نمایش مبدأ برای زبان فارسی

{{pp-semi-indef|small=yes}}
{{تغییرمسیر۴|فارسی|پارسی|دیگر کاربردهای این دو}}
{{Infobox language
| name = فارسی
| nativename = {{Lang|fa|پارسی}}، {{Lang|tg|форсӣ}}، {{Lang|tg|порсӣ}}، Fārsi, Pārsi
| states = {{Hlist|style=line-height:1.3em;
 | [[ایران]]<ref name="Samadi">{{cite book |last=Samadi |first=Habibeh |title=Assessing Grammar: The Languages of Lars |year=2012 |publisher=Multilingual Matters |isbn=978-1-84769-637-3 |author2=Nick Perkins |editor=Martin Ball |editor2=David Crystal |editor3=Paul Fletcher |page=169}}</ref>
 | [[افغانستان]]<ref name="Samadi"/>
 | [[تاجیکستان]]<ref name="Samadi"/>
 | [[ازبکستان]]<ref name="diss">B. Rezvani: "Ethno-territorial conflict and coexistence in the Caucasus, Central Asia and
Fereydan. Appendix 4: Tajik population in Uzbekistan" ([http://dare.uva.nl/document/469926]). Dissertation. Faculty of Social and Behavioural Sciences, [[University of Amsterdam]]. 2013</ref>
 | [[پاکستان]]<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.ethnologue.com/country/pk/languages |عنوان=Languages of Pakistan | ناشر =[[اتنولوگ|Ethnologue]] |تاریخ = |تاریخ بازبینی=۱۶ بهمن ۱۳۹۹}}</ref>
 | [[بحرین]]<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.ethnologue.com/country/bh/languages |عنوان=Languages of Bahrain | ناشر =[[اتنولوگ|Ethnologue]] |تاریخ = |تاریخ بازبینی=۱۶ بهمن ۱۳۹۹}}</ref>
 | [[عراق]]<ref>{{cite encyclopedia |url=http://www.iranicaonline.org/articles/iraq |encyclopedia=Encyclopædia Iranica |title=IRAQ |accessdate=7 November 2014}}</ref>
 | [[جمهوری آذربایجان]]<ref name="Windfuhr">Windfuhr, Gernot: ''The Iranian Languages'', Routledge 2009, p. 418.</ref>}}
| speakers = [[زبان مادری|مادری]]: ۸۱ میلیون<ref name="78 اتنو">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.ethnologue.com/subgroups/persian |عنوان=Persian | ناشر =[[اتنولوگ]] |تاریخ = |تاریخ بازبینی=۱۵ بهمن ۱۳۹۹}}</ref>
| date = ۲۰۲۱
| speakers2 = کل: ۱۲۰<ref name="Aspirantum">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://aspirantum.com/blog/all-you-need-to-know-about-persian-language |عنوان=All You Need to Know about Persian Language | ناشر =Aspirantum |تاریخ =۲۴ دسامبر ۲۰۱۹ |تاریخ بازبینی=۱۵ بهمن ۱۳۹۹}}</ref><ref name="ULG>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.unitedlanguagegroup.com/blog/persian-language-history#:~:text=The%20History%20of%20Persian,than%20120%20million%20people%20worldwide. |عنوان=PERSIAN: A BEAUTIFUL LANGUAGE WITH A VIBRANT PAST | ناشر =United Language Group |تاریخ = |تاریخ بازبینی=۱۵ بهمن ۱۳۹۹}}</ref>–۲۰۰ میلیون<ref name="toronto">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://learn.utoronto.ca/programs-courses/languages-and-translation/language-learning/farsi |عنوان=Farsi | ناشر = University of Toronto - school of countinuing studies |تاریخ = |تاریخ بازبینی=}}</ref>
| familycolor = Indo-European
| fam2 = [[زبان‌های هندوایرانی|هندوایرانی]]
| fam3 = [[زبان‌های ایرانی|ایرانی]]
| fam4 = [[زبان‌های ایرانی غربی|ایرانی غربی]]
| fam5 = [[زبان‌های ایرانی جنوب غربی|ایرانی جنوب‌غربی]]
| ancestor = [[زبان فارسی باستان|پارسی باستان]]
| ancestor2 = [[زبان پارسی میانه|پارسی میانه]] (پهلوی)
| dia1 = [[فارسی ایران]]
| dia2 = [[فارسی افغانستان]]
| dia3 = [[فارسی تاجیکی]]
| dia4 = [[گویش یهودی بخارا|بخاری]]
| dia5 = [[گویش پهلوانی|پهلوانی]]
| dia6 = [[گویش هزارگی|هزارگی]]
| dia7 = [[گویش ایماقی|ایماقی]]
| dia8 = [[زبان فارسیهود|فارسیهود]]
| dia9 = [[گویش دهواری]]
| dia10 = [[زبان یهودی-تاتی|یهودی-تاتی]]<ref name="Windfuhr"/>
| dia11 = [[زبان تاتی قفقاز|تاتی قفقاز]]<ref name="Windfuhr"/>
| dia12 = [[زبان ارمنی-تاتی|ارمنی-تاتی]]<ref name="Windfuhr"/>
| stand1 = [[فارسی ایران]]
| stand2 = [[فارسی افغانستان]]
| stand3 = [[فارسی تاجیکی]]
| script = {{فهرست ساده|class=nowrap}}
* [[الفبای فارسی]] ([[ایران]] و [[افغانستان]])
* [[الفبای تاجیکی]] ([[تاجیکستان]] و [[ازبکستان]])
* [[الفبای عبری]]
* [[بریل فارسی]]
{{Endplainlist}}
| nation = {{فهرست ساده|
* {{IRN}} (به عنوان فارسی)<ref name="Iran Constitution">[[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران]]: فصل ۲، اصل ۱۵: «زبان و [[خط رسمی]] و مشترک مردم ایران فارسی است. اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با این زبان و خط باشد؛ ولی استفاده از زبان‌های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‌های گروهی و تدریس ادبیات آن‌ها در مدارس، در کنار زبان فارسی آزاد است.»</ref>
* {{AFG}} (به عنوان [[فارسی افغانستان|دری]])<ref name="Afghanistan Constitution">[[قانون اساسی جمهوری اسلامی افغانستان]]: فصل ۱، اصل ۱۶: «از جمله زبان‌های پشتو، دری، ازبکی، ترکمنی، بلوچی، پشه‌ای، نورستانی، پامیری و سایر زبان‌های رایج در کشور، پشتو و دری زبانهای رسمی دولت می‌باشند. در مناطقی که اکثریت مردم به یکی از زبان‌های ازبکی، ترکمنی، پشه‌ای، نورستانی، بلوچی یا پامیری تکلم می‌نمایند آن زبان علاوه بر پشتو و دری به حیث زبان سوم رسمی می‌باشد و نحوهٔ تطبیق آن توسط قانون تنظیم می‌گردد. دولت برای تقویت و انکشاف همه زبان‌های افغانستان پروگرام‌های مؤثر طرح و تطبیق می‌نماید. نشر مطبوعات و رسانه‌های گروهی به تمام زبان‌های رایج در کشور آزاد می‌باشد. مصطلحات علمی و اداری ملی موجود در کشور حفظ می‌گردد.»</ref>
* {{TJK}} (به عنوان [[فارسی تاجیکی|تاجیکی]])<ref name="Tajikistan Constitution">[[قانون اساسی تاجیکستان]]: باب ۱، اصل ۲: «زبان دولتی تاجیکستان، زبان تاجیکی است. زبان روسی همچون زبان معاشرت بین ملت‌ها عمل می‌کند. همه ملت‌ها و خلقیت‌هایی که در حدود جمهوری زندگی می‌کنند، حقوق دارند از زبان مادری‌شان آزادانه استفاده کنند.»</ref>
* {{پرچم|Dagestan}} (به عنوان [[زبان تاتی قفقاز|تاتی]])<ref name="Dagesstan Constitution">[[قانون اساسی جمهوری داغستان]]: فصل ۱، اصل ۱۱: «زبان‌های دولتی جمهوری داغستان، روسی و زبان‌های مردم داغستان است.»</ref>}}
* {{پرچم|Uzbekistan}} (به عنوان [[فارسی تاجیکی|تاجیکی]]) در کنار ازبکی :(زبان دوم) در بخارا و سمرقند و…
| agency = {{فهرست ساده}}
* [[فرهنگستان زبان و ادب فارسی]] (ایران)
* [[آکادمی علوم افغانستان]] (افغانستان)
* [[انستیتوت زبان و ادبیات رودکی]] (تاجیکستان)
{{Endplainlist}}
| iso1 = fa
| iso2b = per
| iso2t = fas
| iso3 = fas
| lc1 = pes
| ld1 = فارسی ایران
| lc2 = prs
| ld2 = فارسی افغانستان
| lc3 = tgk
| ld3 = فارسی تاجیکی
| lc4 = فارسی تاجیکی (ازبکستان)
| ld4 = گویش ایماقی
| lc5 = bhh
| ld5 = گویش یهودی بخارا
| lc7 = haz
| ld7 = گویش هزارگی
| lc8 = jpr
| ld8 = زبان فارسیهود
| lc9 = phv
| ld9 = گویش پهلوانی
| lc10 = deh
| ld10 = گویش دهواری
| lc11 = jdt
| ld11 = زبان یهودی-تاتی
| lc12 = ttt
| ld12 = زبان تاتی قفقاز
| image = Farsi.svg
| imagesize = 100px
| imagecaption = ''فارسی'' نوشته شده به خط [[نستعلیق]]
| map = Persian Language Location Map.svg{{!}}border
| mapcaption = مناطقی با بیشینه جمعیت فارسی‌زبان
| map2 = Map of Persian speakers.svg{{!}}border
| mapcaption2 = زبان‌سپهر پارسی.{{سخ}}'''Legend'''
{{legend|#002255|زبان رسمی}}
{{legend|#0044AA|بیشتر از ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ سخنور}}
{{legend|#0066FF|میان ۵۰۰٬۰۰۰ – ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ سخنور}}
{{legend|#5599FF|میان ۱۰۰٬۰۰۰ – ۵۰۰٬۰۰۰ سخنور}}
{{legend|#AACCFF|میان ۲۵٬۰۰۰ – ۱۰۰٬۰۰۰ سخنور}}
{{legend|#b9b9b9|کمتر از ۲۵٬۰۰۰ سخنور / هیچ}}
| notice = IPA
| listclass = hlist
| glotto = fars1254
| glottorefname = Farsic-Caucasian Tat
}}
'''فارسی''' یا '''پارسی''' یکی از [[زبان‌های ایرانی غربی]] از زیرگروه [[زبان‌های ایرانی|ایرانی]] شاخهٔ [[زبان‌های هندوایرانی|هندوایرانیِ]] [[زبان‌های هندواروپایی|خانوادهٔ زبان‌های هندواروپایی]] است که در کشورهای [[ایران]]، [[افغانستان]]، [[تاجیکستان]]، [[ازبکستان]]، [[پاکستان]]، [[عراق]]، [[ترکمنستان]] و [[جمهوری آذربایجان|آذربایجان]] به آن سخن می‌گویند. فارسی [[زبان چندکانونی]] و فرا قومی است و [[زبان رسمی]] ایران، تاجیکستان و افغانستان به‌شمار می‌رود. این زبان در ایران و افغانستان به [[الفبای فارسی]]، که از [[خط عربی|خط پهلوی]] ریشه گرفته، و در تاجیکستان و ازبکستان به [[الفبای تاجیکی]]، که از [[الفبای سیریلیک|سیریلیک]] آمده، نوشته می‌شود. زبانِ فارسی در افغانستان به‌طور رسمی '''دَری''' (از ۱۳۴۳ خورشیدی) و در تاجیکستان '''تاجیکی''' (از دورهٔ [[اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی|شوروی]]) خوانده می‌شود.

