بود. از آنجا که پیشینیان شاه عباس نتوانسته بودند این نظام مذهبی را در دیوان سالاری دولتی ادغام کنند، سازمان صوفی بدل به چیزی مربوط به گذشته شده بود که به طرزی فزاینده معنای خود را از دست می‌داد. اعتبار خلیفه الخلفا، رئیس این سازمان پس از شاه که گاه‌وبیگاه اقتدار شاه را به چالش می‌گرفت نیز چنین بود. چنین چالش‌هایی معمولاً با توسل شاه به اصول صوفیگری حل می‌شد و آزمونی از وفاداری به خود او بود؛ بنابراین شاهان صفوی تبعیت تلویحی مرید از پیر را از صحنهٔ مذهبی به سطحی سیاسی، به صورتی از رأی اعتماد به خودشان به عنوان پادشاه، منتقل کرده بودند. در اوایل حکمرانی شاه عباس اول (۹۹۸/۱۵۹۸–۹۹) صوفیان آخرین چالش جدی خود را نسبت به اقتدار شاه وارد کردند و سرکوب شدند. شاه زان پس تلاش کرد اهمیت شان را با نادیده گرفتنشان و تحقیر آنان کم کند.<ref name="iranicaonline.org"/>

==== جنگ با ازبکان و عثمانی‌ ====
در زمان صفویه ازبکان پیوسته به [[خراسان]] می‌تاختند و آنجا را غارت می‌کردند. وقتی شاه عباس به سلطنت رسید ازبکان [[مشهد]] را تصرف کرده و دوباره به درون خاک ایران می‌تاختند<ref>عالم آرای عباسی، صفحه ۲۵۶–۲۵۸</ref> و تا [[اسفراین]] پیشروی کردند.<ref>همان، صفحه ۳۰۱–۳۰۳</ref> در این گیر و دار ناگهان [[عبدالله خان ازبک]] درگذشت و پسرش [[عبدالمومن خان]] نیز به قتل رسید.<ref>ولایتی، علی اکبر، تاریخ روابط خارجی ایران در عهد شاه عباس اول صفوی، ۱۳۷۴، تهران، صفحهٔ ۳۳</ref> بدین ترتیب شاه عباس در ۲۵ ذی‌الهجه سال ۱۰۰۶، «برهنه پای و گشاده پیشانی به همراه سپاهیان وارد مشهد شد».<ref>عالم آرای عباسی، جلد ۱، صفحهٔ ۳۹۸</ref> با این وجود هنوز ازبکان به قصد غارت به سر حدات شمال شرقی ایران می‌تاختند تا این که ارتش ایران در نواحی [[هرات]] آنان را در هم کوفت. همچنین سر مقتولان را به [[قزوین]] فرستادند<ref>معطوفی، اسدالله، تاریخ چهار هزار ساله ارتش ایران، صفحهٔ ۶۴۶</ref> که تعداد آن‌ها را از ۱۷۰۰ سر تا ۲۰۰۰۰ سر نوشته‌اند.<ref>ولایتی، علی اکبر، تاریخ روابط بازرگانی و سیاسی انگلیس و ایران، صفحهٔ ۵۸</ref>
پس از چندی [[تألم خان]] برادرزاده عبدالله خان به سرکردگی ازبکان رسید و با سیصد هزار نفر به خراسان حمله کرد و در [[هرات]] مقر ساخت؛ بنابراین سپاه [[ایران]] با یکصد هزار نفر سپاهی به هرات حمله کرد و در این نبرد ازبکان شکست خوردند و تألم خان کشته شد. همچنین دوازده هزار نفر از مردان و زنان ازبک به دست ایرانیان اسیر شدند.<ref>اروج بیگ بیات، دون ژوان ایرانی، صفحه ۲۶۱ و ۲۶۲</ref>
[[پرونده:Shah_Abbas_I.jpg|بندانگشتی|220x220px|نگاره‌ای از [[شاه عباس بزرگ]] در حال بزم]]

==== انتقال پایتخت به اصفهان ====
شاه عباس پس از پیروزی بر ازبکان در ۱۰۱۷/ ۱۵۹۸ پایتختش را از قزوین به [[اصفهان]] که آن را به شکل یکی از زیباترین شهرهای جهان دگرگون کرده بود، منتقل کرد. از جنوب شهر شاهراهی بدان وارد می‌شد که از میان باغ‌ها و عمارت‌های مشهور به هزارجریب می‌گذشت، که بسیاری از اشراف در آن سکونت داشتند. پس از گذر از زاینده رود و پل الله وردی خان از خیابان عظیم پردرخت چهارباغ می‌گذشت، به میدان عظیم مستطیلی شاه می‌رسید که کاخ عالی قاپو و دو تا از بزرگ‌ترین شاهکارهای معماری ایرانی، [[مسجد شیخ لطف‌الله]] و مسجد شاه بدان مشرف بود. این شهر زیبا غالباً مورد بازدید سفرای اروپایی، تجار خواهان امتیازات تجاری، مبلغین کاتولیک خواهان مجوز افتتاح صومعه و فعالیت تبلیغی، سیاحانی چون [[آنتونی شرلی]] و مسافرینی چون [[پیترو دلاواله|پیترو دلا واله]] که شرح‌های ارزشمندی از ایران صفوی برجای نهاده، قرار می‌گرفت.<ref name="iranicaonline.org"/>

=== دوران پس از شاه عباس: افول ===

==== شاه صفی یکم (۱۶۲۹–۱۶۴۲) ====
[[شاه صفی]] نوه و جانشین [[شاه عباس کبیر]] بود.<ref name="tarikh">{{یادکرد|فصل=|کتاب=شاه سلطان حسین صفوی تراژدی ناتوانی حکومت |نویسنده =محمد احمد پناهی سمنانی|ناشر =انتشارات کتاب نمونه|شهر=|ویرایش= |صفحه=|سال=۱۳۷۴|شابک=}}</ref> تزلزل در [[سیاست خارجی ایران]] از دوره سلطنت او آغاز گردید. [[ازبک‌ها]] شرق و [[عثمانی]]ها غرب ایران را مورد تاخت و تاز قرار داده بودند. شاه صفی که از مقابله با سلطان [[مراد چهارم]] امپراتور عثمانی درمانده بود، در سال ۱۰۴۸ هجری قمری به قراردادی که به موجب آن، بغداد به عثمانی‌ها واگذار می‌شد، تن در داد. سال پیش از آن نیز [[قندهار]]، به دست [[شاه جهان]] امپراتور مغولی هند از دست رفته بود. دلیل این شکست‌ها این بود که فرماندهان لایق و کارآزموده نظامی صفوی به دلیل بدگمانی‌های [[شاه صفی]] به آنان، کشته شده‌بودند.<ref>سفرنامه تاورنیه صفحه ۴۹۹ و ۵۰۰</ref>

==== شاه عباس دوم (۱۶۴۲–۱۶۶۶) ====

==== شاه سلیمان یکم (۱۶۶۶–۱۶۹۴) ====
[[شاه سلیمان]] فرزند [[شاه عباس دوم]] در آغاز حکومتش هم از نظر اوضاع داخلی و هم از نظر مسائل خارجی، دشواری‌های بسیاری در ایران پدید آمده بود. [[قحطی]] و بیماری بر کشور سایه افکنده بود. طاعون در بین اهالی بیداد می‌کرد.<ref>سفرنامه کمپفر صفحهٔ ۵۲</ref> عثمانی‌ها که گرفتاری‌هایشان در اروپا تمام شده بود، علی‌رغم قرارداد ۱۰۴۹ هجری قمری که مرزها را مشخص ساخته بود و منطقاً دستاویزی برای تجاوز وجود نداشت، دوباره چشم به ایران دوختند. شیخ علیخان زنگنه اعتماد الدوله خطر عثمانی‌ها را به شاه سلیمان گوشزد کرد و گفت که ممکن است آن‌ها دوباره به ایران بتازند، شاه سلیمان هم با کمال خونسردی در پاسخ گفت:<ref>تاریخ ایران، شاملویی، صفحهٔ ۶۵۶</ref>

{{گفتاورد|«هرچه می‌خواهد بشود، ما را اصفهان کفایت می‌کند!»}} در دوران حکومت شاه سلیمان، [[جزیره قشم]] سه سال در تصرف [[هلند]]ی‌ها بود و [[ازبک‌ها]] با مشاهده ضعف دربار صفوی، بار دیگر [[خراسان]] و شهرهای آن را مورد هجوم قرار دادند، زندگی مردم را غارت کردند و بسیاری از مردم بی‌گناه را به قتل رساندند. قزاق‌های روسی به تحریک تزار آلکسی سواحل [[گیلان]] را عرصه تاخت و تاز خود قرار داده بودند.<ref name="tarikh"/>

==== شاه سلطان حسین (۱۶۹۴–۱۷۲۲) ====
فساد سازمان حکومتی، جایگاه اوباش در مناصب دولتی، غارتگری‌های حاکمان شهرها، ولخرجی‌های هنگفت شاه، [[مالیات]]های کمر شکن، سقوط بازرگانی خارجی و نظایر آن از دلایل مستقیم فروپاشی نظام حکومتی صفویه در زمان [[شاه سلطان حسین]] بود.<ref name="tarikh"/>
[[پرونده:Basra bahrefars.jpg|بندانگشتی|نقشه ایران اواخر دوره صفویه در سال ۱۷۲۹ میلادی]]

=== سقوط ===
{{اصلی|نبرد گلون‌آباد|سقوط اصفهان|جنگ ایران و روسیه ۱۷۲۲، ۱۷۲۳|سرنگونی صفویان}}
سرنگونی امپراتوری و دودمان صفویه عمدتاً برگرفته از اوضاع نابسامان اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در پایان دوران این دودمان به‌ویژه در زمان زمامداری [[شاه سلطان حسین]]، واپسین پادشاه این امپراتوری می‌باشد. عوامل متعددی در فروپاشی نظام پادشاهی صفویه نقش داشته‌است، این عوامل عبارتند از:<ref>''تذکرة‌الملوک''، با تعلیقات مینورسکی، صفحهٔ ۳۶.</ref><ref>''انقراض سلسله صفویه''، لاکهارت: ص ۲۰</ref>
# ناتوانی و تحلیل رفتن تدریجی [[نیروی نظامی]] و سقوط اخلاقی نظامیان و کاهش تدریجی عنصر انضباط و جانشین شدن دشمنی و حسد میان سران قدیم و جدید سپاه که در طول حاکمیت این سلسله به وجود آمد.
# بی‌اعتبار شدن وحدت میان پادشاهی و مذهب و از هم پاشیدن اساس تمرکزی که در سایه وحدت مذکور، حاکمیت صفویه بر آن بنا شده بود، بی‌آنکه [[ایدئولوژی]] دیگری جایگزین آن گردد.
# درهم ریختن توازن میان ممالک و خاصه و کاسته‌شدن از انگیزه‌ها و علائق طبقات خدمت‌گزار بر اثر توسعه ناحق خاصه.
# قدرت یافتن حکومت پشت پرده و نفوذ ملکه‌ها و خواجه‌سرایان در امور سیاسی و اداری کشور.
# فساد و عشرت بارگی درباریان و در رأس آن‌ها پادشاه و ناآگاهی او از اوضاع کشور.
# حرم‌پروردگی شاهزادگان و محروم ماندن آن‌ها از تربیت سیاسی و اجتماعی.
# تحقیر و خوار انگاشتن مردم و فاصله عمیق بین [[حکومت]] و [[مردم]].
# تمرکز قدرت در دست پادشاه غیرقابل تعویض و بی‌هدفی او جناح‌گرایی و مخالفت را در محافل حکومتی به راه انداخت و به روحانیون اجازه داد تا طرح‌های احتکار غلات را به راه بیاندازند و دست فرمانداران درنده استانی را برای از بین بردن مردم بدون پاسخگویی باز گذاشت.
# ترکیبی از فقدان چشم‌انداز و مشکلات مالی منجر به غفلت و لغو ترتیبات یارانه‌ای شد که تتمه وفاداری را که شاه از قبایل می‌خرید از بین برد
# نفوذ فزاینده نوعی از اسلام [[شیعه|شیعی]] تندرو به سرکردگی [[محمدباقر مجلسی]]، خلاء رهبری ضعیف شاه را پر کرد و باعث ایجاد خشم و شورش مردم [[اهل سنت]] ساکن در [[خراسان]] و [[کردستان]] و [[آسیای میانه]] شد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=دنیای صفوی - رودی ماتئی -نسخه انگلیسی -ص۱۶۰}}</ref>

== ادیان و باور‌ها ==
{{اصلی|بینش و ایدئولوژی صفویان}}
{{همچنین ببینید|شیعه دوازده‌امامی در حکومت صفویه}}
=== تغییر مذهب مردم ===
زمانی که صفویان به قدرت رسیدند، مردم ایران بیشتر اهل تسنن بودند. شیعیان بیشتر در شهرهای [[مشهد]]، [[سبزوار]]، [[قم]]، [[کاشان]]، مناطق شمالی ایران ساکن بودند. با به قدرت رسیدن شاه اسماعیل و اعلام رسمیت تشیع، مذهب [[شیعه دوازده‌امامی]] بر مردم تحمیل شد و بخش زیادی از مردم به این مذهب روی آوردند و تراکم اهل تسنن، بیشتر به مناطق مرزی محدود شد. از نظر جمشید نوروزی و یدالله شکری یکی از دلایل رسمی‌کردن مذهب تشیع توسط صفویان، ایجاد وحدت و یگانگی میان مردم، مشخص کردن ایران از دیگر کشورهای اسلامی و تأمین استقلال کشور بود.<ref name="noroozi">{{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=نوروزی|نام=جمشید|عنوان=تمدن ایران در دورهٔ صفویه|سال=۱۳۹۱|شابک=9789640800614|صفحه=۴۲–۴۳}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=شکری|نام=یدالله|عنوان=عالم آرای صفوی |سال=1350|ناشر=بنیاد فرهنگ ایران|مکان = تهران|صفحه=130|۵ اوت ۲۰۱۶}}</ref>

در دوره صفوی کتاب‌ها و رساله‌های دینی متعددی به زبان فارسی نوشته شد. با این اقدام، درک اصول دین و مسائل شرعی، از انحصار عربی‌دانان خارج شد و بسیاری از گروه‌های متوسط و پایین جامعه که سواد خواندن و نوشتن فارسی را داشتند نیز توانستند از این اطلاعات استفاده کنند.<ref name="noroozi"/>
[[پرونده:Naghshe_Jahan_Square_Isfahan_modified.jpg|بندانگشتی|240x240px|[[میدان نقش جهان]]، میدان مشهور ساخته شده به وسیله صفویان که نماد مذهبی سیاسی داشت.]]
در عصر صفوی پادشاهان به ساخت و تعمیر مسجد، مدرسه و بناهای مذهبی توجه زیادی داشتند. پادشاهان صفوی در شهرهای مشهد و قم نیز بناهایی احداث کردند. در آن زمان بزرگان و ثروتمندان هم، مسجد و مدرسه‌های زیادی ساختند.<ref name="noroozi" />