زبان فارسی از زبان کُهن‌تر [[پارسی میانه]] (یا پهلوی) آمده که آن نیز خود از [[پارسی باستان]] سرچشمه گرفته است. این دو زبان برخاسته از ناحیهٔ باستانی [[پارس]] (استان [[کرمان]] و [[استان فارس|فارس]] و [[استان بوشهر|بوشهر]] و جنوب [[استان یزد|یزد]] امروزی در [[جنوب ایران]]) هستند. [[زبان فارسی باستان|پارسی باستان]] زبان رسمی [[شاهنشاهی هخامنشی]] بود و نوادهٔ آن، پارسی میانه، به‌عنوان زبان رسمی و دینی [[شاهنشاهی ساسانی]] درآمد که در این دوران در دیگر سرزمین‌های ایرانی گسترش بسیاری یافت؛ به گونه‌ای که در [[خراسان بزرگ|خراسان]] جایگزین زبان‌های [[زبان پارتی|پارتی]] و [[زبان بلخی|بلخی]] شد و بخش‌های بزرگی از [[زبان خوارزمی|خوارزمی‌زبانان]] و [[زبان سغدی|سُغدی‌زبانان]] در [[خوارزم]] و [[فرارود]] نیز فارسی‌زبان شدند. گویشی از پارسی میانه که با گذشتِ زمان [[زبان فارسی نو|فارسی دری]] نام گرفت، پس از [[اسلام]] به عنوان گویش معیار نوشتاری در [[خراسان بزرگ|خراسان]] پا گرفت و در سراسر ایران گسترده شد. گویش‌های دیگر پارسی باستان و پارسی میانه مانند [[زبان مازندرانی|مازندرانی]] در [[طبرستان]]، [[زبان گیلکی|گیلکی]] در شمال شرقی [[ناحیه جبال|جبال]]، [[زبان بلوچی|بلوچی]] در [[مکران]] جنوب [[سیستان]]، [[زبان آذری|آذری]] در [[آذربایجان]] و [[قفقاز]]، [[زبان لری|لری]] در [[استان لرستان|لرستان]]، [[استان کهگیلویه و بویراحمد|کهگیلویه و بویراحمد]] و [[استان چهارمحال و بختیاری|چهارمحال و بختیاری]]، و [[زبان خوزی|خوزی]] در [[استان خوزستان|خوزستان]] پا گرفتند که همراه با دری نزدیک به یکدیگرند.