=== تقدس و پرستش شاهان صفوی ===
تقدس شاهان صفوی به حدی بود که هرکس به دربار آنان می‌رفت بایستی در برابرشان سجده می‌کرد.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://jhr.ui.ac.ir/article_16490.html|عنوان=ماجرای سجده بر شاه در دربار شاه اسماعیل اول و شاه تهماسب اول: با تکیه بر منابع سده دهم‌ و اوایل سده یازدهم هجری.}}</ref> [[انگلبرت کمپفر|کمپفر]] پزشک آلمانی که در زمان [[شاه سلیمان یکم]] در ۱۶۸۳ تا ۱۶۹۳ میلادی به ایران آمده بود، توصیف می‌کند که چگونه ایرانیان از شدت اعتقاد به قداست شاه، شفای بیماران را در آب [[توالت|لگن دستشویی]] او جستجو می‌کردند و بیمار باید از آبی که به نحوی از این تشعشع وجودی شاه نیرو گرفته بنوشد! خواه شاه این آب را برای شستن دست‌ها به کار برده باشد، یا اینکه آب به هر نحوی با بدن وی تماس یافته باشد و شفای خود را بیشتر در آب لگن شاه می‌جویند تا در داروی داروخانه‌ها.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=سفرنامه کمپفر، ۱۳۶۰: ص ۱۵}}</ref><ref name=":92">{{یادکرد کتاب|عنوان=''تحلیلی جامعه‌شناختی بر خرافه‌گرایی دینی در عصر مرشد شاهان صفوی''. مهدی ستوده، آذر قلیزاده، ناصر جدیدی – دانشگاه آزاد اصفهان.}}</ref>

شاه صفوی برای [[قزلباش|قزلباشان]] مقدس بود و آنها برای اثبات ارادت خود هرکس را که شاه به او خشم می‌گرفت به‌سرعت زنده زنده می‌خوردند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=واکاوی محاکمه و مجازات در عصر صفوی رضا الوندی تاریخ نو بهار 1396 شماره ۱۸}}</ref> [[ژان شاردن|شاردن]] می‌گوید: «اگر شاه به پدری فرمان دهد که پسرش را به دست خود بکشد یا به پسری بگوید پدرش را به قتل برساند، باید بی‌درنگ اجرا شود.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=سفرنامه شاردن - چاپ ۱۳۷۵- ج۳ ص ۱۱۵۵}}</ref>

[[شاه سلطان حسین]] برای مقابله با افغان‌ها دستور پخت یک آبگوشت سحرآمیز را داد که پس از اطعام سپاهیان آنان نامرئی شده و بر دشمن پیروزی یابند. در ظرف دو پاچه بز نر با ۳۲۵ غلاف سبز نخود ریختند و ۳۲۵ ورد توسط [[دوشیزه|دوشیزه‌ای]] بر آن خوانده شد. این گونه خوش‌باوری‌ها مانع تفکر در تمام طبقات شده و ذهن عوام را آماده قبول و دفاع تعصب‌آمیز از آنها کرده بود.<ref name=":103">{{یادکرد وب|نویسنده=دنیای اقتصاد|نشانی=https://donya-e-eqtesad.com/بخش-تاریخ-اقتصاد-31/523044-رواج-خرافات-در-عصر-صفوی|عنوان=رواج خرافات در عصر صفوی}}</ref>

شاه صفوی حلال و حرام را تعیین می‌کرد و کشته‌شدن در راه او [[شهادت در اسلام|شهادت]] محسوب می‌شد. مردم شاه را پدر و موجودی مقدس می‌پنداشتند و برای نشان‌دادن اعتقاد خود به شاه، لحظه‌ای درنگ نمی‌کردند و اوامر او را بی‌چون‌وچرا اطاعت می‌کردند. شاهان صفوی قدرت عظیمی به‌ویژه در تصمیم‌گیری دربارهٔ مرگ و زندگی اطرافیانشان داشتند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=رودی متی، ۱۳۹۳ ص۲۴۳}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=فوران، ۱۳۹۴: ص ۷۸}}</ref>

=== اعتقاد به ظهور امام زمان در عصر صفوی ===
شهرت یافته بود که ظهور [[حجت بن الحسن|امام زمان]] بلافاصله بعد از حکومت صفویه خواهد بود. خواص و عوام برای زمینه‌سازی ظهور امام زمان به ساختن اصطبل برای اسب او اقدام می‌کردند. شاردن در سفرنامه خود می‌گوید که در اصفهان و سبزوار و قم، طویله مخصوصی از اسبان را برای امام زمان نگه می‌داشتند تا در لحظه ظهور آماده باشند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=سیاحت‌نامه شاردن، ''۱۳۷۵: جلد۳، ص ۱۲۷۹''}}</ref> [[شاه تهماسب یکم]] اولین خواهر خود را مجرد نگاه داشته بود تا به عقد امام زمان دربیاورد و این دختر تا آخر عمر مجرد ماند و پس از مرگش، [[محتشم کاشانی]] با اشاره به بکارت او قصیده‌ای سرود و او را به [[مریم|مریم باکره]] تشبیه کرد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=رسول جعفریان، ۱۳۹۱: ص ۵۳.}}</ref>

=== رواج خرافات ===
در حکومت صفویه، شاه نمایندهٔ خدا و جنبهٔ الهی داشت. خرافات رایج در زمینهٔ اعتقادات شخصی شاه و باورهای خرافی جامعه دربارهٔ او در باورهای دینی مطرح شده‌است؛ روند تشیع در این دوره و غلبهٔ [[اخباری‌گری]] و ویژگی‌های صوفیانه که مبنای عقلانی ضعیف داشتند، موجب ضعف عقلانیت و باورهای اقشار شد. حاکمیت استبدادی که از جهل مردم سود می‌برد؛ سنت‌های قبایل ترک آناتولی از جمله دلایل رواج خرافات بودند.<ref name=":94"/>

[[محمدباقر مجلسی]] یکی از بزرگ‌ترین شیخ‌الاسلام‌ های صفویه، معتقد بود دین برای همه امور دنیوی و اخروی و جامعه‌شناسی و روان‌شناسی و سیاست و تجارت و پزشکی و نحوه زندگی و غذاخوردن و... دارای حدیث و روایت است. او [[حدیث]] و [[روایت]] (اخباری‌گری) را سرچشمه معرفت دینی می‌دانست. گسترش این تفکرات باعث شد برای هر مسئله‌ای به‌دنبال روایت و دعای مربوط بگردند که نتیجه آن جلوگیری از تفکر و در نهایت لغزیدن جامعه به دامن خرافات شد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تحلیل جامعه شناختی دین رایج در دوران پایانی عصر صفوی و آثار ناخواسته آن بر گسترش خرافه؛ با تأکید بر دیدگاه علامه مجلسی - نشریه علمی (وزارت علوم) نویسندگان: رضا شفیعی اردستانی حمید نساج سید جواد امام جمعه زاده سید محمدعلی حسینی زاده منبع: پژوهشنامه علوم سیاسی سال هفدهم بهار 1401 شماره 2 (پیاپی 66) ص۱۷}}</ref>

==== رواج غیب‌گویی، خواب‌گزاری و جادوگری ====
ژان شاردن اشاره می‌کند: «عالمان دین اطلاق [[روشن‌بینی|غیب‌گویی]]، [[پیش‌گویی|پیشگویی]]، [[رمل|رمالی]]، [[جادو|جادوگری]] و [[دعانویس|دعانویسی]] را تأیید می‌کنند و آن را فنی درخور اعتنا می‌شمارند؛ خود نیز به آن‌ها آشنایی دارند و گاه در یک یا چند رشتهٔ آن فعالیت می‌کنند. دیگر دانشوران نیز با اینکه به خوارمایگی این خرافات و اباطیل به خوبی آگاهند، به گونه‌ای شیفتهٔ آن‌ها می‌باشند»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ژان شاردن، ۱۳۷۵ ج۳ ص۱۰۳۲}}</ref>

[[تعبیر خواب]] در تصمیم‌های مملکتی تأثیرگذار بود. از نمونه‌های آن روایت دستور دادن [[علی]] به [[شیخ حیدر (صفویه)|شیخ حیدر]] است که ضمن بشارت ظهور صفویان، نوع پوشش و کلاه آنان را نیز تعیین می‌کند و می‌گوید: از برای صوفیان و مریدان خود تاجی بساز از سقرلاط سرخ و خودش نمونه تاج را در دست داشت و دوازده سنگ در آن قرار داد تا شیخ حیدر یاد بگیرد!<ref name=":94"/>

[[کیمیاگری]] نیز در عهد صفوی رونق داشت. کیمیاگران به‌دنبال تبدیل فلزات به طلا و جاودان کردن عمر انسان توسط مایعی که "اکسیر" می‌نامیدند بودند. کار خود را با دعا و طلسم و تعبیرات متافیزیکی در هم آمیختند و از علوم اسرار آمیز دم می‌زدند. در همین زمان در اروپا، علم شیمی به عنوان علم شناخت تجزیه و ترکیب تجربی و آزمایشگاهی مواد درحال تکوین و توسعه بود.<ref name=":75"/>

[[اسطرلاب]] که در [[سده دهم میلادی]] و توسط دانشمندان مسلمان، برای تعیین طول و عرض جغرافیایی و زمان‌های حرکت ستارگان تکمیل شده بود و یک ابزار علمی نجومی بود،<ref>{{Cite web|last=Nizamoglu|first=Cem|date=2005-08-10|title=Using an Astrolabe|url=https://muslimheritage.com/using-an-astrolabe/|access-date=2023-10-16|website=Muslim Heritage}}</ref><ref>{{cite book|last1=Lachièz-Rey|first1=Marc|title=Celestial Treasury: From the Music of Spheres to the Conquest of Space|last2=Luminet|first2=Jean-Pierre|date=2001|publisher=Cambridge University Press|others=Translated by Joe Laredo|isbn=978-0-521-80040-2|location=Cambridge, United Kingdom|page=74|language=en}}</ref> پس از شش تا هشت قرن، در عهد صفوی به ابزاری برای غیب‌گویی و رمالی تبدیل شد که منجمان دربار از آن برای پیشگویی پیروزی‌ها و شکست‌های نظامی یا احوالات شاه و اطرافیانش استفاده می‌کردند.<ref name=":94"/>

==== رواج تقدیرگرایی ====
تسلیم‌بودن دربرابر تقدیر و سرنوشت، به حدی رواج یافت که مقابله با حوادث و بلایا به نوعی مقابله با خواست خداوند تلقی می‌شد. ضیافت شاه سلطان حسین در عمارت چهل‌ستون یکی از نمونه‌های بارز تقدیرگرایی در این دوره است: «زمانی که مشغول صرف شام بودند، یکی از ستون‌های عمارت آتش گرفته و حتی به قسمتی از سقف هم سرایت کرد. در این موقعیت شاه به کسی اجازهٔ خاموش‌نمودن آتش را نداد. توجیه شاه از ممانعتش این بود که چون اراده و مشیت خداوند به این تعلق بگیرد که این تالار بسوزد، نباید برخاست خداوند پیشی گرفت»<ref name=":94"/><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=(کروسینسکی، 1363: 92-91).}}</ref>

تعیین زایچه از سوی ستاره‌ها و صور فلکی قبل از تولد کودک، تعیین مناسب برای رفتن به خانه نو، پوشیدن لباس نو، زمان مناسب برای عقد و روز عروسی و … از دیگر مواردی بود که باید مورد تأیید منجمین قرار می‌گرفت.<ref name=":103"/>

==== اعتقاد به سحر و طلسم ====
مقولاتی چون سحر، طلسم، جادو، پیشگویی و متوسل شدن بی‌حد و مرز به طالع بینی زمینه‌های آمیختگی امور زندگی را با خرافات فراهم می‌ساخت؛ مثلاً به هنگام تولد باید کلیدی را زیر بدن نوزاد موقع قطع بند ناف قرار می‌دادند تا احتمال اینکه او بعداً دزد شود کاهش یابد. می‌پنداشتند عبور زنان نازا از زیر جسدهای به دار آویخته شده و دادن مغزهای گردو به مردانی که در راه با آنها روبه‌رو می‌شدند آنان‌را شفا می‌دهد.<ref name=":103"/>

==== رواج خرافات در مورد مرگ و خاک‌سپاری ====
بعد از مرگ شاه عباس اول، چند تابوت درست کردند و به‌صورت هم‌زمان به تشییع جنازه پرداختند تا مکان دقیق خاک‌سپاری مشخص نباشد و خانوادهٔ شاه از طلسم در امان باشند. هنوز هم دربارهٔ مکان قبر شاه عباس، اختلاف نظر وجود دارد.

[[ژان شاردن|شاردن]] نوشته است: «ایرانیان براطلاق دربارهٔ جسد و آرامگاه پادشاهان خود به اوهام و خرافات عجیبی پایبندند و بر این باورند که چون ممکن است ارواح خبیثه با افسون و جادو در آن نفوذ کنند و عزایم و طلسم‌هایشان مایهٔ شوربختی و پراکندگی و آشفته‌حالی فرزندان و بستگانشان گردد، گور آنان را مخفی می‌دارند. بدین‌سان که چندین تابوت مشابه درست می‌کنند و هر یک را به شهری می‌فرستند و همه را با تشریفات یک‌سان به خاک می‌سپارند تا آرامگاه واقعی بر همگان معلوم نگردد. اما راست این است که اگر کسی بخواهد بر محل واقعی دفن جسد آگاه گردد، با اندک پیگیری و خرجی (پول دادن) نه بسیار زیاد، به مقصود می‌رسد!»<ref name=":94"/><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ژان شاردن، ۱۳۷۵ ج۵ ص۱۶۶۳}}</ref>

=== برپایی مراسم‌های سوگواری و محرم ===
سوگواری برای کشته‌شدگان شیعه که در زمان حکومت صفویه، رونق بسیار یافت. روضه خوانی و مداحی در ایام محرم معمول شد. دیگر فعالیت‌های مذهبی رایج عبارت بودند از: شبیه‌خوانی، راه افتادن هیئت (دسته) با علم و کتل در معبرها و تکیه‌ها و مسجدها، جشن گرفتن روزهای ولادت [[اهل بیت|ائمه شیعه]] و عزاداری در ایام درگذشت آنان. شاعران نیز، تحت‌تأثیر این جو مذهبی، موضوع اشعار خود را تغییر دادند و به ستایش و مدح ائمه و سرودن مرثیه برای آنان پرداختند. از جمله شاعران معروف در این زمینه می‌توان به اشعار [[محتشم کاشانی]] اشاره کرد.<ref name="noroozi" />

صفویان مردم را برای زیارت کردن تشویق می‌کردند. در این دوره، به دلیل جنگ‌های دائمی با عثمانیان، به جای زیارت اماکن متبرک‌های که در عراق قرار داشت، زیارت مشهد و قم رواج یافت. در آن زمان شاه عباس اول، برای زیارت مرقد [[علی بن موسی الرضا|علی بن موسی‌الرضا]]، مسیر اصفهان تا مشهد را پیاده طی کرد.<ref name="noroozi" />

فیگوئروا نوشته است: «کسانی گودالی می‌کنند و تمام بدن برهنه خود را تا گردن در خاک فرو می‌کنند و فقط سرشان بیرون می‌ماند. رفیقشان از حاضران صدقه جمع می‌کند. آنها پیش از فرورفتن در گودال در سبدی می‌روند و در سبد را به گردن می‌چسبانند. پس از آن‌که با سبد در گودال رفتند، تا زیر ریششان را از خاک پر می‌کنند و هنگام عصر به کمک هم‌دستان از سبد خارج می‌شوند و شب را به خوردن و استراحت می‌گذرانند. صبح فردا پیش از روشن‌شدن هوا به سبد بازمی‌گردند و تا آخرین روز عزاداری این‌کار ادامه دارد...»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=سفرنامه فیگوئروا، ۱۳۶۳: ۳۰۱۳ - ۳۱۲}}</ref>

ریختن خون به روش‌های مختلف برای [[حسین بن علی|امام سوم]] مرسوم بود. با این هدف که این خون‌ها موجب تسکین دردهای اهل بیت شود. این باور تا به امروز نیز ادامه دارد. [[قمه‌زنی|قمه‌زنان]] روز [[عاشورا]] و روز بیست و یکم رمضان، لباس سفیدی به نشانهٔ کفن بر تن می‌کردند و موی سر را می‌تراشیدند. پیش از طلوع آفتاب با قمه و شمشیری که در دست داشتند، بر فرق سر می‌کوفتند. گاهی افرادی بودند که برای کنترل ضربات قمه، چوبدستی را مقابل قمه و شمشیر می‌گرفتند. اگر کسی براثر ضربات کشته می‌شد، او را شهید می‌نامیدند و بنا به اعتقاد قزلباشان، در آن دنیا با امام محشور می‌شد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کتاب نمایش در عصر صفوی -آزند ۱۳۵۸ ص۴۴۱–۴۴۴}}</ref>

== دولت ==
{{گسترش بخش}}
=== ساختار ===
از دید تاریخ ایران کنونی، دولت صفوی دارای دو ارزش اساسی و حیاتی است: نخست، ساخت ملتی یگانه با مسئولیتی یگانه در برابر مهاجمان و دشمنان، و نیز در برابر گردنکشان و شورشیان بر فرمان‌روایی مرکزی؛ دوم، ساخت ملتی دارای آیینی ویژه که بدان شناخته شده و برای نگاهبانی از همان آیین، دشواری‌های بزرگ را در برابر یورش‌های دو دولت نیرومند خاوری و باختری تحمل نموده‌است. در این مورد، آیین رسمی [[شیعه دوازده‌امامی]]، همان کاری را انجام داد که اکنون جهان‌بینی‌های سیاسی در ساخت فرمانروایی‌ها می‌کنند.

به هر روی با ساخت دولت صفوی، گذشته دیربازی از گسیختگی پیوندهای ملی ایرانیان به دست فراموشی سپرده شد و بار دیگر به گفتهٔ براون، از ملت ایران «ملتی قائم بالذات، متحد، توانا و واجب الاحترام ساخت و ثغور آن را در ایام سلطنت شاه عباس یکم به حدود امپراتوری ساسانیان رسانید».<ref>تاریخ ادبیات ایران، ج ۴، ص ۱</ref>

رشته راستین و اساسی این پیوند ملی، آیین [[تشیع]] بود، و گرنه با وضعی که در آن روزگار پیش آمده بود، هیچ چیز دیگری نمی‌توانست چنین تأثیری در بازگرداندن آن پیوند و همبستگی داشته باشد، چنان‌که [[اهل سنت]] [[ایران]] که در دورهٔ [[شاه اسماعیل یکم]] و [[شاه تهماسب یکم]] زیر فشارهای سختی بودند، به جای ماندن دولت عثمانی و پیوستن ایران را به خاک آن دولت آرزو می‌کردند. دسته‌هایی از کردان سنی مذهب که گرایشی به فرمانبری از یک پادشاه شیعی مذهب نداشتند، بی‌هیچگونه مقاومتی و مخالفتی در قلمرو عثمانی به جای ماندند؛ و دست به دست گشتن برخی از سرزمین‌های کردنشین میان دو دولت عثمانی و صفوی تأثیری در مذهب آن‌ها نداشت.

البته از سوی دیگر بر ملیت ایرانی نیز پای‌فشاری می‌شد. همه مردم جای گرفته در [[ایران]] خود را هم‌وندی (عضوی) از این کشور و ایرانی می‌دانستند و مردم [[مردمان ترک|ترک]] و تاجیک (نامی که در آن زمان به ایرانیان غیر ترک داده شده بود)، دوستدار پادشاهی صفویان بودند و حتی امروزه نیز مردم ایران با دوست‌داری از این خاندان یاد می‌کنند. شاه اسماعیل یکم با پای‌فشاری بر اهمیت ملی‌گرایی، پست‌های دولتی را میان مردم گوناگون بخش کرده بود و با ترویج [[شاهنامه‌خوانی]]، دوستی به ملیت ایرانی را میان ایرانیان گسترش داده بود. چنان‌که که در بیشتر ایل‌های آن زمان، شعرهای حماسی [[شاهنامه]] خوانده می‌شد و مردم ایل‌های ترک [[قزلباش]] نیز شعرهای شاهنامه را از برداشتند. حتی شاه اسماعیل نام فرزندان خود را از نام‌های ایرانی و شاهنامه برگزیده بود، مانند: تهماسب، سام، القاس، فرنگیس و…<ref>غفاری‌فرد، عباسقلی، ''[[تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه]]''، [[سازمان سمت]]، ۱۳۸۱. صص ۶–۲۸۵</ref>

سازمان حکومتی صفویان در آغاز آمیخته‌ای از ساختار رده‌بندی صوفیان و ساختار سنتی پادشاهی در ایران بود. به این روی که در بالای هرم نیرو شاه جای داشت که هم آدم نخست فرمان‌روایی و هم مرشد کامل بود و پس از او وکیل یا [[وکیل نفس نفیس همایون]] بود. وکیل دارای نقش وزیر اعظم (رئیس دیوان‌سالاری) بود و هم میانجی بین مرشد کامل و صوفیان. در ساختار نظامی ایل‌های قزلباش نیز رده‌بندی ایلی صوفیانه وجود داشت. اما دیوان‌سالاری فرمان‌روایی بر اساس ساختارهای کهن ایرانی کار می‌کرد چرا که [[قزلباش]]ان از آغاز در کارهای دیوانی نقش چندانی نداشتند. نقش شاه به عنوان مرشد پس از [[جنگ چالدران]] سست شد و این کار در زمان [[شاه تهماسب یکم]] و [[شاه محمد خدابنده]] و شاه عباس ادامه یافت، به آرامی نقش باورهای صوفیان در ساختار فرمان‌روایی کاهش یافت به گونه‌ای که ردهٔ وکالت به کلی از میان رفت و بسیاری از اختیارهای مقام‌های [[صوفی]] به مقام‌های دیوانی داده شد. کارهای عامدانه و هوشمندانه شاه تهماسب یکم و شاه عباس یکم در کاهش باورهای صوفیانه، برای کنترل کردن خودسری‌های سران قزلباش در این روند نقش بسیاری داشت. در زمان [[شاه عباس بزرگ]] بینندهٔ ساخت سازمان فرمان‌روایی تازه‌ای هستیم که بر اساس الگوی دیوان‌سالاری کهن ایرانی درست شد و تا پایان پادشاهی [[قاجار]]ها تقریباً پایدار ماند.<ref name="safavid_rojer_savory2"/><ref name="kampfer2">کمپفر؛ سفرنامه</ref> در این ساختار فرمانروایی، شاه در نوک هرم نیرو جای دارد. فرمان‌های او قانون شمرده می‌شود و کسی حق مخالفت با او را ندارد. [[وزیر اعظم]] بالاترین مقام اجرایی پس از شاه است و ریاست سازمان دیوانی را بر دوش دارد. وی میانجی دولتیان و شاه است. گزارش‌هایی که از دیوان‌ها و سازمان‌ها برای شاه فرستاده می‌شوند، نخست توسط وی خوانده می‌شود و در صورت خواست وی به آگاهی شاه می‌رسد. پس از شاه عباس یکم، از جمله کارهای مهمی که وزیر اعظم برای شاهان صفوی انجام می‌دادند، جلوگیری از رسیدن خبرها و گزارش‌های ناراحت‌کننده به شاه بود. خانهٔ وزیر اعظم به‌طور معمول نزدیک کاخ شاه بود تا در صورت نیاز به گرفتن دیدگاه شاه در رای‌گیری به تندی بتواند به شاه برسد.<ref name="kampfer2"/>
[[پرونده:Masjid Shah, view of the courtyard by Pascal Coste.jpg|بندانگشتی|260x260پیکسل|نمایی از صحن [[مسجد شاه (اصفهان)|مسجد شاه]] اثر پاسکال کاست]]

=== قوانین ===
==== ساختار قضایی ====
سازمان قضایی به دو بخش [[عرفی]] و [[شرعی]] بخش می‌شد. بخش عرفی دربرگیرندهٔ رسیدگی به کارهایی مانند کشتن و زد و خورد و تجاوز (کارهایی که وابسته به نگهداری نظم و امنیت و سازمان سیاسی بود) می‌شد و بخش شرعی دربرگیرندهٔ رسیدگی به دعاوی حقوقی و شرعی بود. ریاست بخش رسیدگی به دعاوی عرفی با مقام [[دیوان بیگی]] است و مسوولین رسیدگی به این دعاوی در شهرها نیز [[داروغه|داروغه‌]]ها هستند. ریاست نظام قضایی شرعی نیز بر عهده صدر است. صدر بالاترین مقام دینی در دولت را داراست و خود از میان علمای نام‌ور شیعه گزینش می‌شود. قاضی‌های شرع از میان علمای شیعه ([[ملا (عنوان)|ملایان]]) گزینش شده و توسط صدر گماشته می‌شوند. از کارهای دیگر صدر، برداشت و گماشت شیخ‌الاسلام‌ها در شهرها و رسیدگی به کارهای [[موقوفات]] در همهٔ کشور است.<ref name="kampfer2"/>

قاضی‌های گماشته از سوی صدر یا قاضی‌های شرع، متصدیان ثبت رسمی اسناد هم شمرده می‌شوند و اسناد داد و ستد و خرید و فروش و دارایی مردم تنها با ممهور شدن به مهر آن‌ها رسمیت می‌یابند. عدم وجود مرز دقیق میان کارهای شرعی و عرفی هر از گاهی موجب ناکارآمدی‌هایی در سازمان قضایی می‌شد و این مشکل تا زمان به شاهی رسیدن [[رضاخان]] همواره در ایران وجود داشت. از سختی‌های دیگر این سازمان قضایی این بود که هر شخصی می‌توانست در صورت نیاز به هر کدام از قاضی‌ها (گاه بیش از یک قاضی) که دلخواه او بود، مراجعه نماید.<ref name="kampfer2"/>

نظام قضایی در عصر صفوی کارآمد نبود و دچار بی‌نظمی و فساد بوده و اکثراً باعث می‌شد افراد به شخص شاه مراجعه کنند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=شاردن ج۴ ص۱۳۵۳ چاپ ۱۳۷۲}}</ref> دیوان‌بیگی مسئول قضاوت قوانین عرفی و صدر مسیول قوانین شرعی بوده؛ اما در عمل، داروغه کار دستگیری و قضاوت و اجرای احکام را انجام می‌داده‌است. در این میان شاه هم به‌دلخواه در هر موردی دخالت می‌کرده.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مومنی، محسن. (1397). زندان و زندانی در دوره صفویه. تاریخ نامه ایران بعد از اسلام (نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز)،}}</ref>

==== ساختار اجرایی ====
کشور از زمان شاه عباس به پنج سرزمین، یخش شده بود و هر کدام از آن سرزمین‌ها را نیز به بخش‌های کوچک‌تر (تا ۲۵ سرزمین بخش کرده بودند). [[خان (عنوان)|خان]] بالاترین مقامی بود که از طرف شاه برای اداره یک سرزمین گماشته می‌شد و تنها زیر نظر شاه انجام کار کرده و تنها به او پاسخگو بود. سرزمین زیر فرمان یک خان، خود به چند بخش تقسیم می‌شد که اداره آن‌ها را افرادی که دارای سمت [[سلطان]] بودند، به دوش داشتند. سلطان‌ها به راستی [[والی]]ان درجه دوم بودند. مقام پسین در میان والیان پس از سلطان [[بیگلربیگی]] نام داشت. خان‌ها و سلطان‌ها در بخش زیر فرمان خود مانند یک شاه کوچک فرمانروایی می‌کردند. خان‌ها، بخش اصلی درآمد سرزمین خود را برای کارهای درونی اداری و شخصی خود و نیز تعهد پرداخت مواجب سربازانی که از مرکز به آن‌ها محول شده بود، مصرف می‌کردند و اندازهٔ نسبتاً کمی را برای [[دربار]] می‌فرستادند. آن‌ها در برابر تهدیدهای بیگانه متعهد به نگاهبانی سرزمین زیر فرمان خود بودند. بیشتر قریب به اتفاق خان‌ها و سلطان‌ها، سران [[قزلباش]] بودند و با ایل خود در سرزمین زیر فرمان زندگی می‌کردند.<ref name="kampfer2"/>

[[پرونده:Ali Culi Jabbadar 001.jpg|بندانگشتی|240x240px|[[شاه سلیمان یکم]] در [[اصفهان]] در سال ۱۰۴۹ خورشیدی]]
در این میان برخی از بخش‌های کشور بودند که فرمانروای آن‌ها از خودمختاری خان یا سلطان برخوردار نبود و به راستی وکیل یا نماینده‌ای از طرف شاه آن‌ها را اداره می‌کرد که آن‌ها را [[وزیر (عنوان)|وزیر]] می‌نامیدند. همهٔ درآمد این بخش‌ها برای [[دربار]] فرستاده می‌شد و بودجه مصرفی این بخش‌ها را دربار تعیین و تأمین می‌کرد. این بخش‌ها را [[اراضی خاصه]] می‌نامیدند. در آغاز پادشاهای صفویان بخش‌های خاصه محدود به استان‌های نزدیک به تخت‌گاه بود اما از زمان شاه عباس به این بخش‌ها افزوده شد؛ زیرا از یک سو درآمد مستقل شاه را افزایش می‌داد و از سوی دیگر از افزایش نیروی فرمانده‌های قزلباش در برابر شاه جلوگیری می‌شد. اما در برابر، فرمانروایان بخش‌های خاصه از توانایی نظامی و مدیریتی و انگیزه بسیار کمتری نسبت به خان‌ها و سلطان‌ها برای اداره برخوردار بودند و در برابر تهدیدهای بیگانه بسیار سستی می‌کردند.<ref name="kampfer2"/>

از زمان [[شاه صفی]] به بعد بخش‌های خاصه به تندی گسترش یافتند و یکی از علتهای ناتوانی نیروی نظامی صفویان را همین کار می‌دانند. در برابر گاهی یک بخش دچار تهدید بیگانه می‌شد و شاه برای افزایش توان برابری یک خان قزلباش را برآن بخش می‌گمارد. تا پایان پادشاهی شاه عباس یکم هیچ‌کدام از استان‌های مرزی به گونهٔ خاصه اداره نمی‌شد. در زمان شاه صفی ایالت [[فارس (سرزمین)|فارس]] به گونهٔ خاصه درآمد زیرا تهدیدی نظامی برای آنجا گمان نمی‌شد.<ref name="safavid_rojer_savory2"/>

بالاترین مقام اجرایی در شهر [[خان (لقب)|خان]] یا [[سلطان]] یا وزیر آن بخش شمرده می‌شد (چه در آن شهر جای‌گیر باشد چه نباشد). پس از خان یا سلطان یا وزیر، [[داروغه]] شهر جای داشت. اداره‌کننده اصلی شهر، به راستی داروغه بود. داروغه کار نگهداری امنیت و نظم شهر و همچنین کار رسیدگی به دعاوی وابسته به زد و خورد و کشت را به دوش داشت. [[عسس]]، [[کوتوال]]، [[کلانتر]] و [[محتسب]] همه زیر فرمان داروغه کار می‌کردند. ''عسس'' فرماندهی نگهبانان شب را به دوش داشت. ''کوتوال'' مسئول نگاهبانی و نگهداری از استحکامات بود و در شهرهایی که داروغه نداشت، عسس کار داروغه را نیز دارا بود.<ref name="kampfer2"/> کلانتر میانجی بین داروغه و مقام‌های بالاتر و مردم عادی بود. در شهرهای بزرگ هر محله برای خود دارای کلانتر بود. کلانتر کار نگاهبانی از حقوق مردم در برابر دولتیان و بخش‌بندی کارهای سخت (گفته‌شده از سوی مقام‌ها) به گونهٔ برابر بین مردم و گرفتن مالیات‌ها از مردم را بر دوش داشت. در روستاها [[کدخدا]]ها کارهای کلانترها را انجام می‌دادند. محتسب بر درستی اندازه‌ها و اوزان در شهر نظارت می‌کرد و نرخ کالاهای اساسی را نیز در شهر تعیین و اعلام می‌کرد.<ref name="kampfer2"/>

=== دربار سلطنتی ===
[[پرونده:Arm.safavi.JPG|بندانگشتی|نشان پادشاهان صفوی]]

=== دولت‌های محلی ===

=== ارتش ===
{{اصلی|ارتش ایران صفوی}}
نیروهای سپاه ایران در آغاز به پادشاهی رسیدن شاه اسماعیل یکم تا زمان پادشاهی شاه عباس یکم، درست‌شده از ایل‌های [[قزلباش]] بود. قزلباشان به گونهٔ سواره می‌جنگیدند و سواران آن‌ها را [[قورچی (محافظ شخصی سلطنتی)|قورچی]] می‌نامیدند. قورچی‌ها مسلح به [[شمشیر]]های هلالی شکل (مناسب برای نبرد سواره)، [[کمان (جنگ‌افزار)|کمان]] و [[تفنگ]] بودند. از زمان [[شاه عباس بزرگ]] به بعد نیروهای پیاده مسلح به تفنگ از مردم [[تاجیک]] (غیر قزلباش) و نیز سپاه [[غلامان خاصه شریفه|غلامان خاصه]] (درست‌شده از [[زبان گرجی|گرجی‌ها]]، [[چرکس]]ها و [[مردم ارمنی|ارمنی‌ها]]) ساخته شد. [[توپخانه]] نیز معمولاً در دوره‌گیری (محاصره) شهرها از زمان [[شاه تهماسب یکم]] به کار گرفته می‌شد؛ اما به دلیل گونهٔ تاکتیک‌های جنگی ایرانیان که بر اساس تحرک زیاد در میدان جنگ بود، در جنگ‌های مستقیم نقش زیادی نداشت.