[[زبان فارسی نو|فارسی دری]]، در طولِ تاریخ، زبانِ فرهنگی و [[ارج (زبان‌شناسی اجتماعی)|ارجمند]] امپراتوری‌های پرشماری در [[آسیای غربی]]، [[آسیای میانه|میانه]] و [[جنوب آسیا|جنوبی]] بوده است. این زبان تأثیرات بزرگی را بر زبان‌های همسایه خویش، از جمله دیگر زبان‌های ایرانی، [[زبان‌های ترکی]] (به ویژه [[زبان ازبکی|ازبکی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|آذربایجانی]])، [[زبان ارمنی|ارمنی]]، [[زبان گرجی|گرجی]] و [[زبان‌های هندوآریایی]] (به ویژه [[زبان اردو|اردو]]) گذاشته است. فارسی بر [[زبان عربی|عربی]] نیز تأثیر گذاشته و از آن تأثیر پذیرفته است. این زبان حتی در میان کسانی که گویشور بومی آن نبوده‌اند، همانند ترکان عثمانی در [[امپراتوری عثمانی]] یا [[پشتون‌ها]] در [[افغانستان]]، و هند در دوره [[امپراتوری گورکانی|گورکانیان]] برای دورانی زبان رسمی دیوان‌سالاری بوده است.

در سال ۱۸۷۲ در نشست ادیبان و [[زبان‌شناس]]ان اروپایی در [[برلین]]، زبان‌های [[زبان یونانی|یونانی]]، [[زبان فارسی نو|فارسی]]، [[لاتین]] و [[سانسکریت]] به عنوان [[زبان‌های کلاسیک جهان]] برگزیده شدند. بر پایهٔ تعریف، زبانی کلاسیک به‌شمار می‌آید که باستانی و دارای ادبیات پرباری باشد و همچنین در واپسین هزارهٔ زندگانی خود دچار دگرگونی‌های اندکی شده باشد. فارسی از نظر آثار ادبی و شمار و گوناگونی واژگان و همچنین [[ضرب‌المثل]]‌ها یکی از غنی‌ترین و پرمایه‌ترین زبان‌های جهان است. از شناخته‌شده‌ترین آثار [[ادبیات فارسی]] می‌توان ''[[شاهنامه]]'' [[فردوسی]]، آثار [[مولوی]]، ''[[رباعیات خیام|رباعیات]]'' [[خیام]]، ''[[خمسه نظامی|پنج گنج]]'' [[نظامی گنجوی|نظامی]]، ''[[دیوان حافظ|دیوان]]'' [[حافظ]]، ''[[منطق‌الطیر]]'' [[عطار نیشابوری]] و ''[[گلستان سعدی|گلستان]]'' و ''[[بوستان سعدی|بوستان]]'' [[سعدی]] را نام برد.

بر پایهٔ برآوردها، ۷۰ میلیون تن در ایران، ۲۵ میلیون تن در افغانستان، ۹ میلیون تن در تاجیکستان و میان ۱۰ تا ۱۲ میلیون تن در ازبکستان به زبان فارسی دری گفتگو می‌کنند. فارسی همچنین در [[بحرین]]، [[عراق]]، [[پاکستان]]، [[کویت]]، [[امارات متحده عربی]]، [[قطر]]، [[روسیه]]، [[جمهوری آذربایجان]]، [[اقلیم کردستان عراق|اقلیم کُردستان]]، [[قرقیزستان]]، [[قزاقستان]]، [[ترکمنستان]]، [[چین]] و [[هند]] نیز دارای گویشور بومی است.<ref>https://snn.ir/fa/news/644746/آموزش-زبان-فارسی-در-کردستان-عراق-با-همکاری-دانشگاه-فردوسی-مشهد-برگزار-شد</ref><ref>https://parstoday.ir/tajiki/news/middle_east-i36173-آموزش_زبان_فارسی_در_کردستان_عراق</ref> با توجه به رسمی بودن فارسی در ایران، افغانستان و تاجیکستان و تسلط گویشوران دیگر زبان‌ها بِدان در کنار زبان بومی خود، روی‌هم‌رفته می‌توان شمار فارسی‌گویان جهان را بیش از ۱۲۰ میلیون تن برآورد کرد. فارسی همچنین [[زبان‌های مورد استفاده بر روی اینترنت|هشتمین زبان پرکاربرد در محتوای وب]] است.
[[File:Persian language sample voice by male.mp3|thumb|نمونه صدای یک مرد در زبان فارسی]]