{{Multiple image|background color=white|image1=An illustrated and illuminated leaf from the Tarikh-i ‘alam-ara-yi Abbasi of Iskander Bayg Munshi the capture of Yerevan citadel, Persia, Isfahan, circa 1650 Sotheby's.jpg|width1=192|image2=Persian Musketeer.jpg|width2=140|footer_background=white|footer_align=center|footer=نگاره‌ای از [[ارتش ایران صفوی]] در فتح قلعه ایروان در سال ۱۶۵۰ میلادی (سمت راست) و نگاره‌ای از یک تفنگدار صفوی در زمان شاه عباس بزرگ (سمت چپ)}}

بالاترین مقام نظامی از زمان شاه عباس یکم به بعد [[سپهسالار (درجه نظامی)|سپهسالار]] ایران بود. این سمت در ابتدا دائمی بود، ولی از زمان [[شاه صفی]] در زمان جنگ تعیین می‌شد. مقام‌های اصلی سپاه ایران در زمان [[شاه سلیمان یکم|شاه سلیمان]] (گفته از سفرنامه کمپفر) به شرح زیراند:<ref name="kampfer2"/>
* '''قورچی باشی''': فرمانده قورچیان (سواران قزلباش) و بالاترین مقام پس از سپهسالار. قورچی‌ها در زمان شاه سلیمان حدود ۱۰ تا ۱۲ هزار نفر تخمین زده می‌شوند و سالانه ۱۰ تا ۱۲ تومان مزد می‌گرفتند.
* '''قوللر آقاسی''': فرمانده سپاه غلامان. سپاه غلامان از گرجیان، چرکسها، ارمنیان و دیگر غیر ایرانیان ساخته می‌شد که به گونهٔ سواره می‌جنگیدند. شمار آن‌ها حدود ۱۵ تا ۱۸ هزار نفر تخمین زده می‌شد و سالانه کمی کمتر از ۱۰ تومان مزد می‌گرفتند.
* '''تفنگچی‌لر آقاسی''': فرمانده سپاه [[تفنگچیان]] پیاده بود. این تفنگچیان تاجیک (ایرانی غیرترک) بودند و پیاده می‌جنگیدند. به این‌گونه از اسب تنها برای نقل و انتقال پیش از درگیری استفاده می‌کردند اما در هنگام جنگ و در نزدیکی دشمن از اسب پیاده شده و می‌جنگیدند. سلاح آن‌ها نیز تفنگ و شمشیر بوده‌است. شمار آن‌ها نزدیک به ۵۰ هزار تخمین زده می‌شود. مزد سالانه تفنگچی‌ها کمی کمتر از غلامان بود. تفنگچیان مازندرانی از دیگر تفنگچیان نامدارتر بوده‌اند.
* '''توپچی باشی''': فرمانده توپخانه ایران که در میان مقام‌های گفته شده پایین‌ترین اهمیت را داشت.

به جز نیروهای نظامی گفته شده گروهی ساخته از ۲۰۰۰ سرباز مجهز پیاده نام‌ور به جزایری وجود داشتند که مزد آن‌ها را شاه پرداخت می‌کرد و کار نگهبانی از دربار را به دوش داشتند. آن‌ها زیر فرماندهی [[ایشیک آقاسی|ایشیک آقاسی باشی]] بودند.

یگان‌های درونی در سپاه را افسرانی دارای عنوان‌های زیر اداره می‌نمودند. این عنوان‌ها همگی از واژه‌های ترکی درست شده‌اند:<ref name="kampfer2">کمپفر؛ سفرنامه</ref>
* [[مین‌باشی|مین‌ باشی]] (فرمانده ۱۰۰۰ سرباز) دارای مزد سالانه ۷۰ تومان
* [[یوز باشی]] (فرمانده ۱۰۰ سرباز) دارای مزد سالانه ۳۰ تومان
* [[اون باشی]] (فرمانده ۱۰ سرباز) دارای مزد سالانه ۱۵ تومان

(البته همان‌گونه که امروزه نیز رایج است، گاه تعداد سربازان زیر فرماندهی این صاحب‌منصبان کمتر یا بیشتر از میزان نامی آن بود) مزد سربازان به صورت حواله پرداخت می‌شد. این حواله‌ها برای والیان بخش‌های گوناگون کشور صادر می‌شد و سربازان معمولاً به دلیل عدم امکان سفر به آن بخش‌ها آن‌ها را به دلالان می‌فروختند. تأمین خوراک در هنگام جنگ‌ها به دوش خود سربازان بود، به همین شوند (دلیل) در هنگام جنگ‌ها پیشه‌وران در پی سپاه روان می‌شدند و کالاهای مورد نیاز را به آن‌ها می‌فروختند.

=== استان‌های ایران ===
[[پرونده:Jomann Imperium Periscum.jpg|220x220px|بندانگشتی|نقشه تهیه شده از ایران در سال ۱۰۷۹ خورشیدی]]
[[پرونده:The Administrative Divisions of Safavid Iran according to the early 18th-century Tazkerat al-Moluk.svg|بندانگشتی|تقسیمات اداری ناحیه قفقاز در اواخر دوره صفوی بر اساس [[تذکرةالملوک]]]]
در کتاب مهم ''[[تذکرةالملوک]]'' دربارهٔ ولایت‌های ایران در دورهٔ صفویه این چنین آمده‌است: «والی در ممالک ایران چهار است که اسامی هر یک موافق اعتبار و شرف و ترتیب نوشته می‌شود: اول والی عربستان ([[خوزستان]] کنونی) که به اعتبار سیادت و شجاعت و زیادتی ایل و عشیرت از والی‌های دیگر بزرگ‌تر و عظیم‌الشأن‌تر است؛ و بعد از آن والی [[لرستان فیلی]] است که به اعتبار اسلام، اعز از والی گرجستان است و [[ولایت گرجستان|ولایات گرجستانات]] متعلقه به ایران، [[کارتلی|گرجستان کارتلی]] و [[کاختی|کاخت]] و [[تفلیس]] است. و بعد از مرتبهٔ والی گرجستان، والی [[اردلان]] است که [[سنندج]] محل سکنای ایشان می‌باشد و بعد از او حاکم [[بختیاری (طایفه)|بختیاری]] که در قدیم‌الایام کمال اعزاز و احترام داشته‌اند. اما [[بیگلربیگی]]ان عظیم‌الشأن ایران سیزده‌است: اول [[قندهار]] ([[افغانستان]] کنونی)، دوم [[شیروان صفوی|شیروان]]، سوم [[هرات]]، چهارم [[آذربایجان]]، پنجم [[چخور سعد]] ([[ارمنستان]] کنونی)، ششم [[ولایت قره‌باغ|قراباغ و گنجه]] ([[جمهوری آذربایجان]] کنونی)، هفتم [[استرآباد]] ([[مازندران]] کنونی)، هشتم کهگیلویه، نهم [[کرمان]]، دهم مرو شاهی‌جان ([[ترکمنستان]] کنونی)، یازدهم قلمروی علی‌شکر ([[همدان]] کنونی)، دوازدهم [[مشهد]] مقدس معلی، سیزدهم دارالسلطنهٔ [[قزوین]].»

== جامعه ==
{{اصلی|تاریخ اجتماعی صفویان}}
{{گسترش بخش}}
ساختار اجتماعی دوران صفوی به شکل هرمی بود که شاه در رأس آن و مردم عادی که شامل دهقانان، صنعت‌گران، دکان‌داران و تجار کوچک بودند در قاعدهٔ هرم قرار می‌گرفتند. مابین این دوطبقه، اشراف لشکری و کشوری و گروهی از مقامات روحانی در سطوح مختلف قرار داشتند. [[وزیر اعظم]] در راس [[دیوان‌سالاری]] صفوی قرار داشت و شخص اول از بین بزرگان مملکت بود. او نیابت اعلیحضرت را نیز عهده‌دار بود و به‌دلیل این مقام مهمش، لقب اعتمادالدوله را دارا بود. اقشار مردم دارای اصناف و انجمن‌های اجتماعی و مذهبی بودند به‌طوری که در هر شهر با اهمیتی، کسبه، بازرگانان، کارگران و سایر گروه‌ها نماینده‌ای برای خود داشتند. ویژگی جامعهٔ صفوی، تلاش برای ایجاد پیوند میان جامعهٔ ایرانی و ترکان [[قزلباش]] و اتحاد میان علما و بازاریان بود. مقامات روحانی ادارهٔ املاک بسیاری را بر عهده داشتند که یا از طریق وقف یا بخشش‌های افراد برای امور مذهبی، تحت اختیارشان بود.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ایران عصر صفوی (چاپ نوزدهم)|نام خانوادگی=سیوری|نام=راجر|ناشر=نشر مرکز|سال=۱۳۸۹|شابک=9789643051273|مکان=تهران|صفحات=124-145}}</ref> در میان علمای دین نیز، دو نوع عنوان و لقب رسمی در این عصر می‌توان یافت. دستهٔ اول عناوین رسمی حکومتی هستند و دسته دوم عناوینی که با وجود اینکه رسمیت داشتند، حکومتی نبودند. برای نمونه می‌توان به عناوینی چون [[مجتهد]] الزمانی، پیش‌نماز، مدرس و حتی رئیس العلماء اشاره کرد. عناوین رسمی حکومتی در اختیار صاحب‌منصبان اداری و سیاسی قرار داشت و در رأس آن‌ها می‌توان به شیخ‌الاسلام، صدر، قاضی و ملاباشی و نیز مناصبی چون [[امامت جمعه]] و متولیان اماکن مقدسه اشاره کرد.<ref name=":3">{{یادکرد کتاب|عنوان=صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست|سال=|نام=|نام خانوادگی=|ناشر=پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی سازمان انتشاراتی مؤسسه پژوهشی حوزه و دانشگاه، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان جلد ۱|صفحات=196|شابک=|مکان=}}</ref>

یکی از ویژگی‌های مهم جامعه صفوی، اتحادی بود که بین علما (طبقه مذهبی) و جامعه تجاری شامل بازاریان، اصناف و پیشه‌وران و اعضای تشکل‌های شبه مذهبی بود. به دلیل ناامنی، بسیاری از مالکان با دادن سهمی به روحانیون مالکیت رسمی خود را حفظ می‌کردند و زمین‌های خود را از مصادره توسط کمیسران سلطنتی یا حاکمان محلی ایمن می‌کردند. به تدریج طبقه مذهبی مالک شدند. همچنین طبقه روحانی از پرداخت مالیات معاف شدند. این معافیت سیورقال نامیده می‌شد و به ارث می‌رسید و منطقه تحت مالکیت این اشخاص نوعی خودمختاری مالیاتی داشت.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Iran under the Safavids, Roger Savory, pp. 185–6}}</ref>

=== وضعیت مردم ===
==== زنان در ایران صفوی ====
[[پرونده:74 Chardin Safavid Persia women customs.jpg|بندانگشتی|نگاره‌ای از زنان دوره صفویه در ''[[سفرنامه شاردن]]''.]]

==== مردان در ایران صفوی ====
[[پرونده:73 Chardin Safavid Persia men customs.jpg|بندانگشتی|نگاره‌ای از مردان دوره صفویه در ''[[سفرنامه شاردن]]''.]]
=== فساد‌های جنسی===
در ایران صفوی فسادهای جنسی بسیار گسترده بود و برخی از آنان مانند تن‌فروشی زنان و پسران پشتوانه قانونی داشتند. دولت دفاتری را تشکیل داده بود تا نام و نشان ایشان را ثبت رسمی داشته باشد و مالیات هر کدام از اعضا به دقت حساب شده و در خزانه سازمان جمع‌آوری می‌گشت تا در نهایت به صورت سالانه تسلیم خزانه دولتی شود.

==== روسپی‌گری زنان ====
زنان [[روسپی]] در آن دوره شناخته شده بودند. شاردن آمار روسپیان اصفهان در سال ۱۶۶۶م را ۱۶ هزار تن عنوان می‌کند. البته تعداد زیادی از روسپیان مایل نبودند نام و نشان‌شان در دفاتر دولتی ثبت شود که سبب شگفتی مسئولان سازمان روسپیان بود، ولی از نظر مادی خوشحال‌تر بودند چون از آنها رشوه می‌گرفتند. قیمت خدمت رسانی زنان روسپی نسبت به سایر کشور‌ها بالاتر بود و این در کنار تعداد بسیار زیاد آنان، باعث شگفتی شاردن شده بود و چنین حدس می‌زد که موقعیت جغرافیایی ایران و غذاها باعث تحریک بیشتر مردان است. شاردن زنان روسپی را در مدارس دینی نیز دیده و می‌گوید در چهره روحانیون، پس از پایان کار با روسپی تغییری ندیده و بلافاصله به امور دینی می‌پرداختند. تناقض در دین و عمل ایرانیان، شاردن را بُهت زده کرده بود.<ref name=":112">{{یادکرد کتاب|عنوان=شاردن، ژان، ۱۳۳۵، سیاحتنامه، جلد اول، ترجمه محمد عباسی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی امیرکبیر، ص۳۲۷–۳۳۸}}</ref><ref name=":132">{{یادکرد کتاب|عنوان=علی سخایی، روسپی‌گری و تن‌فروشی در ایران دوره صفوی در سفرنامه شاردن فروردین ۱۴۰۱ فصلنامه مردمنامه}}</ref>