== نام ==
{{همچنین ببینید|زبان فارسی نو#تاریخچهٔ نام}}
[[پرونده:Persian names.png|بندانگشتی|چپ|چهار نام پرکاربرد فارسی: فارسی، پارسی، دری و Тоҷикӣ (تاجیکی)]]
زبان [[فارسی نو]]، در درازای تاریخ و در پهنه‌های گوناگون جغرافیایی، نام‌های گوناگونی داشته و دارد. این زبان در ایران به نام «پارسی» و رسماً «فارسی»،<ref name="Iran Constitution"/> در [[افغانستان]] به نام فارسی و رسماً «[[فارسی دری|دری]]»<ref name="Olesen">{{cite book |first=Asta |last=Olesen |title=Islam and Politics in Afghanistan |volume=3 |publisher=Psychology Press |year=1995 |page=205 |quote=There began a general promotion of the Pashto language at the expense of Farsi – previously dominant in the educational and administrative system (...) — and the term 'Dari' for the Afghan version of Farsi came into common use, being officially adopted in 1958.}}</ref> و در [[تاجیکستان]] و [[ازبکستان]] نیز رسماً به نام «[[زبان تاجیکی|تاجیکی]]» (Тоҷикӣ)<ref name="Baker">{{cite book |last=Baker |first=Mona |title=Routledge Encyclopedia of Translation Studies |url=https://books.google.com/books?id=ewBfSBo8rRsC |year=2001 |publisher=Psychology Press |isbn=978-0-415-25517-2 |page=518 |quote=All this affected translation activities in Persian, seriously undermining the international character of the language. The problem was compounded in modern times by several factors, among them the realignment of Central Asian Persian, renamed Tajiki by the Soviet Union, with Uzbek and Russian languages, as well as the emergence of a language reform movement in Iran which paid no attention to the consequences of its pronouncements and actions for the language as a whole.}}</ref> مشهور است. این زبان [[فارسی بحرین|در بحرین]] و دیگر کشورهای پیرامون [[خلیج فارس]] نیز «عجمی» و همچنین فارسی نام دارد.<ref>Language Maintenance or Shift? An Ethnographic Investigation of the Use of Farsi among Kuwaiti Ajams: A Case Study. AbdulMohsen Dashti. Arab Journal for the Humanities. Volume 22 Issue: 87. 2004.</ref> در [[امپراتوری عثمانی|عثمانی]] و [[هند]] نیز این زبان فارسی نامیده می‌شد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://iqna.ir/fa/news/3695107/فارسی‌خوانی-در-کارنامه-آخرین-شاهزاده‌های-عثمانی |عنوان=فارسی‌خوانی در کارنامه آخرین شاهزاده‌های عثمانی | ناشر =خبرگزاری بین‌المللی قرآن |تاریخ =۸ اسفند ۱۳۹۶ |تاریخ بازبینی=}}</ref>

از نظر [[ریشه‌شناسی]]، واژهٔ ''فارسی'' [[واژه معرب|معرب]] ''پارسی'' است که در نتیجه نبود حرف «پ» در دستگاه واجی [[زبان عربی|عربی]] بدین شکل درآمده است.<ref>{{cite book |editor1-last=Campbell |editor1-first=George L. |editor2-last=King |editor2-first=Gareth |title=Compendium of the World's Languages |date=2013 |publisher=Routledge |page=1339 |edition=3rd |chapter=Persian |isbn=978-1-136-25846-6 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=DWAqAAAAQBAJ&pg=PA1339}}</ref> واژه ''پارسی'' از واژه کهن‌تر ''پارسیگ'' (𐭯𐭠𐭫𐭮𐭩𐭪) در [[پارسی میانه]] آمده که حاصل افزودن پسوند صفت‌ساز ''ـیگ'' به واژه «پارس» و به معنای «[زبانِ] منسوب به پارس» است. در [[پارسی باستان]] نیز نام این زبان ''پارسَه'' (𐎱𐎠𐎼𐎿) یا ''آریَه'' (𐎠𐎼𐎹) بود.<ref name="Gershevitch"><sup>''cf.''</sup> {{Cite book|title=Handbuch der Orientalistik, Literatur I|last=Gershevitch|first=Ilya|publisher=Brill|year=1968|location=Leiden|pages=1–31|chapter=Old Iranian Literature}}, p. 2.</ref><ref>{{cite book|last=Gnoli|first=Gherardo|title=Encyclopædia Iranica|publisher=Routledge & Kegan Paul|year=2006|volume=13|location=New York|chapter=Iranian Identity ii. Pre-Islamic Period|quote=... in the Old Persian version, whose language was called "Iranian" or ''ariya''.|author-link=Gherardo Gnoli|chapter-url=http://www.iranicaonline.org/articles/iranian-identity-ii-pre-islamic-period}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده =بزرگمهر لقمان |نشانی=http://www.loghman.org/1012-3/ |عنوان=پارسی‌گویانِ باستان زبانِ خویش را چه می‌نامیدند؟ | ناشر = |تاریخ =۱۰ بهمن ۱۳۹۶ |تاریخ بازبینی=}}</ref>

=== در سایر زبان‌ها ===
در بیشتر [[زبان‌های ایرانی]] از ''فارسی'' و مشتقات آن برای اشاره به فارسی استفاده می‌شود؛ استثناهای مهم [[زبان پشتو|پشتو]] و [[زبان آسی|آسی]] هستند که به ترتیب از {{lang|ps|پاړسی}} و (Persaynag) {{lang|os|Персайнаг}} استفاده می‌کنند. در بیشتر زبان‌های [[جهان اسلام]] و [[شبه‌قاره هند|شبه‌قارهٔ هند]] نیز به پیروی از عربی مشتقات واژهٔ ''فارسی'' رایج است. در [[عربی کلاسیک]]، به‌ویژه در سده‌های نخست [[دوره اسلامی|دورهٔ اسلامی]]، به فارسی «لسان العجم» (زبان [[عجم]]) می‌گفتند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=محمدعجم |نشانی=https://www.mehremihan.ir/tag/عجم-یعنی-چه |عنوان=پیشینه واژه عجم |ناشر=مهر میهن |تاریخ= |تاریخ بازبینی=۴ بهمن ۱۳۹۹ |archive-date=۳۰ ژانویه ۲۰۲۱ |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130134927/https://www.mehremihan.ir/tag/%D8%B9%D8%AC%D9%85-%DB%8C%D8%B9%D9%86%DB%8C-%DA%86%D9%87 |url-status=dead}}</ref>

نام فارسی در زبان‌های غربی از واژهٔ [[زبان یونانی|یونانی]] (Persís) {{lang|grc|Περσίς}} آمده است.<ref>{{LSJ|*persi/s|Περσίς|ref}}.</ref> این واژه یونانی‌شدهٔ واژهٔ ''پارسَه'' در [[پارسی باستان]] است که در فارسی امروزی [[پارس]] تلفظ می‌شود.<ref>{{OEtymD|Persia}}</ref> در بیشتر [[زبان‌های اسلاوی]] و برخی از زبان‌های [[زبان‌های ژرمنی|ژرمنی]] و [[زبان‌های ترکی|ترکی]] (همانند {{lang-ru|Персидский}}، {{lang-de|Persische}}<nowiki>،</nowiki> {{lang-kk|Парсы}}) نام فارسی مستقیماً از واژهٔ یونانی آمده است. در دیگر زبان‌ها (همانند {{lang-it|persiana}}<nowiki>،</nowiki> {{lang-en|Persian}}، [[زبان صربی|صربی]]: персијски) نام فارسی مشتقی از صفت [[لاتین]] {{lang|la|Persiānus}} است که از اسم {{lang|la|Persia}} مشتق می‌شود که به همان ''Περσίς'' یونانی بازمی‌گردد.

== دسته‌بندی ==
[[پرونده:IndoEuropeanTree fa.svg|بندانگشتی|چپ|300px|نمودار درختی [[زبان‌های هندواروپایی]]]]
فارسی از [[زبان‌های ایرانی جنوب غربی|گروه جنوبِ غربی]] [[زبان‌های ایرانی غربی|شاخهٔ غربی]] [[زبان‌های ایرانی]] است که خود زیرگروه [[زبان‌های هندوایرانی|هندوایرانی]] خانوادهٔ [[زبان‌های هندواروپایی|هندواروپایی]] به‌شمار می‌رود. هفتاد درصد [[واژگان فارسی|واژگان]] فارسی از [[زبان عربی]] [[وام‌واژه|وام]] گرفته شده.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Farsi|نشانی=https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/oi/authority.20110803095811278|وبگاه=Oxford Reference|بازبینی=2024-03-18|doi=10.1093/oi/authority.20110803095811278|کد زبان=en}}</ref> [[زبان تاتی قفقاز|تاتی قفقاز]] از نظر [[رابطه ژنتیکی (زبان‌شناسی)|تباری]] نزدیک‌ترین زبان به فارسی (یا گویشی از آن<ref name="Gernot Windfuhr 1979. pg 4">Gernot Windfuhr, "Persian Grammar: history and state of its study", Walter de Gruyter, 1979. pg 4:""Tat- Persian spoken in the East Caucasus""</ref><ref>V. Minorsky, "Tat" in M. Th. Houtsma et al. , eds. , The Encyclopædia of Islam: A Dictionary of the Geography, Ethnography and Biography of the Muhammadan Peoples, 4 vols. and Suppl. , Leiden: Late E.J. Brill and London: Luzac, 1913–38.</ref>) به‌شمار می‌رود. پس از آن دیگر زبان‌های گروه جنوب غربی، یعنی [[زبان لری|لری]]، [[زبان اچمی|اچمی]]، [[زبان بشاگردی|بشاگردی]] و [[گویش‌های استان فارس]]، نزدیک‌ترین‌ها به فارسی هستند.<ref name="Iranian languages">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://glottolog.org/resource/languoid/id/iran1269 |عنوان=Iranian languages | ناشر =[[گلاتولوگ]] |تاریخ = |تاریخ بازبینی=۵ بهمن ۱۳۹۹}}</ref> میزان شباهت واژگانی گویش‌های زبان لری به فارسی در [[لری شمالی]] ۸۰٪ (با [[لری خرم‌آبادی|لهجهٔ خرم‌آبادی]] ۸۵٪)،<ref>«[https://www.ethnologue.com/language/lrc/23 Luri, Northern]» در [[اتنولوگ|Ethnologue]]. دریافت‌شده در ۱۵ بهمن ۱۳۹۹.</ref> [[گویش بختیاری|بختیاری]] ۷۶٪<ref>«[https://www.ethnologue.com/language/bqi/23 Bakhtiâri]» در [[اتنولوگ|Ethnologue]]. دریافت‌شده در ۱۵ بهمن ۱۳۹۹.</ref> و [[لری جنوبی]] ۷۵٪ (با [[گویش بوشهری]] فارسی ۸۰٪)<ref>«[https://www.ethnologue.com/language/luz/23 Luri, Southern]» در [[اتنولوگ|Ethnologue]]. دریافت‌شده در ۱۵ بهمن ۱۳۹۹.</ref> است. میزان این شباهت میان فارسی و [[زبان لکی|لکی]] نیز ۷۰٪ برآورد شده است.<ref>«[https://www.ethnologue.com/language/lki/23 Laki]» در [[اتنولوگ]]. دریافت‌شده در ۱۵ بهمن ۱۳۹۹.</ref>

زبان‌های شمال غربی ایرانی شامل [[زبان‌های کردی|کردی]]، [[زبان بلوچی|بلوچی]]، [[زبان مازندرانی|مازندرانی]]، [[زبان گیلکی|گیلکی]]، [[زبان تالشی|تالشی]]، [[زبان تاتی ایران|تاتی]]، [[زبان زازاکی|زازاکی]]، [[زبان گورانی|گورانی]] و [[زبان‌های ایران مرکزی|گویش‌های مرکز ایران]] می‌شوند. دیگر زیرگروه زبان‌های ایرانی، [[زبان‌های ایرانی شرقی]]، شامل زبان‌های [[زبان آسی|آسی]]، [[زبان پشتو|پشتو]] و [[زبان‌های پامیری|پامیری]] و زبان‌های مردهٔ [[زبان اوستایی|اوستایی]]، [[زبان سغدی|سُغدی]]، [[زبان خوارزمی|خوارزمی]]، [[زبان سکایی|سَکایی]] و [[زبان باختری|باختری]] می‌شوند.<ref name="Iranian languages"/> ''[[اتنولوگ]]'' شمار زبان‌های ایرانی را ۸۵ عدد برآورد می‌کند<ref>{{cite web |url=http://www.ethnologue.com/subgroups/iranian |title=Ethnologue report for Iranian |publisher=Ethnologue.com}}</ref> که از این میان فارسی در ایران، افغانستان، تاجیکستان و داغستان (به عنوان تاتی)، پشتو در افغانستان و کردی در عراق از وضعیت رسمی برخوردارند.<ref>{{cite encyclopedia |url=https://www.britannica.com/topic/Iranian-languages |encyclopedia=Encyclopædia Britannica |title=Iranian languages |first=Ronald |last=Emmerick |access-date=3 February 2021}}</ref> فارسی همچنین پر گویش‌ورترین زبان ایرانی است و پس از آن پشتو، کردی و بلوچی قرار دارند.<ref>{{cite encyclopedia |url=https://www.britannica.com/topic/Indo-Iranian-languages |encyclopedia=Encyclopædia Britannica |title=Indo-Iranian languages |first=George |last=Cardona |access-date=28 August 2018}}</ref>