==== روسپی‌گری مردان و کودکان برده‌جنسی ====
روسپی‌گری مردان یا گرداندن اَمرَدها (پسرانِ تن‌فروش) هم در آن دوره مرسوم بوده. آنان خود را بَزک می‌کردند و در ازای مبلغی در اختیار مردان قرار می‌دادند یا توسط صاحبانشان وادار به این‌کار می‌شدند. گونه‌ای از بردگی جنسی بود که عمده منافع مالی حاصل از تن‌فروشی آن‌ها در اخیار صاحبان‌شان قرار می‌گرفت.<ref name=":112" /><ref name=":132" /> در یکی از گزارش‌های سفرنامه فیگوئروا اینطور آمده‌است که در بزم‌های حاکمان و نمایندگان شاه، یک ردیف رقاصه زن و ردیف دیگر، شش یا هفت پسر با موهایی بلند، دامن و سفیدتر از اروپاییان بودند که حین بزم، زن‌ها و پسرها با چرخ زدن‌های سریع و حرکات عجیب و با آهنگ [[دف|دف‌ها]] و [[نی‌انبان]] به‌طرزی [[شهوت|شهوت‌انگیز]] می‌رقصیدند.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://anthropologyandculture.com/تن-بارگی-در-دوره-صفویه-4/|عنوان=تن بارگی در دوره صفویه (۴)}}</ref> همچنین در آن دوره، علیرغم ادعاهای دینی صفویان، بدن انسان ابزاری برای اخذ مال و موقعیت از طریق عرضه جنسی آن به قدرتمندان و ثروتمندان جامعه بود. [[اخته کردن|اخته‌کردن]] کودکان در سن ۷–۸ سالگی و استفاده به‌عنوان [[خواجه (جنسی)|خواجه]] در [[حرم‌سرا]] های شاه، وزرا و ثروتمندان جامعه و نیز استفاده از آنها به‌عنوان [[شاهدبازی|غلام‌بچگان]] برای خدمت و رقاصی و خدمات جنسی مرسوم بود.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=زهره روحی|نشانی=https://anthropologyandculture.com/تن‌بارگی-در-دوره-صفویه2-کالبدهای-اخته/|عنوان=تن‌بارگی در دوره صفویه(۲): کالبدهای اخته شده، و ظهور غلام بارگان به منزله جنسیت سوم}}</ref> تا جایی که قانونی و علنی بودن این اعمال شگفتی سفیران و جهان‌گردان اروپایی را به‌دنبال داشت. روسپیان زن و مرد در قافله شاه و در سطح جامعه رسماً فعالیت می‌کردند و مالیات هم پرداخت می‌کردند. حدود سه هزار خواجه فقط در دربار شاه وجود داشتند و [[همجنس‌گرایی]] در بین زنان نیز بسیار رایج بود. این رواج استفاده جنسی از تن و دستکاری در آن جهت عرضه به دیگران را تن‌بارگی نیز خوانده‌اند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=زهره روحی|نشانی=https://anthropologyandculture.com/تن‌بارگی-در-دوره-صفویه7/|عنوان=تن‌بارگی در دوره صفویه(۷)}}</ref>

در سفرنامه فیگوئروا آمده‌است: کودکان دختر و پسر برای حرمسرای شاه خریده می‌شدند و بعد از انتخاب توسط خواجه‌های حرمسرا که مسئول انتخاب معشوقه‌های شاه بودند، به عنوان مازاد به بازرگانان فروخته می‌شدند و به عنوان برده در بازار خرید و فروش می‌شدند. این‌ها بخشی از گروه روسپی‌های غیر بومی اصفهان را تشکیل می‌دادند. دربارهٔ این گروه غیر بومی گزارش نماینده رسمی دولت اسپانیا عنوان می‌کند که شامل چرکس‌ها و مسکوی‌ها (روسی) بودند که یا از سوی حکام شهرها فرستاده شده یا از طریق جنگ‌ها گردآوری می‌شدند یا توسط تاتارها، لزگی‌ها و دیگر همسایگان و هموطنان شان دزدیده و به اصفهان فرستاده می‌شدند. [[گارسیا د سیلوا|گارسیا د سیلوا فیگوئروا]]، به دلیل سرنوشت شوم این کودکان در مورد شاه عباس اول می‌گوید: «بسیار جای تأسف است که آن همه طفل و نوجوان را صرفاً به منظور ارتکاب اعمالی چنین فضیحت‌بار خریداری می‌کنند. از همین یک عمل می‌توان قضاوت کرد که این پادشاه به هیچ دینی پای بند نیست...»<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=زهره روحی|نشانی=https://anthropologyandculture.com/تن-بارگی-در-دروه-صفویه-6/|عنوان=تن بارگی در دروه صفویه (۶)}}</ref>

=== مجازات‌ها در عصر صفوی ===
کور‌کردن، پوست‌کندن، سوزاندن در آتش یا در قبای باروتی، افکندن انسان در قفس و سوزانیدن، بریدن گوش و زبان و بینی و انداختن از بالای مناره از مجازات‌های عادی بود.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=صفا ۱۳۸۷ ص۴۱}}</ref> سوراخ کردن پاهای محکوم و وارونه آویزان کردن وی به درخت معمول بود.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=شمس ناتری ۱۳۷۸ ص۲۹}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=بررسی تناسب جرم و مجازات در اولین حکومت مستقل شیعه در ایران عصرصفوی از منظر حقوق بشر اسالمی مهدی اشجعی خامنه و رضا فانی فصلنامه مطالعات حقوق بشر اسلامی ۳۷}}</ref> شرلی می‌گوید: اگر شاه بخواهد، شراب تا سه روز آزاد می‌شود. بعد از سه روز هر کس مست کند مجازات او سر بریدن است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=سفرنامه شرلی ۱۳۸۷ ص۷۷}}</ref> شاهان صفوی برای ارضای شهوت خود می‌توانستند زنان و دختران رعایا را به دربار ببرند؛ هر گونه مخالفتی در این زمینه مجازات مرگ را در پی‌داشت<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=گارسیا ۱۳۶۳ ص ۳۲۷ و ۳۲۸}}</ref> و نزدیک شدن به زنان حرمسرای شاه هم مجازاتش مرگ بود.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کارری ۱۳۴۸ ص۷۹}}</ref> [[شاه اسماعیل یکم]]، [[شاه اسماعیل دوم]]، [[شاه عباس بزرگ|شاه عباس یکم]] و [[شاه صفی یکم|شاه صفی]] از شاهان بسیار بی‌رحم این دودمان بودند و بسیاری از نزدیکان و حتی فرزندان‌شان را نابینا یا به قتل رساندند.

==== شکنجه در دوران صفوی ====
{{اصلی|شکنجه‌های دوره صفوی}}
شکنجه در دوران صفویان به‌طرز شگفت‌انگیزی عادی و رایج بود. تاریخ‌نگاران به دسته‌ای از خادمان شاهان صفوی به نام چیگیَن که مجرمان را زنده‌زنده می‌خوردند<ref name="Najafi23">Karim Najafi Barzegar, Mughal-Iranian Relations: During Sixteenth Century, Published by Indian Bibliographies Bureau, 2000, p. 211</ref><ref>''The Crowned Cannibals: Writings on Repression in Iran'', p. 22 by Reza Baraheni, Political Science, 1977, 279 pages</ref> یا به نمونه‌های دیگری از مجازات‌ها مانند انداختن مجرمان جلوی سگان اشاره می‌کنند. برای راهزنان، دست و پاهای آنان را به چهار شتر می‌بستند و بدنش را بدین ترتیب پاره پاره می‌کردند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=سفرنامه کارری ۳۷ص}}</ref> چنین آمده‌است که بسیاری از این شکنجه‌ها و مجازات‌ها ریشه در رسوم قبایل چادرنشین ترک آسیای‌میانه‌ای داشت که از حامیان [[شاه اسماعیل اول|شاه اسماعیل صفوی]] بودند و او را در به قدرت رساندن یاری نمودند.<ref name="Stewart2">Stewart R. Sutherland (1998). The World's Religions, Published by G.K. Hall, Original from the University of California, Digitized 8 Apr 2008, {{ISBN|0-8161-8978-1|en}}, 9780816189786, p. 362</ref> از جملهٔ این رسوم که این حامیان وارد نمودند، [[زنده‌خواری]] دشمنان و استفاده از جمجمهٔ دشمنان به‌عنوان جام شراب بود. گاهی [[فهرست شاهان صفوی|شاهان صفوی]] آنان را احضار کرده و دستور می‌دادند تا مجرمان را در جلوی چشمانش بدرند.<ref name="Najafi23"/> این دسته از [[آدم‌خواری (انسان‌ها)|آدم‌خواران]] که در دربار شاه عباس یکم هم نگهداری می‌شدند چیگیَن یا «چیگ قورچی‌ها» نام داشتند.<ref>''A Persian Odyssey: Iran Revisited By Rami Yelda Edition: illustrated Published by A. Pankovich Publishers, 2005 Original from the University of Michigan Digitized Aug 29, 2008 ISBN 0-9672101-5-1, 9780967210155 , Page 325''</ref> نقل است که لشکر چهل‌نفری آدم‌خواران شاه عباس، در همه‌جا او را همراهی می‌کردند و قربانیان را زنده‌زنده می‌خوردند.<ref>Behind Iranian Lines: Dispatches from Khomeini's Revolution, p. 309 by John Simpson, 1988</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=فلسفی،۱۳۴۷: ص۲۳۰.}}</ref> کریم نجفی برزگر، استاد تاریخ صفوی، اشاره می‌کند که بسیاری از این اعمال تحت عنوان گسترش [[شیعه]] و [[اسلام]] توجیه می‌شد. به‌طورکلی صفویان تمایل داشتند که مشروعیت فرمانروایی خود و جانشینان خود را با اسلام، توجیه کنند.<ref name="Najafi23"/>

== فرهنگ ==
=== زبان ===
زبان رسمی دولت صفوی، زبان [[زبان فارسی|فارسی]] بود.<ref dir=ltr>{{پک|Roemer|1986|ف=THE SAFAVID PERIOD|ک=The Cambridge History of Iran|ص=331|توضیح=Depressing though the condition in the country may have been at the time of the fall of Safavids, they cannot be allowed to overshadow the achievements of the dynasty, which was in many respects to prove essential factor in the development of Persia in modern times. These include the maintanence of Persian as the official language and of the present-day boundaries of the country, adherence to the Twelever Shi'i, the monarchical system,|زبان=en}}</ref> [[شاه عباس بزرگ]] در زمان خود زبان فارسی را در سراسر ایران به عنوان [[زبان میانجی]] تثبیت کرد. همچنین تمام نسک‌های تاریخی در دورهٔ صفوی به زبان فارسی نگاشته شده‌است.<ref>[[تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه]]، ص ۱ تا ۲۰ (تمام فصل اول این کتاب به معرفی و بررسی منابع تاریخی صفویه اعم از ایرانی و غیرایرانی و سفرنامه‌ها و منشات و غیره پرداخته‌است)</ref> با وجود رسمی بودن زبان فارسی، درباریان صفویه همچون سایر مردم ایران، در دربار از زبان محلی خود بهره می‌بردند. بسیای از شاهان صفوی مانند شاه اسماعیل یکم و شاه عباس یکم خود اشعاری به ترکی و فارسی می‌سرودند.<ref>کتاب :ایران عهد صفوی، نوشته راجر سیوری، ترجمه کامبیز عزیزی، صفحهٔ ۲۱۲</ref> [[زبان مادری]] شاهان و دربار [[زبان ترکی آذربایجانی]] بود ودر ارتش به دلیل حضور [[گرجی‌ها]] و [[چرکس‌ها]]، [[زبان گرجی]] و [[چرکسی]] هم رایج بود. [[ژان شاردن]] جهانگرد فرانسوی هم که ۱۱ سال (۷۰–۱۶۶۴ و ۷۷–۱۶۷۱) در ایران بوده، می‌نویسد:<ref>Voyages du Chevalier Chardin en Perse (Paris), 1811),IV,238)</ref>

{{گفتاورد|ترکی زبان دربار و لشکریان است. زنان و مردان منحصراً به ترکی سخن می‌گویند، به‌ویژه خانواده‌های اشرافی. دلیل این کار آن است که خاندان صفوی از سرزمین‌های ترک‌زبان و جاهایی که زبان مادری‌شان ترکی است، برخاسته‌اند.}}

هم‌زمان با دوره صفویه زبان فارسی در اوج گستردگی خود قرار داشت. فارسی، زبان رسمی [[امپراتوری گورکانی|گورکانیان هند]] بود و شاعران پارسی‌گوی بزرگی از آنجا برخاستند. در باختر ایران که زیر فرمان [[امپراتوری عثمانی]] و رقیب سنی‌مذهب صفویان جای داشت نیز مورد بهره بود. بیشتر سخن‌وران ترک بدان آشنا بوده و [[غزل]] و شعرهای کوتاه فارسی می‌سرودند.<ref>{{یادکرد|فصل= |کتاب=The Cambridge history of Iran|ناشر= Cambridge University Press|شهر= Britain|کوشش= |ویرایش= |سال=1986 |شابک=0-521-20094-6 |نویسنده= |نویسندگان سایر بخش‌ها=William Bayne Fisher, Peter Jackson, Laurence Lockhart, J. A. Boyle|ترجمه=|صفحه=1120 |زبان=en |مقاله= |ژورنال= |نشریه= |تاریخ= |دوره= |شماره= |شاپا=}} Retrieved on 2 April 2008.</ref>

=== هنر ===
{{اصلی|هنر دوره صفویه}}
هنر دورهٔ صفوی (۸۸۰–۱۱۰۱ خورشیدی) از دوره‌های درخشان [[هنر ایرانی|هنر ایران]] است. هنر این دوره در بسیاری از زمینه‌ها، ادامهٔ دوران طلایی هنر دربار [[امپراتوری تیموری|تیموریان]] است.<ref>تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه (ص ۳۳۶)</ref> هنر ایران در این دوره در زمینه‌های [[معماری]]، [[نگارگری]]، [[خوشنویسی]]، [[قالی‌بافی]]، [[فلزکاری]]، [[سفالگری]]، [[پارچه‌آرایی]] و… نمایانگر شد.
[[پرونده:Atlas_cloth_iran_17th_century.jpg|بندانگشتی|270x270px|یک [[قبا|قبای]] [[زربفت]] دوره صفوی، در [[موزه ایران باستان]].]]

{{اصلی|مکتب تبریز دوم}}
[[شاه اسماعیل]] در سال ۹۱۶ هجری قمری بر خاندان شیبانی تسلط یافت و حکومت خاندان [[دودمان صفویان|صفوی]] را تشکیل داد. او پایتخت را از [[هرات]] به [[تبریز]] منتقل کرد و هنرمندان و صنعت‌گران را از گوشه کنار ایران به آنجا آورد. ایران در دوران سلطنت پادشاهان صفوی به اتحاد و یکپارچگی و عظمت دست یافت. [[شاه اسماعیل صفوی]]، [[کمال‌الدین بهزاد|کمال الدین بهزاد]] را که در عهد [[تیموری]] پرورش یافته بود به تبریز دعوت کرد و او را به سرپرستی گروهی از نقاشان و خوشنویسان، رنگ کاران و صحافان و… برگزید. این گروه حرکت فرهنگی و هنری [[مکتب تبریز]] را به وجود آوردند.<ref name="ReferenceA">طاووسی، ابوالفضل. کارگاه نگارگری. تهران. ناشر شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، ۱۳۹۰. صص ۲۵–۲۷.</ref>

{{اصلی|مکتب قزوین}}
مکتب قزوین، در سال ۹۵۵ ه‍جری قمری و پس از آنکه [[شاه تهماسب یکم]] به قدرت رسید و مرکز حکومت صفویان را از تبریز به [[قزوین]] منتقل ساخت؛ شکل گرفت. مکتب [[نگارگری]] قزوین جدا از [[مکتب هرات]]، مکتب تبریز و دیگر مکاتب دارای ویژگی‌هایی است که آن را از سبک‌های دیگر متمایز می‌کند.

{{اصلی|مکتب اصفهان}}
[[مکتب اصفهان]] عنوانی است که برای اوج‌گیری فعالیت‌های مختلف فلسفی، فقهی و هنری در طی سده ۱۷ و اوایل ۱۸ میلادی (۱۰ و ۱۱ هجری قمری) در اصفهان به کار برده می‌شود. این دوره از زمانی آغاز شد که [[شاه عباس صفوی|شاه عباس]] در ۱۰۱۷ هجری قمری (۱۵۹۸ میلادی) پایتخت صفویان را به [[اصفهان]] منتقل کرد. این دوره با سقوط اصفهان به دست افغان‌ها و [[سرنگونی صفویان]] در سال ۱۱۳۶ هجری قمری (۱۷۲۲ میلادی) به پایان رسید.

=== معماری ===
{{اصلی|معماری صفوی}}
[[پرونده:Fisheye lenses - Canon 8-15 Chehel Sotoun لنز چشم ماهی 8-18 کانن، عمارت چهل ستون اصفهان.jpg|alt=یک عکس ثبت شده توسط لنز الترا واید و چشم ماهی از کاخ چهل ستون، واقع در شهر اصفهان، بر پایه معماری صفوی که به دستور شاه عباس یکم ساخته شد.|بندانگشتی|یک عکس ثبت شده توسط [[لنز الترا واید]] و [[لنز چشم‌ماهی|چشم ماهی]] از [[چهل‌ستون|کاخ چهل ستون]]، [[اصفهان]]. این کاخ بر پایه [[معماری صفوی]] و به دستور [[شاه عباس بزرگ|شاه عباس یکم]] ساخته شد.|220x220px]]
تعداد بیشتری از عمارات دوران صفوی در مقایسه با بناهای دوران‌های دیگر ایران، باقی مانده‌است؛ با این وجود، [[معماری]] دوران صفوی نسبت به معماری [[امپراتوری سلجوقی|سلجوقی]]، [[ایلخانان]] و [[امپراتوری تیموری|تیموری]] ناشناخته مانده‌است. چند عامل به تعیین این تناقض کمک می‌کند. یکی از این عوامل، عامل به‌ظاهر پیش پا افتادهٔ تعصب و پیش‌داوری است. عمارت زشت دوران صفوی را به وجود آورده از این رو به سادگی در زمرهٔ طبقه‌بندی ناخوشایند جذابیت‌های توریستی قرار گرفته و به همین دلیل تعدادی از آن‌ها به صورت جدی ارزیابی مفصل و محققانه نشده‌است. از طرف دیگر، می‌توان مستندات ناقض و ناکافی معماری صفوی را نیز ذکر کرد؛ یعنی کمبود نسبی مقاله‌ها، طراحی‌ها و رسالات علمی در این زمینه به جستارهای عموماً شتاب‌زده انجامیده‌است. عامل مهم دیگر، بی‌حفاظی و در دسترس همگان بودن معدودی از بناهای مهم [[اصفهان]] است که این امکان دسترسی به‌آن‌ها باعث شده که در مقایسه با آثار غیرقابل دسترس [[اردبیل]]، [[ماهان]]، [[کرمان]] و [[مشهد]] به‌طور غیر منصفانه ناشناخته باقی بمانند. معنای این غفلت متناقض از آثار خلاق و غنی این دوره، در این است که اصطلاح صفوی به‌منظور کاربرد آن در زمینهٔ معماری چندان وافی به‌مقصود نیست. هنوز نمی‌توان نوع خاصی از پلان کف، سازمان‌بندی فضایی، ترکیب بندی نمای پیشین، [[مقرنس]]، نیمرخ‌های قوسی یا طاق‌بندی را بدان اطلاق کرد.<ref>''معماری ایران در دوره صفویان، پژوهش از دانشگاه کمبریج''. ترجمه یعقوب آژند، انتشارات جامی: ص۴۰۳</ref>

== اقتصاد ==
{{گسترش بخش}}
در اولیل عصر صفوی (و تا حدودی نیز بعد‌ها) بازرگانی هم به صورت [[مبادله کالا به کالا]] و هم مبادلهٔ کالا با پول ([[سکه نقره]] صفوی یا خارجی) صورت می‌گرفت. بعد‌ها بازرگانان عمده برای انجام کارهای تجاری، نمایندگی داشتند که به نقاط گوناگون سفر می‌کردند. برخی از بازرگانان در کشورهای دور مانند [[سوئد]] و [[چین]] فعالیت تجاری داشتند و تجارت داخلی در دست تاجران ایرانی مسلمان بود.

=== ساختار ===
[[شاه عباس یکم]] که بزرگ‌ترین شاه صفویه بود، تجارت در ایران را انحصاری و سلطنتی کرد؛ یعنی شخصاً با تجار [[جمهوری ونیز|ونیزی]] و [[پادشاهی انگلستان|انگلیسی]] و هلندی معامله می‌کرد و تجارت ایران صرفاً دولتی شده بود. این یکی از دلایلی می‌شود که تجارت اروپایی رونق می‌گیرد ولی تاجر ایرانی در این دوران مشاهده نمی‌شود. تجارت آزاد در اروپا باعث پیدایش [[بورژوازی]] و [[سوداگرایی]] شد. مکتب سوداگرایی در اروپا بسیار فعال شد و در مدت کوتاهی سیاست‌های حمایت از تولید داخلی و تجار اروپایی و تسلط بر بازارها را در پیش گرفت که فشار بیشتری بر روی ایران از طریق گرفتن امتیازهای انحصاری و گمرکی می‌آورد و باعث پیدایش اقتصاد صنعتی در اروپا وارد آمد. برعکس در ایران صفوی، به دلیل همین سیاست‌های تمرکزگرایانه حکومتی، طبقه تاجری ایجاد نمی‌شود که دنیا را ببیند و نیازهای دنیا را بفهمد. از اینرو صنعت در شکل صنایع کوچک خانگی برای اقناع بازارهای کوچک داخلی باقی ماند و هیچگاه به شکل شرکت‌های بزرگ در نمی‌آمد که ایجاد ثروت و فراوانی کند و به رونق خود بیافزاید. نظام‌های پولی و بانکی ایجاد نشدند که با گردش پول بازارها و صنایع را رشد دهند.

=== کشاورزی ===

=== راهداری و کاروانسرا‌ها ===
یکی از محصولات عمده صادراتی، [[ابریشم]] بود. بازرگانان ارمنی، انگلیسی و هلندی، در صدور ابریشم خام ایرانی با یکدیگر رقابت می‌کردند. غیر از ابریشم و پارچه، [[تیماج]]، [[پشم]] [[شتر]] و [[گوسفند]]، [[چرم]]، [[سرامیک چینی|ظروف چینی]]، مصنوعات [[طلا]] و [[نقره]]، [[قالی]] و [[گوهرسنگ|سنگ‌های قیمتی]]، به کشورهای اروپایی صادر می‌شد. در مقابل، از آنجا ماهوت و منسوجات، [[جام]]، [[آینه]] و شیشهٔ پنجره، اجناس فلزی تجملی، [[چراغ]] و [[کاغذ]] تحریر وارد می‌شد.<ref>{{پک|نوروزی|۱۳۹۱|ک=تمدن ایران در دورهٔ صفویه|ص=۳۴}}</ref>

=== تجارت خارجی و جاده ابریشم ===
در ایران صفوی به دلیل لجاجت حکومت با عثمانی‌ها، بیش از هزار کیلومتر مرز غربی بسته شد و تجارت زمینی [[جاده ابریشم]] (که در آن دوره پس از سفرهای دریایی پرتقالی‌ها و انگلیسی‌ها رونق کمتری داشت) تقریباً به‌طور کامل متوقف گردید. فقط مسیر محدودی به [[قفقاز]] باقی ماند که توسط شاه عباس به انحصار تجار ارمنی در آمد و دیگر ایرانیان نقشی در این تجارت نداشتند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=سفرنامه تاورنیه ص۲۰۱}}</ref> این امر ایران را درگیر به یک بن‌بست اقتصادی کرد که عوارض آن همچنان باقی‌است.<ref name=":05"/>

== ارزیابی و میراث ==
به باور [[عبدالحسین نوایی]]، دودمان صفویه توانست از [[ایران]] دوباره یک «دولت–ملت» مستقل، خودمحور، نیرومند و مورد احترام بسازد که مرزهای آن در زمان پادشاهی [[شاه عباس بزرگ]] در حدود مرزهای [[ساسانیان]] بود. پادشاهی صفوی پیشروی دولت ایران به معنی نوین آن بود و در دورهٔ آنان شکل یک فرمان‌روایی متمرکز ملی و شیعی پایه‌گذاری شد که تا امروز پابرجاست. شاهان صفوی برای نگهداری استقلال ایران که پس از جنگ‌های بسیار به دست آمده بود، کوشش خود را صرف انباشتن خزانهٔ خصوصی کردند تا بتوانند هزینه‌های نظامی را تأمین کنند. برای همین داشته‌های آنان در بخش‌های گوناگون ایران گسترش یافت و فرمانروایی خان‌خانی و عشیره‌ای و دودمان‌های محلی از بین رفت و فرمانروایی مرکزی با نیروی روزافزون جای آن را گرفت. چنان‌که [[تاریخ ایران]] نشان داده که فرمان‌روایی متمرکز باعث نیرومندی و یکپارچگی کشور می‌شود و دولت نامتمرکز و فدرالی ناتوانی و آشفتگی ایران را در پی دارد.<ref>[[تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه]] (صص ۶–۲۸۵)</ref>

رسیدن ایرانیان به مرزهای طبیعی خود، به ایران شکوه و جلال پیشین را باز داد. برای اروپاییان که به گونه‌ای سخت در معرض خطر [[امپراتوری عثمانی]] بودند، پدیده صفویان بسیار گران‌بها و ارزشمند شمرده می‌شد؛ به گونه‌ای که دوراندیشان آن دیار، دولت صفویه را مایه نگهداری خویش و نعمتی برای خود می‌پنداشتند و به همین دلیل با پیام‌های دلگرم‌کنندهٔ خود، پادشاهان صفوی را به ادامه نبرد و ستیز با عثمانی تحریک می‌کردند. پس از عقب‌نشینی سلطان [[سلیمان یکم]] از آذربایجان و تحمل تلفات سنگین سپاه عثمانی از سرما و برف و نبود آذوقه، فرستادهٔ ونیز در دربار عثمانی به پادشاه خود نوشت:<ref>طاهری، ''تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران''، ص ۱۹۳.</ref>
{{گفتاورد|«تا آنجا که عقل سلیم گواهی می‌دهد این امر جز خواست خدای بزرگ چیز دیگری نیست؛ زیرا می‌خواهد که جهان مسیحیت را از ورطه نابودی پایانی رهایی بخشد…»|ترویزیانو، سفیر دولت ونیزیا در دربار سلطان عثمانی.}}

و بوسبک سفیر دیگری از دولت‌های فرنگ که در [[استانبول]] به سر می‌برد، همین مضمون را بدین گونه بیان کرد که: «میان ما و ورطه هلاک تنها ایران فاصله‌است، اگر ایران مانع نبود عثمانیان به سهولت بر ما دست می‌یافتند.»<ref>بنگرید به تاریخ ادبیات، براون، ج ۴، ص ۸».</ref>

به عقیده برخی چون [[برنارد لوئیس]]، برپایی دولت صفوی زیانی بزرگ برای [[جهان اسلام]] بود. بدین صورت که با رسمی‌کردن تشیع و ناتوان ساختن تسنن، یکپارچگی دینی سرزمین‌های اسلامی را که تا آن دوران به جای مانده بود از میان برد و آن سرزمین پهناور و جغرافیایی به خطر انداخت. لازم به گفتن است، پیش از این در سده‌های چهارم تا ششم هجری، دولت اسماعیلی [[خلافت فاطمیان|فاطمیان]] در مصر فرمان‌روایی در برابر [[خلافت عباسی]] درست کرده بود و تا زمانی که هر دو دولت نیرومند بودند، هیچ سختی در مبارزه با [[جنگ‌های صلیبی|صلیبیان]] نداشتند؛ بنابراین به‌طور قطع این نخستین بار نبود که یک فرمان‌روایی رسمی شیعی درست می‌شد. دوم، نیروی دولت عثمانی و گسترش پیاپی آن بدون پشتوانه فرهنگی و اجتماعی لازم انجام می‌شد. به گونه‌ای که علی‌رغم چند سده چیرگی بر یونان، بالکان و چند کشور دیگر اروپایی تنها چندی از مردم آن بخش‌ها مسلمان شدند و هر چند این گفته درست است که عثمانی بر اثر مناقشه‌های فراوان با صفویان همواره از مرزهای شرقی خود بیمناک بود و ناگزیر بخش بزرگی از نیروی نظامی خویش را در آن بخش صرف می‌کرد و از پیشرفت و تمرکز نیرو در جبهه‌های [[اروپا]] بازمی‌ماند. اما شکست‌های بزرگ عثمانی در اروپا پس از [[محاصره وین]] در سال ۱۰۶۲–۱۶۸۳ میلادی و هم‌زمان با ناتوانی و نابودی دولت صفوی رخ می‌دهد. عامل اصلی شکست عثمانیان، نه پیدایش دو فرمانروایی شیعه و سنی، بلکه برتری ابزارهای نظامی اروپاییان در سدهٔ هجدهم و ناتوانی ساختارها و بنیان‌های اقتصادی و اجتماعی عثمانی نسبت به کشورهای اروپاست.<ref>''برخورد فرهنگ‌ها''، برنارد لوئیس، ص.</ref>

=== انتقادات ===
شاهان صفوی با گسترش تنفرهای عقیدتی منجر به بن‌بست ایران با عثمانی شدند و صفویان برای گسترش تجارت‌شان، ناگزیر به دادن امتیازات تجاری به اروپاییان شدند. شاه اسماعیل به دلیل ناتوانی نظامی، در ۱۵۰۷ میلادی [[جزیره هرمز]]، [[جزیره قشم|قشم]]، [[مسقط]] ([[عمان]] امروزی) و سواحل جنوبی خلیج فارس ([[امارات متحده عربی]] امروزی)<ref name="Bey, Frauke 1996 p. 282"/> و در ۱۵۱۴ میلادی [[بندرعباس]] و در ۱۵۲۱ میلادی [[بحرین]] را به [[امپراتوری پرتغال]] واگذار کرد.<ref name=":122"/> این مناطق بیش از یک قرن در دست پرتغالی‌ها ماندند تا سرانجام در سال ۱۶۲۲ میلادی، [[شاه عباس بزرگ]] با دادن امتیازات دیگری به [[پادشاهی انگلستان|انگلستان]]، با پشتیبانی ناوگان آنها این مناطق را بازپس گرفت. با این اقدامات، صفویان راه استعمار منطقه و هندوستان توسط دولت‌های اروپایی را نیز هموار کردند.<ref name=":032">{{یادکرد کتاب|عنوان=Percy Molesworth Sykes, A History of Persia, Read Books, 2006, ISBN 1-4067-2692-3 ص ۲۷۸.}}</ref> اولین دولتی که اقدام به دادن امتیازات تجاری به تجار انگلیسی و هلندی کرد نیز صفویان بودند. این سنت امتیاز دهی صفویان به اروپایی‌ها حتی تا آخر دوران [[ایران قاجاری|قاجار]] و [[ایران پهلوی|پهلوی]] نیز ادامه پیدا کرد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=دنیای صفوی -رودی ماتیی|صفحه=۲}}</ref>

درست در زمانی که اروپایی‌ها درحال گذار از حکومت مرکزی دینی [[کلیسای کاتولیک]] به تکثر مذهبی و سیاسی بودند، ایران شاهد از بین بردن تکثر مذهبی و سیاسی و ایجاد تمرکزگرایی مذهبی و سیاسی بود. صفویه نه تنها تکثر مذهبی را از بین بردند و به تشیع اثنی عشری محدود کردند، بلکه به آن‌هم بسنده نکرده و از طریق برخی روحانیون تندرو مثل [[محمدباقر مجلسی]] اقدام به افزودن مطالب بسیاری به روایت شیعی خود در جهت افزودن تنفر از اهل سنت کردند و به این طریق نفاق بین مسلمانان را افزودند.<ref name=":05"/>

صفویان اقدام به دادن امتیازات به تجار اروپایی کردند تا آن‌ها را برای تجارت با ایران که نسبت به اروپا در پشت عثمانی قرار داشت و دورتر بود ترغیب کنند. این‌کار روند [[استعمار]] منطقه به‌خصوص هندوستان را که توسط [[امپراتوری پرتغال|پرتقال]]، [[امپراتوری هلند|هلند]]، [[پادشاهی فرانسه|فرانسه]] و [[امپراتوری بریتانیا|انگلستان]] در این دوره شروع شد تسریع کرد. در واقع صفویان نه تنها در برابر استعمار مقاومت نکردند بلکه به گسترش آن نیز کمک کردند.