زبان‌های هندوایرانی علاوه بر زیرگروه ایرانی شامل خانواده‌های [[زبان‌های هندوآریایی|هندوآریایی]] و [[زبان نورستانی|نورستانی]] می‌شوند که زبان‌های [[زبان هندوستانی|هندوستانی]] ([[زبان هندی|هندی]]-[[زبان اردو|اردو]])، [[زبان بنگالی|بنگالی]]، [[زبان پنجابی|پنجابی]] و [[زبان مراتی|مراتی]] از شناخته‌شده‌ترین و پر گویش‌ورترین آن‌ها به‌شمار می‌روند.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/iedocctr/ie-lg/Indo-Iranian.html |title=Indo-European Languages: Indo-Iranian Family<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات --> |accessdate=۲۷ اکتبر ۲۰۰۹ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090913123049/http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/iedocctr/ie-lg/Indo-Iranian.html |archivedate=۱۳ سپتامبر ۲۰۰۹ |dead-url=yes}}</ref> خانوادهٔ بزرگ زبان‌های هندواروپایی افزون بر زبان‌های هندوایرانی شامل خانوادهٔ زبان‌های [[زبان‌های ژرمنی|ژرمنی]]، [[زبان‌های رومی|رومی]]، [[زبان‌های بالتواسلاوی|بالتواسلاوی]]، [[زبان‌های سلتی|سلتی]] و همچنین زبان‌های منفرد [[زبان ارمنی|ارمنی]]، [[زبان یونانی|یونانی]] و [[زبان آلبانیایی|آلبانیایی]] می‌شوند. [[زبان انگلیسی|انگلیسی]]، [[زبان آلمانی|آلمانی]]، [[زبان هلندی|هلندی]] و [[زبان سوئدی|سوئدی]] از مهم‌ترین زبان‌های ژرمنی؛ [[زبان اسپانیایی|اسپانیایی]]، [[زبان فرانسوی|فرانسوی]]، [[زبان ایتالیایی|ایتالیایی]] و [[زبان پرتغالی|پرتغالی]] از معروف‌ترین زبان‌های رومی؛ [[زبان روسی|روسی]]، [[زبان لهستانی|لهستانی]]، [[زبان بلغاری|بلغاری]]، [[زبان صربی|صربی]] و [[زبان لیتووانیایی|لیتوانیایی]] از مهم‌ترین زبان‌های بالتواسلاوی و [[زبان ایرلندی|ایرلندی]]، [[گیلیک اسکاتلندی]] و [[زبان ولزی|ولزی]] سه زبان شناخته‌شدهٔ سلتی هستند. چندین زبان مرده از جمله [[زبان‌های تخاری|تخاری]]، [[زبان هیتی|هیتی]]، [[زبان لووی|لووی]] و [[زبان لیدیایی|لیدیایی]] نیز عضوی از این خانواده بوده‌اند که هزاران سال پیش از میان رفته‌اند و صرفاً از آن‌ها آثار نوشتاری برجای مانده است.<ref>{{cite book |last1=Kim |first1=Ronald I. |editor1-last=Rieken |editor1-first=Elisabeth |title=100 Jahre Entzifferung des Hethitischen. Morphosyntaktische Kategorien in Sprachgeschichte und Forschung. Akten der Arbeitstagung der Indogermanischen Gesellschaft vom 21. bis 23. September 2015 in Marburg |date=2018 |publisher=Reichert Verlag |location=Wiesbaden |page=170 (footnote 44) |chapter-url=https://www.academia.edu/37844928 |access-date=13 September 2019 |chapter=One hundred years of re-reconstruction: Hittite, Tocharian, and the continuing revision of Proto-Indo-European}}</ref>

بیشتر زبان‌های بومی [[اروپا]] و [[آسیای غربی|غرب]] و [[جنوب آسیا]] از این خانواده هستند که شماری از آن‌ها، به‌ویژه [[زبان |انگلیسی]]، [[زبان اسپانیایی|اسپانیایی]]، [[زبان فرانسوی|فرانسوی]] و [[زبان پرتغالی|پرتغالی]]، در نتیجهٔ [[استعمار]] در سراسر [[نیم‌کره غربی|نیم‌کرهٔ غربی]] و [[اقیانوسیه]] و بخش‌هایی از [[آفریقا]] نیز گسترده شده‌اند. طبق برآورد اتنولوگ این خانواده دارای ۴۴۵ زبان زنده و ۳٫۲ میلیارد گویشور در سراسر جهان و از نظر شمار گویشوران بزرگ‌ترین خانوادهٔ زبانی جهان است. بیش از دو سوم این زبان‌ها به شاخهٔ هندوایرانی تعلق دارند.<ref>{{cite web|url=http://www.ethnologue.com/ethno_docs/distribution.asp?by=family |title=Ethnologue list of language families |publisher=Ethnologue.com |edition=22nd |date= 25 May 2019|access-date=2019-07-02}}</ref>

== پیشینه ==
{{اصلی|پیشینه زبان فارسی}}
زبان‌های ایرانی معمولاً به سه دورهٔ باستان، میانه و نوین تقسیم می‌شوند. این دوره‌ها با دوره‌های [[تاریخ ایران]] مطابقت دارند؛ بدین ترتیب که دورهٔ باستان مربوط به زمان [[شاهنشاهی هخامنشی]]، دورهٔ میانه مربوط به زمان [[شاهنشاهی ساسانی]] و دورهٔ نوین مربوط به زمان ورود اسلام به ایران تا به امروز است.<ref name=EI-IL-vi>{{Harvard citation|Skjaervo|2006}} vi(2). Documentation.</ref> طبق اسناد موجود، زبان فارسی «تنها زبان ایرانی» است<ref name="Lazard">{{cite encyclopedia |last=Lazard |first=Gilbert |year=1975 |title=The Rise of the New Persian Language |editor-last=Frye |editor-first=R. N. |encyclopedia=The Cambridge History of Iran |volume=4 |pages=595–632 |location=Cambridge |publisher=Cambridge University Press |quote=The language known as New Persian, which usually is called at this period (early Islamic times) by the name of Dari or Farsi-Dari, can be classified linguistically as a continuation of Middle Persian, the official religious and literary language of Sassanian Iran, itself a continuation of Old Persian, the language of the Achaemenids. Unlike the other languages and dialects, ancient and modern, of the Iranian group such as Avestan, Parthian, Soghdian, Kurdish, Balochi, Pashto, etc. , Old Persian, Middle and New Persian represent one and the same language at three states of its history. It had its origin in Fars (the true Persian country from the historical point of view) and is differentiated by dialectical features, still easily recognizable from the dialect prevailing in north-western and eastern Iran.}}</ref> که میان سه دورهٔ آن روابط زبانی نزدیکی برقرار است و به همین ترتیب پارسی باستان، میانه و نو همگی نمایانگر<ref name="Lazard"/><ref name=EI-IL-vi(2)/> یک زبان هستند که همان فارسی است؛ به این معنی که فارسی نو نوادهٔ مستقیم پارسی میانه و باستان است؛ در حالی که ایجاد روابط نزدیک ژنتیکی میان دیگر زبان‌های میانه و نوین ایرانی دشوار است. برای نمونه زبان امروزی [[زبان یغنابی|یغنابی]] به همان گروه گویشی [[زبان سغدی|سغدی]] تعلق دارد، اما نوادهٔ مستقیم این زبان نیست. [[زبان باختری|بلخی]] نیز ممکن است به [[زبان یدغه|یدغه]] و [[زبان مونجانی|مونجانی]] نوین نزدیک باشد؛ اما نیای مستقیم آن دو به‌شمار نمی‌رود. میان زبان نوین [[زبان وخی|وخی]] و [[زبان ختنی|ختنی]] کهن نیز همین رابطه بر قرار است.<ref name=EI-IL-vi(2)>cf. {{Harvard citation|Skjaervo|2006}} vi(2). Documentation. Excerpt 1: "Only the official languages Old, Middle, and New Persian represent three stages of one and the same language, whereas close genetic relationships are difficult to establish between other Middle and Modern Iranian languages. Modern Yaḡnōbi belongs to the same dialect group as Sogdian, but is not a direct descendant; Bactrian may be closely related to modern Yidḡa and Munji (Munjāni); and Wakhi (Wāḵi) belongs with Khotanese.'' Excerpt 2: ''New Persian, the descendant of Middle Persian and official language of Iranian states for centuries."</ref>

در کتاب ''[[مرزبان‌نامه]]'' آمده که از روزگار [[آدم]] تا [[اسماعیل]] همه پیغمبران و ملوکان زمین به فارسی سخن می‌گفتند.<ref>مرزبان‌نامه، مرزبان بن رستم بن شروین، ص۱۷</ref>

=== پارسی باستان ===
{{اصلی|زبان پارسی باستان}}
[[پرونده:Persépolis. Inscription.jpg|بندانگشتی|یک کتیبهٔ [[پارسی باستان]] به [[خط میخی هخامنشی|خط میخی]] در [[تخت جمشید]]]]
«پارسی باستان» در زمان [[دودمان هخامنشی]] سخن گفته می‌شده است.<ref>{{cite encyclopedia |last=Skjærvø |first=Prods Oktor |year=2006 |encyclopedia=Encyclopædia Iranica |url=http://www.iranicaonline.org/articles/iran-vi-iranian-languages-and-scripts |volume=XIII |pages=344–377 |title=Iran, vi. Iranian languages and scripts |quote=(...) Persian, the language originally spoken in the province of Fārs, which is descended from Old Persian, the language of the Achaemenid empire (6th–4th centuries B.C.E.), and Middle Persian, the language of the Sasanian empire (3rd–7th centuries C.E.).}}</ref> کهن‌ترین متن نوشته‌شده به آن مربوط به [[سنگ‌نبشته بیستون|سنگ‌نبشتهٔ بیستون]] است که به زمان [[داریوش بزرگ]] (فرمانروایی در ۵۲۲–۴۸۶ پ. م) بازمی‌گردد.<ref name=s2008-80-1>{{cite book | last = Schmitt | first = Rüdiger | title = The Old Persian Inscriptions of Naqsh-i Rustam and Persepolis | publisher = Corpus Inscriptionum Iranicarum by School of Oriental and African Studies | year = 2000 | isbn = 978-0-7286-0314-1}}</ref> آثار نوشته شده به پارسی باستان در [[ایران]]، [[رومانی]] ([[گرله]])،<ref>{{cite book | last = Kuhrt | first = A. | title = The Persian Empire: A Corpus of Sources from the Achaemenid Period | publisher = Routledge | year = 2013 | isbn = 978-1-136-01694-3}}</ref><ref>{{cite book | last = Frye | first = Richard Nelson | title = Handbuch der Altertumswissenschaft: Alter Orient-Griechische Geschichte-Römische Geschichte. Band III,7: The History of Ancient Iran | publisher = C.H. Beck | year = 1984 | isbn = 978-3-406-09397-5 | url = https://archive.org/details/historyofancient0000frye}}</ref>{{Sfn|Schmitt|2000|page=۵۳}} [[ارمنستان]]، [[بحرین]]، [[عراق]]، [[ترکیه]] و [[مصر]] امروزی یافت شده‌اند.<ref>[http://www.avesta.org/op/op.htm Roland G. Kent, Old Persian, 1953]</ref><ref name="OPGTL 6">Kent, R. G. : "Old Persian: Grammar Texts Lexicon", page 6. American Oriental Society, 1950.</ref> پارسی باستان یکی از کهن‌ترین زبان‌های هندواروپایی است که از آن آثار نوشتاری بر جای مانده است.<ref name=EI-IL-vi-vi(2)>{{Harvard citation|Skjærvø|2006|loc=vi(2). Documentation. Old Persian.}}</ref> خط پارسی باستان، [[خط میخی]] بوده است و به نظر می‌رسد در زمان هخامنشی، چندان در میان توده‌ها رایج نبوده است و تنها خطی ادبی برای نوشتن [[سنگ‌نوشته‌ها]] بوده است.<ref name=ToolAutoGenRef7>''راهنمای زبان‌های ایرانی''، جلد اول: ''زبان‌های ایرانی باستان و ایرانی میانه''، رودیگر اشمیت، ترجمهٔ آرمان بختیاری و دیگران، انتشارات ققنوس، چاپ اول، زمستان ۱۳۸۲، ص۱۱۰</ref> پارسی باستان از نظر دستوری پیچیده‌تر از نسل‌های بعدیِ «فارسی» بود.<ref>Microsoft Encarta Encyclopedia 2002. 1993–2001 Microsoft Corporation.</ref><ref>Encyclopædia Britannica'', 2006, Ultimate Reference Suite DVD Version: 2006.01.00.000000000, Persian Language</ref>

با توجه به فرضیات خاص تاریخی در مورد تاریخ اولیه و منشأ پارسیان باستان در [[استان فارس|جنوب غرب ایران]] (که هخامنشیان از آن جا برخاستند)، پارسی باستان در اصل توسط قبیله‌ای به نام ''پارسواش'' صحبت می‌شد که در هزارهٔ نخست پیش از میلاد به ایران وارد شدند و در ناحیه‌ای که امروزه فارس خوانده می‌شود، سکنی گزیدند. زبان آن‌ها، پارسی باستان، به زبان رسمی شاهان هخامنشی تبدیل شد.<ref name=EI-IL-vi-vi(2)/> نوشته‌های آشوری، که در واقع به نظر می‌رسد دربرگیرندهٔ نخستین شواهد حضور ایرانیان باستان در فلات ایران باشند، گاه‌شناسی خوبی ارائه می‌دهند، اما فقط نشانگر جایگاه جغرافیایی تقریبی آنچه امروزه پارسی باستان می‌خوانیم، هستند. در نوشته‌های [[شلمنسر سوم]] مربوط به سدهٔ نهم پیش از میلاد که در پیرامون [[دریاچه ارومیه|دریاچهٔ ارومیه]] یافت شده‌اند، برای نخستین بار از ''پارسواش'' (در کنار ''ماتای''، احتمالاً مادها) یاد شده است.<ref name=EI-IL-vi-vi(1)>{{Harvard citation|Skjærvø|2006|loc=vi(1). Earliest Evidence}}</ref> هویت دقیق پارسواش به‌طور قطعی مشخص نیست، اما از نظر زبان‌شناسی، این واژه با واژهٔ پارسی باستان ''پارسَه'' مطابقت دارد که آن نیز مستقیماً از واژهٔ کهن‌تر ''*پارسوا'' می‌آید.<ref name=EI-IL-vi-vi(1)/> همچنین از آنجا که پارسی باستان دربرگیرندهٔ واژگانی از دیگر زبان منقرض‌شدهٔ ایرانی، [[زبان مادی|مادی]]، است، به گفتهٔ [[پرودس اکتور شروو|پرودس شروو]] ممکن است پارسی باستان پیش از پایه‌گذاری امپراتوری هخامنشی و در نیمهٔ نخست هزارهٔ نخست پیش از میلاد نیز صحبت می‌شده است.<ref name=EI-IL-vi-vi(2)/>