==== از نظر علمی ====
در عصر صفوی به دلیل توجهی که به پیشرفت علوم دینی صورت گرفت، دشمنی با [[فلسفه]] و [[عقلیات|علوم عقلی]] شدت یافت. به عنوان مثال تدریس فلسفه نه تنها در برخی مدارس ممنوع شد، بلکه توسط بعضی از [[عالم (اسلام)|علما]] امری مذموم به حساب می‌آمد. این دوره، عهد توقف در اندیشه‌های پیشینیان و عدول نکردن از آن بود. اگر بحثی درمی‌گرفت در نحوه تلقی آن مقولات بود؛ نه از باب شک و تردید در آنها. استدلال‌ها بر اساس [[علم کلام|علوم نقلی]] بنا می‌شد نه علوم عقلی و تفاسیر و اخبار و احادیث جای استدلال عقلی را گرفتند.<ref name=":42">{{یادکرد کتاب|عنوان=وضعیت علم و آموزش در دوره صفویه با استناد به سفرنامه‌ها - الهام ملک‌زاده و شیرین زبان‌آذر، ص۳}}</ref> در مدت دو قرن فرمانروایی [[دودمان صفوی|صفویان]] بر ایران، اختراعات و اکتشافات فراوانی در اروپا به وقوع پیوست. مانند: [[دستگاه بافندگی|ماشین بافندگی]] (۱۵۸۹ م)، [[میکروسکوپ نوری|میکروسکوپ مرکب]] (۱۵۹۰ م)، [[دماسنج]] (۱۵۹۳ م)، [[هفت‌تیر|هفت تیر رولور]] (۱۵۹۷ م)، [[روزنامه]] (۱۶۰۵ م)، [[تلسکوپ|دوربین نجومی]] (۱۶۱۱ م)، [[دوربین|دوربین زمینی]] (۱۶۰۹ م)، [[خط‌کش محاسبه]] (۱۶۳۰ م)، [[ماشین حساب]] (۱۶۴۲ م)، [[فشارسنج|هواسنج]] (۱۶۴۳ م)، [[ساعت پاندول دار|ساعت پاندول‌دار]] (۱۶۵۷ م)، [[مولد الکترواستاتیکی]] (۱۶۶۳ م) و [[موتور بخار|ماشین بخار]] (۱۷۰۵ م). [[چاپ|صنعت چاپ]]، نشر اطلاعات را به سرعت در اروپا جابجا کرد و باعث شد دانشمندان و صنعت‌گران از اختراعات و اکتشافات یکدیگر باخبر شوند. دانشگاه‌ها گشایش یافتند و [[انجمن|انجمن‌های]] علمی و فنی تأسیس گردید. اما در ایران با وجود ارتباط با اروپا و حتی علاقه بعضی از شاهان نیز به تشکیلات آنجا، هیچ زمینه‌ای برای دریافت علم و فن جدید ایجاد نشد؛ به‌طوری که نه دانشگاهی تأسیس شد، نه از ایجاد انجمن‌های علمی و فنی خبری بود، نه کتاب‌های علمی به ایران منتقل شد و نه [[چاپخانه|چاپخانه‌ای]] به کار تولید علمی و فنی پرداخت و نه بزرگانی هم تراز [[بیکن]]، [[رنه دکارت|دکارت]]، [[آیزاک نیوتن|نیوتون]] و [[گالیلئو گالیله|گالیله]] در ایران پرورش یافتند.<ref name=":75"/><ref name=":62">{{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ علم در ایران: از صفویه تا آخر قاجاریه-اسفندیار معتمدی ص۲۰ و ص۳۸}}</ref>

[[نظریه زمین‌مرکزی|هیئت بطلمیوسی]] هم چنان به قوت خود باقی ماند. در این هیئت زمین ثابت بوده و در مرکز عالم جای دارد و همه اجرام سماوی به گرد آن در چرخش‌اند. [[اسطرلاب]] ابزار و نماد هیئت قدیم بود و منجمان به وسیله آن در پی پیشگویی وقایع زمینی برمی‌آمدند، که بسیار مورد علاقه و پشتیبانی پادشاهان صفوی بود. در اروپا [[نظریه مرکزیت کوپرنیک|هیئت کوپرنیکی]] همراه با روش تجربه و مشاهده سر برآورد. [[تلسکوپ]] نماد رؤیت و کشف واقعی آسمان در [[رصدخانه]]‌های اروپا شد و جای اسطرلاب نشست. اروپائیان توانستند به مشاهده وضعیت و حرکت اجرام آسمانی بنشینند و با سنجش و پیش‌بینی حرکت آن‌ها، قادر شدند انگاره‌های پیشگویانه هیئت بطلمیوسی و اسطرلاب را به کناری زده و باطل اعلام کنند.<ref name=":75"/><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ علم در ایران: از صفویه تا آخر قاجاریه-اسفندیار معتمدی ص۴۴}}</ref>

حتی میراث گذشتگانی چون [[ابن سینا]]، [[ابوریحان بیرونی]]، [[زکریای رازی]] و [[خوارزمی]] اندک اندک فراموش شد و جای خود را به علوم نقلی و کلامی داد. در زمان پادشاهان صفوی کتاب‌های بسیاری نوشته شدند، ولی در آن‌ها از اندیشه جدید یا تحقیق تازه خبری نبود. اغلب این نوشته‌ها شرح بر نوشته‌های گذشتگان یا خلاصه ای از آن‌ها است و کار اساسی چندانی در [[علوم طبیعی]] و [[ریاضیات|ریاضی]] صورت نگرفت.<ref name=":75"/><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ علم در ایران: از صفویه تا آخر قاجاریه-اسفندیار معتمدی ص۱۶-۱۹-۲۲-۳۷-۳۸-۳۹}}</ref>

==== از نظر فناوری ====
[[گاری]] و [[کالسکه]] از عواملی بودند که در اروپا باعث افزایش ارتباط بین مردم و سهولت زندگی و ترقی شدند. وجود چرخ باعث شد اروپاییان شروع به بهبود راه‌ها و ساختن خیابان‌های [[سنگ‌فرش]] در شهرها کنند و به فکر بهبود کیفیت کالسکه‌ها و در نهایت تبدیل قوه محرکه به [[اسب بخار|نوع بخار]] و سوخت‌های [[نفت خام|نفتی]] باشند که به اختراع [[خودرو]] و بقیه پیشرفت‌ها انجامید. اما صفویان اصلاً توجهی به این موارد نداشتند برای همین راه‌های ایران به شکل مال‌رو و سنگلاخ باقی ماندند که به گفته جهانگردان اروپایی در فصل بارش به حوضچه‌های پر از گل و کثافت تبدیل می‌شدند و با اینکه اینگونه گفته شده که دوران صفویه عصر شهرسازی مدرن است چنین چیزی صحت آنچنانی ندارد؛ چون نیازی به ساختن خیابان‌ها و سنگ‌فرش نداشتند. کالسکه‌هایی که سفیر روسیه و پادشاه انگلیس به شاه ایران داده بودند در گوشه‌ای خاک می‌خوردند و [[محمدرضا بیگ]] سفیر ایران در فرانسه کالسکه را "ارابه لکنتی" می‌خواند و از سوار شدن بر آن کراهت داشت و معتقد بود باید بر اسب سوار شد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=بررسی تطبیقی رنسانس در اروپا و ایران -علیرضا کریمی فصلنامه فرهنگ توسعه – شماره ۲۰، ص ۳۰}}</ref>

با اینکه صفویه در ۱۵۰۱ میلادی در عصر اکتشافات دریایی و ظهور ابرقدرتهای دریایی مثل پرتقال و اسپانیا و انگلیس و هلند شروع بکار کردند و از سال ۱۵۰۴م شروع به واگذار کردن جزایر و سواحل شمال و جنوب خلیج فارس به آنها را کردند حتی در مدت بیش از یک قرن بعد هرگز به‌فکر ایجاد یک نیروی دریایی نیافتادند! این درحالی بود که عثمانی دارای نیروی دریایی بود و با اروپاییان درگیریهایی در خلیج فارس انجام می‌داد. حتی وقتی در قرن هفدهم میلادی [[کارل یازدهم]] پادشاه سوید به [[شاه سلیمان یکم]] پیشنهاد کرد عده ای استادکار با وسایل به ایران بفرستد تا ایرانیان به‌کمک آنها کشتی‌سازی و دریانوردی بیاموزند این شاه صفوی از امر سر باز زد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=سفرنامه کمپفر، صص ۲۵۹–۲۶۰.}}</ref>

==== از نظر سرزمینی ====
[[پرونده:Map_Safavid_Persia-fr.png|بندانگشتی|250x250پیکسل|نقشه ایران در زمان [[شاه اسماعیل یکم|شاه اساعیل یکم]] و متصرفات عثمانی و ازبکان در زمان شاهان پس از او؛ پس از ده‌ها جنگ خونین، به موجب [[عهدنامه زهاب|پیمان زهاب]] (در سال ۱۶۳۹ میلادی) مرزهای امروزی بین ایران و عثمانی تثبیت شدند و شاهان صفوی حتی نتوانستند شهرهای مقدس شیعی را در دست بگیرند.]]
[[شاهان صفوی]] به دلیل تنفر از عثمانیان اقدام به تحویل بدون مقاومت سرزمین‌های جنوبی کشور شامل بندرهای بندر عباس مسقط و جزایر شمال و جنوب خلیج فارس (هرمز، قشم، کیش، خارک، بحرین و…) به پرتقالی‌ها کردند. در دست داشتن این مناطق به افزایش قدرت و تسلط پرتقالی‌ها بر منطقه و افزایش استعمار آنها در هند کمک شایانی کرد. شاه عباس در [[قرن هفدهم]] برای پس گرفتن بندر گمبرون به انگلیسی‌ها متوسل شد که یک قدرت استعماری دیگر شده‌ بودند. او با دادن امتیاز‌های گمرکی به انگلیس و پرداخت هزینه کشتی‌های آنها اقدام به بازپس‌گیری این مناطق کرد ولی به دلیل همین خطاهای صفویان، در عمل، منطقه خلیج فارس تا اواخر [[قرن بیستم میلادی]] و دوران [[محمدرضا پهلوی]] تحت سیطره انگلستان باقی ماند.<ref name=":05"/>

هویت «شیعه ایرانی» توسط صفویه و با استعانت از علمای شیعه [[جبل عامل]] تشکیل شد و این علما وارد سیاست شدند. تشیع کاملاً بر حیات مذهبی، سیاسی، و اجتماعی ایرانیان چیره شد و حوزهای علمیه و مؤسسات وابسته به آنها با کمک‌های حکومت و درآمد «خمس و زکات» رونق پیدا کردند. پس از آن روحانیت شیعه در جنبش‌های مهم ایران از جمله [[نهضت تنباکو]] (۱۸۹۰ میلادی)، [[جنبش مشروطه ایران|جنبش مشروطه]] (۱۹۰۶ میلادی–۱۲۸۵ شمسی)، [[نهضت ملی‌شدن صنعت نفت ایران|نهضت ملی‌شدن صنعت نفت]] (۱۹۵۰ میلادی–۱۳۲۹ شمسی)، [[کودتای ۲۸ مرداد]] (۱۹۵۳ میلادی–۱۳۳۲ شمسی)، [[تظاهرات ۱۵ خرداد|وقایع ۱۵ خرداد ۱۳۴۲]] و [[انقلاب ۱۳۵۷]] نقش ایفا کردند. پس از انقلاب ۵۷ نیز به دلیل نفوذ عمیق در بین توده‌های جامعه، روحانیت شیعه توانست تمام نیروها و احزاب انقلابی را از صحنه سیاسی دور کرده و قدرت را کاملاً در دست بگیرد.<ref name=":82">{{یادکرد وب|نویسنده=کاظم والی|تاریخ=۱۸ مهر ۱۴۰۰|نشانی=https://www.bbc.com/persian/blog-viewpoints-58862378|عنوان=ریشه‌های تاریخی تشیع در سیاست خارجی ایران}}</ref>

== جستارهای وابسته ==
* [[فهرست نبردهای شاهنشاهی صفوی]]
* [[خلیفه‌الخلفا]]
* [[شجره‌نامه مرعشیان اصفهان]]

== پانویس ==
{{پانویس|۲}}

== منابع ==
{{آغاز پانویس}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=جعفریان |نام=رسول |پیوند نویسنده=رسول جعفریان |تاریخ=۱۳۷۸ |عنوان=صفویه از ظهور تا زوال |مکان=تهران |ناشر=مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر |سری=تاریخ ایران اسلامی |جلد=۴ |شابک=}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=جعفریان |نام=رسول |پیوند نویسنده=رسول جعفریان |تاریخ=۱۳۷۹ |عنوان=صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست |مکان=قم |ناشر=[[پژوهشگاه حوزه و دانشگاه]] |جلد=۱ |شابک=۹۷۸-۹۶۴-۹۳۹۰-۶۶-۶ |رف=جعفریان۱}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=جعفریان |نام=رسول |پیوند نویسنده=رسول جعفریان |تاریخ=۱۳۷۹ |عنوان=صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست |مکان=قم |ناشر=[[پژوهشگاه حوزه و دانشگاه]] |جلد=۲ |شابک=۹۷۸-۶۰۰-۵۴۸۶-۴۵-۲ |جعفریان۲}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=جعفریان |نام=رسول |پیوند نویسنده=رسول جعفریان |تاریخ=۱۳۷۹ |عنوان=صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست |مکان=قم |ناشر=[[پژوهشگاه حوزه و دانشگاه]] |جلد=۳ |شابک=۹۷۸-۶۰۰-۵۴۸۶-۴۶-۹ |رف=جعفریان۳}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=رحیم‌لو |نام=یوسف |تاریخ=۱۳۹۳ |فصل=ایران در عصر صفویه |نام خانوادگی ویراستار=سجادی |نام ویراستار=صادق |پیوند ویراستار=سید محمدصادق سجادی |عنوان=[[تاریخ جامع ایران]] |جلد=۱۰ |مکان=تهران |ناشر=[[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]] |صفحات=۶۸۵–۷۸۱ |شابک=۹۷۸-۶۰۰-۶۳۲۶-۴۴-۳ |رف=رحیم‌لو۱}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=رحیم‌لو |نام=یوسف |تاریخ=۱۳۹۳ |فصل=دنبالهٔ ایران در عصر صفویه |نام خانوادگی ویراستار=سجادی |نام ویراستار=صادق |پیوند ویراستار=سید محمدصادق سجادی |عنوان=[[تاریخ جامع ایران]] |جلد=۱۱ |مکان=تهران |ناشر=[[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]] |صفحات=۱–۵۵۱ |شابک=۹۷۸-۶۰۰-۶۳۲۶-۴۵-۰ |رف=رحیم‌لو۲}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=رربورن |نام=کلاوس میشائیل |تاریخ=۱۳۸۳ |سال اصلی=۱۳۴۹ |عنوان=نظام ایالات در دوره صفویه |مترجم=[[کیکاووس جهانداری]] |مکان=تهران |ناشر=[[انتشارات علمی و فرهنگی]] |شابک=۹۷۸-۹۶۴-۴۴۵۵-۹۲-۶}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=صفاکیش |نام=حمیدرضا |تاریخ=۱۳۹۰ |عنوان=صفویان در گذرگاه تاریخ |مکان=تهران |ناشر=[[انتشارات سخن]] |شابک=۹۷۸-۹۶۴-۳۷۲-۵۳۸-۹}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=مینورسکی |نام=ولادیمیر |پیوند نویسنده=ولادیمیر مینورسکی |تاریخ=۱۳۶۸ |سال اصلی=۱۳۳۴ |عنوان=سازمان اداری حکومت صفوی: تحقیقات و حواشی و تعلیقات استاد مینورسکی بر تذکرةالملوک |مترجم=[[مسعود رجب‌نیا]] |کوشش=[[محمد دبیرسیاقی]] |مکان=تهران |ناشر=[[مؤسسه انتشارات امیرکبیر|انتشارات امیرکبیر]]}}
{{آغاز چپ‌چین}}
* {{cite book |last=Abisaab |first=Rula Jurdi |date=2004 |title=Converting Persia: Religion and Power in the Safavid Empire |url=https://archive.org/details/convertingpersia0000abis |location=London |publisher=[[آی بی توریس|I.B. Tauris]] |isbn=978-1-86064-970-7}}
* {{cite book |editor-last=Axworthy |editor-first=Michael |editor-link=مایکل اکسورثی |date=2018 |title=Crisis, Collapse, Militarism and Civil War: The History and Historiography of 18th Century Iran |location=New York, NY |publisher=[[انتشارات دانشگاه آکسفورد|Oxford University Press]] |isbn=978-0-19-025032-4}}
* {{cite book |last=Blow |first=David |date=2009 |title=Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend |location=London |publisher=[[آی بی توریس|I.B. Tauris]] |isbn=978-1-84511-989-8}}
* {{cite book |last1=Babaie |first1=Sussan |author-link1=:en:Sussan Babaie |last2=Babayan |first2=Kathryn |author-link2=کاترین بابایان |last3=Baghdiantz-MacCabe |first3=Ina |last4=Farhad |first4=Mussumeh |date=2004 |title=Slaves of the Shah: New Elites of Safavid Iran |url=https://archive.org/details/slavesofshahnewe0000unse |location=London |publisher=[[آی بی توریس|I.B. Tauris]] |isbn=978-1-86064-721-5}}
* {{cite book |last=Babayan |first=Kathryn |author-link=کاترین بابایان |date=2003 |chapter=Safavid Iran: 16th to Mid-18th Century |editor-last=Joseph |editor-first=Suad |editor-link=:en:Suad Joseph |title=[[:en:Encyclopedia of Women and Islamic Cultures|Encyclopedia of Women and Islamic Cultures]] |volume=1 |location=Leiden |publisher=[[انتشارات بریل|Brill]] |pages=86–94 |isbn=978-90-04-11380-0}}
* {{cite book |last=Babayan |first=Kathryn |author-link=کاترین بابایان |date=2012 |chapter-url-access=subscription |chapter-url=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780199732159.013.0013 |chapter=The Safavids in Iranian History (1501–1722) |editor-last=Daryaee |editor-first=Touraj |editor-link=تورج دریایی |title=The Oxford Handbook of Iranian History |location=Oxford |publisher=[[انتشارات دانشگاه آکسفورد|Oxford University Press]] |pages=285–305 |isbn=978-0-19-973215-9}}
* {{cite book |last=Floor |first=Willem M. |author-link=ویلم فلور |date=1998 |title=The Afghan Occupation of Safavid Persia, 1721–1729 |location=Leuven |publisher=[[:en:Peeters (publishing company)|Peeters]] |isbn=978-291-064-005-7}}
* {{cite book |last=Floor |first=Willem M. |author-link=ویلم فلور |date=2000 |title=The Economy of Safavid Persia |location=Wiesbaden |publisher=Reichert |isbn=978-3-89500-166-6}}
* {{cite book |editor1-last=Floor |editor1-first=Willem |editor1-link=ویلم فلور |editor2-last=Herzig |editor2-first=Edmund |editor2-link=:en:Edmund Herzig |date=2012 |title=Iran and the World in the Safavid Age |url=https://archive.org/details/iranworldinsafav0000unse |location=London |publisher=[[آی بی توریس|I.B. Tauris]] |isbn=978-1-85043-930-1}}
* {{cite journal |last1=Ghereghlou |first1=Kioumars |author1-link=:en:Kioumars Ghereghlou |title=Chronicling a Dynasty on the Make: New Light on the Early Ṣafavids in Ḥayātī Tabrīzī's ''Tārīkh'' (961/1554) |journal=[[:en:Journal of the American Oriental Society|Journal of the American Oriental Society]] |date=October–December 2017 |volume=137 |issue=4 |pages=805–832 |url=https://academiccommons.columbia.edu/doi/10.7916/D8ZW33DF |doi=10.7817/jameroriesoci.137.4.0805 |doi-access=free |via=[[:en:Columbia University Libraries|Columbia Academic Commons]]}}
* {{Encyclopædia Iranica |last=Haneda |first=M. |title=ARMY iii. Safavid Period |url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-iranica-online/army-COM_5723#COM-9992 |volume=2 |fascicle=5 |pages=۵۰۳–۵۰۶}}
* {{cite book |editor-last=Khafipour |editor-first=Hani |date=2019 |title=The Empires of the Near East and India: Source Studies of the Safavid, Ottoman, and Mughal Literate Communities |location=New York, NY |publisher=[[انتشارات دانشگاه کلمبیا|Columbia University Press]] |isbn=978-0-231-17437-4}}
* {{cite book |last=Matthee |first=Rudolph P. |author-link=رودی متی |date=1999 |title=The Politics of Trade in Safavid Iran: Silk for Silver, 1600–1730 |url=https://archive.org/details/politicsoftradei0000matt |location=Cambridge |publisher=[[انتشارات دانشگاه کمبریج|Cambridge University Press]] |isbn=978-0-521-64131-9}}
* {{Encyclopædia Iranica Online |last=Matthee |first=Rudi|author-link=رودی متی |year=2008 |title=SAFAVID DYNASTY |url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-iranica-online/safavid-dynasty-COM_509}}
* {{cite journal |last=Matthee |first=Rudi |author-link=رودی متی |date=2009 |url-access=subscription |url=https://doi.org/10.1163/002249910X12573963244449 |title=Was Safavid Iran an Empire? |journal=Journal of the Economic and Social History of the Orient |location=Leuven |publisher=[[انتشارات بریل|Brill]] |volume=53 |issue=1–2 |pages=233–265 |jstor=25651218}}
* {{cite book |last=Matthee |first=Rudi |author-link=رودی متی |date=2012 |title=Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan |url=https://archive.org/details/persiaincrisissa0000matt |location=London |publisher=[[آی بی توریس|I.B. Tauris]] |isbn=978-1-84511-745-0}}
* {{cite book |editor-last=Matthee |editor-first=Rudi |editor-link=رودی متی |date=2021 |title=The Safavid World |location=Abingdon, Oxon |publisher=[[روتلج|Routledge]] |isbn=978-1-138-94406-0}}
* {{cite book |editor-last=Mazzaoui |editor-first=Michel M. |date=2003 |title=Safavid Iran and Her Neighbors |location=Salt Lake City |publisher=[[:en:The University of Utah Press|University of Utah Press]] |isbn=978-0-87480-757-8}}
* {{cite book |editor-last=Melville |editor-first=Charles P. |editor-link=چارلز ملویل |date=1996 |title=Safavid Persia: The History and Politics of an Islamic Society |location=London |publisher=[[آی بی توریس|I.B. Tauris]] |isbn=978-1-86064-023-0}}
* {{cite book |editor-last=Melville |editor-first=Charles P. |editor-link=چارلز ملویل |date=2021 |title=Safavid Persia in the Age of Empires |series=The Idea of Iran, Vol. 10 |location=London |publisher=[[آی بی توریس|I.B. Tauris]] |isbn=978-0-7556-3378-4}}
* {{cite book |editor-last=Melville |editor-first=Charles P. |editor-link=چارلز ملویل |date=2022 |title=The Contest for Rule in Eighteenth-Century Iran |series=The Idea of Iran, Vol. 11 |location=London |publisher=[[آی بی توریس|I.B. Tauris]] |isbn=978-0-7556-4599-2}}
* {{cite book |last=Mitchell |first=Colin P. |date=2009 |title=The Practice of Politics in Safavid Iran: Power, Religion and Rhetoric |url=https://archive.org/details/practiceofpoliti0000mitc |location=London |publisher=[[آی بی توریس|I.B. Tauris]] |isbn=978-0-85771-588-3}}
* {{cite book |editor-last=Mitchell |editor-first=Colin P. |date=2011 |title=New perspectives on Safavid Iran: Empire and Society |location=London |publisher=[[روتلج|Routledge]] |isbn=978-1-136-99194-3}}
* {{cite book |last=Moazzen |first=Maryam |date=2017 |title=Formation of a Religious Landscape: Shi'i Higher Learning in Safavid Iran |location=Leiden |publisher=[[انتشارات بریل|Brill]] |isbn=978-90-04-35655-9}}
* {{cite journal |last=Perry |first=J. R. |author-link=جان پری (تاریخ‌دان) |date=1971 |url-access=subscription |url=https://doi.org/10.2307/4300438 |title=The Last Ṣafavids, 1722–1773 |journal=[[:en:Iran: Journal of the British Institute of Persian Studies|Iran]] |location=London |publisher=British Institute of Persian Studies |volume=9 |issue=1 |pages=59–69 |jstor=4300438}}
* {{cite book |last=Quinn |first=Sholeh A. |author-link=شعله کوین |date=2010 |chapter-url-access=subscription |chapter-url=https://doi.org/10.1017/CHOL9780521850315.008 |chapter=Iran under Safavid rule |editor1-last=Morgan |editor1-first=David O. |editor1-link=دیوید مورگان |editor2-last=Reid |editor2-first=Anthony |editor2-link=:en:Anthony Reid (academic) |title=[[تاریخ جدید اسلام کمبریج|The New Cambridge History of Islam]] |volume=3 |location=Cambridge |publisher=[[انتشارات دانشگاه کمبریج|Cambridge University Press]] |pages=201–238 |isbn=978-1-139-05613-7}}
* {{cite book |last=Quinn |first=Sholeh A. |author-link=شعله کوین |date=2021 |title=Persian Historiography across Empires: The Ottomans, Safavids, and Mughals |location=Cambridge |publisher=[[انتشارات دانشگاه کمبریج|Cambridge University Press]] |isbn=978-1-108-84221-1}}
* {{cite book |last=Rahimi |first=Babak |date=2012 |title=Theater State and the Formation of Early Modern Public Sphere in Iran. Studies on Safavid Muharram Rituals, 1590-1641 CE |location=Leiden |publisher=[[انتشارات بریل|Brill]] |isbn=978-90-04-20979-4}}
* {{cite book |last=Reid |first=James J. |date=1983 |title=Tribalism and Society in Islamic Iran, 1500–1629 |location=Malibu, California |publisher=Undena Publications |isbn=0-89003-125-8}}
* {{cite book |last=Roemer |first=H. R. |author-link=هانس روبرت رومر |date=1986 |chapter-url-access=subscription |chapter-url=https://doi.org/10.1017/CHOL9780521200943.006 |chapter=THE SAFAVID PERIOD |editor1-last=Jackson |editor1-first=Peter |editor1-link=پیتر جکسون (مورخ) |editor2-last=Lockhart |editor2-first=Laurence |editor2-link=لارنس لاکهارت |title=[[تاریخ ایران کمبریج|The Cambridge History of Iran]] |volume=6 |location=Cambridge |publisher=[[انتشارات دانشگاه کمبریج|Cambridge University Press]] |pages=189–350 |isbn=978-1-139-05498-0}}
* {{cite book |last=Savory |first=Roger |author-link=راجر سیوری |date=1980 |title=Iran Under the Safavids |location=Cambridge |publisher=[[انتشارات دانشگاه کمبریج|Cambridge University Press]] |isbn=978-0-521-22483-3}}
* {{Encyclopaedia of Islam, New Edition |last1=Savory |first1=R. M. |author-link1=راجر سیوری |last2=Bruijn |first2=J.T.P. de |last3=Newman |first3=A. J. |author-link3=اندرو نیومن |last4=Welch |first4=A. T. |author-link4=آلفورد ولش |last5=Darley-Doran |first5=R. E. |title=Ṣafawids |url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/*-COM_0964 |volume=8 |pages=۷۶۵–۷۹۳}}
* {{cite book |last1=Szuppe |first1=Maria |editor1-last=Nashat |editor1-first=Guity |editor2-last=Beck |editor2-first=Lois |title=Women in Iran from the Rise of Islam to 1800 |date=2003 |publisher=[[:en:University of Illinois Press|University of Illinois Press]] |location=Champaign, Illinois |isbn=0-252-07121-2 |pages=140–167 |chapter=Status, Knowledge, and Politics: Women in Sixteenth-Century Safavid Iran}}
* {{cite book |last=Tiburcio |first=Alberto |date=2020 |title=Muslim–Christian Polemics in Safavid Iran |location=Edinburgh |publisher=[[:en:Edinburgh University Press|Edinburgh University Press]] |isbn=978-1-4744-4046-2}}
* {{cite book |last=Woods |first=John E. |date=1999 |title=The Aqquyunlu: Clan, Confederation, Empire |edition=Revised and Expanded |location=Salt Lake City |publisher=[[:en:The University of Utah Press|University of Utah Press]] |isbn=978-0-87480-565-9}}
{{پایان چپ‌چین}}
{{پایان پانویس}}

== پیوند به بیرون ==
{{ویکی‌انبار-رده|Safavid Empire}}
* [https://web.archive.org/web/20121118065648/http://www.irantarikh.com/safavia.htm سلسله صفوی و ظهور قزلباشان]–امیرحسین خنجی
* [http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=ارزش+تاریخی+دولت+صفوی ارزش تاریخی دولت صفوی]–[[دانشنامه رشد]]
* [http://www.peiknet.com/1383/page/12far/p405sib.htm اصفهان نصف جهان ماند شاه و شیخ صفوی رفتند...]

{{جعبه آغازی}}
{{s-vac|last=[[امپراتوری تیموری]]}}
{{s-ttl|title=کشور [[ایران]]
|years=۲۲ دسامبر ۱۵۰۱ میلادی – ۱۷۳۶ میلادی}}
{{s-aft|after=[[ایران افشاری]]}}
{{جعبه پایانی}}

{{صفویان}}
{{تاریخ تشیع در ایران}}
{{موضوعات ایران}}
{{امپراتوری‌ها}}
{{داده‌های کتابخانه‌ای}}
{{موضوعات آذربایجان}}

[[رده:ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۱۵۰۱ (میلادی)]]
[[رده:ایالت‌ها و قلمروهای منحل‌شده در ۱۷۳۶ (میلادی)]]
[[رده:بنیان‌گذاری‌های ۱۵۰۱ (میلادی) در آسیا]]
[[رده:حکومت‌ها در ایران]]
[[رده:تاریخ ایران]]
[[رده:حکومت‌های ایران در سده ۱۶ (میلادی)]]
[[رده:حکومت‌های ایران در سده ۱۷ (میلادی)]]
[[رده:حکومت‌های ایران در سده ۱۸ (میلادی)]]
[[رده:دربارهای فارسی‌زبان]]
[[رده:کشورهای پیشین در غرب آسیا]]
[[رده:شاهنشاهی‌ها و پادشاهی‌های ایران]]
[[رده:تاریخ داغستان]]
[[رده:پادشاهی در پارس و ایران]]
[[رده:شاهنشاهی صفویه]]