علاوه بر پارسی باستان، سه گویش [[زبان‌های ایرانی باستان|ایرانی باستان]] دیگر شناخته‌شده‌اند: [[زبان مادی|مادی]]، [[زبان سکایی|سکایی]] و [[زبان اوستایی|اوستایی]]. از دو زبانِ مادی و سکایی، که اولی در [[غرب ایران]] و منطقهٔ فرمانروایی [[ماد]] و دومی در شمال، از مرزهای چین تا [[دریای سیاه]]، ازجمله میان اقوام [[پارت]] و ساکنان [[سغد|سُغد]] رایج بوده، تنها واژگان و عبارت‌هایی در نوشته‌های دیگران برجای مانده است؛ اما از زبان‌های اوستایی و پارسی باستان مدارک بسیار در دست است.<ref>{{Cite encyclopedia|title=Iran, vi. Iranian languages and scripts|url=http://www.iranicaonline.org/articles/iran-vi-iranian-languages-and-scripts|first=Prods Oktor|last=Skjærvø|encyclopedia=[[Encyclopædia Iranica]]|year=2006|volume=13}}</ref> اوستایی زبان دینی [[مزدیسنا]] است.<ref>Windfuhr, Gernot: ''The Iranian Languages'', Routledge 2009, p. 43.</ref>

=== پارسی میانه ===
{{اصلی|زبان پارسی میانه}}
{{Quote box |align=left |quoted=true |
|salign=right
|
{{شعر}}
{{ب|دارم اندرزی از دانایان|dārom andarz-ē az dānāgān}}
{{ب|از گفتهٔ پیشینیان|az guft-ī pēšēnīgān}}
{{ب|به شما بگزارم|ō šmāh bē wizārom}}
{{ب|به راستی اندر جهان|pad rāstīh andar gēhān}}
{{ب|اگر این از من پذیرید|agar ēn az man padīrēd}}
{{ب|بوَد سودِ دو جهان|bavēd sūd-ī dō gēhān}}
{{پایان شعر}}
|source=شعر [[اندرز دانایان به مزدیسنان]] به پارسی میانه و برگردان آن به فارسی نو
}}
[[پرونده:A Middle Persian administrative Text.png|بندانگشتی|400x400پیکسل|یک سند حقوقی بر روی چرم، به خط و زبان پارسی میانه، به تاریخ سال ۶۸۹ میلادی، کشف شده از مرکز ایران و محفوظ در کتابخانهٔ برکلی کالیفرنیا، آمریکا (Berkeley no. 47)]]
«پارسی میانه» از سدهٔ سوم پیش از میلاد تا سدهٔ هفتم پس از میلاد در [[ایران‌زمین]] رایج بوده است. [[دستور زبان فارسی]] در دورهٔ میانه ساده‌تر از دورهٔ باستان ولی پیچیده‌تر از فارسی نو رایج در [[دوره اسلامی|دورهٔ اسلامی]] بوده است؛ برای نمونه ساختار مثنی و جنس دستوری که در پارسی باستان رایج بودند، در این زبان ناپدید شدند.<ref>Microsoft Encarta Encyclopedia 2002. 1993–2001 Microsoft Corporation.Encyclopædia Britannica'', 2006, Ultimate Reference Suite DVD Version: 2006.01.00.000000000, Persian Language</ref><ref>''راهنمای زبان‌های ایرانی''، جلد دوم: ''زبان‌های ایرانی نو''، رودیگر اشمیت، ترجمهٔ آرمان بختیاری و دیگران، انتشارات ققنوس، چاپ اول، ۱۳۸۳</ref> زبان فارسی امروزی و پارسی میانه چه از دید واژگانی و چه از دید دستوری همانندی‌های بسیاری دارند. در واقع تحولی که از پارسی باستان تا پارسی میانه رخ داده است بسیار بزرگ‌تر از تحولی‌است که پارسی میانه را به فارسی نو تبدیل کرده است.{{مدرک|date=ژوئیه ۲۰۲۱}}

اگرچه دورهٔ میانه زبان‌های ایرانی به‌طور رسمی با سقوط امپراتوری هخامنشی آغاز می‌شود، دورهٔ گذار پارسی باستان به میانه احتمالاً پیش از سدهٔ چهارِ پیش از میلاد آغاز شده بود. با این حال، پارسی میانه در واقع تا ۶۰۰ سال بعد که در کتیبه‌های دوران ساسانی (۲۲۴–۶۵۱ میلادی) پدیدار می‌شود، در جایی ظاهر نشده است، بنابراین هر نوع زبانی مربوط به زمانی پیش از این تاریخ را با هیچ درجه اطمینانی نمی‌توان توصیف کرد. افزون بر این، پارسی میانه به عنوان یک زبان ادبی برای نخستین بار در سدهٔ ششم تا هفتم میلادی پدیدار شد. از سدهٔ هشتم به بعد، روند تغییر تدریجی پارسی میانه به فارسی نو آغاز شد و گونهٔ دوران میانه تنها در [[مزدیسنا]] به حیات خود ادامه داد.{{مدرک|date=ژوئیه ۲۰۲۱}}
[[پرونده:Stone block with Paikuli inscription.JPG|بندانگشتی|راست|سنگ‌نوشتهٔ پارسی میانه [[سنگ‌نوشته پایکولی|پایکولی]] (۲۹۴ م)، [[موزه سلیمانیه|موزهٔ سلیمانیه]]، [[کردستان عراق]]]]
پارسی میانه را گونهٔ پسین پارسی باستان می‌دانند.<ref>Nicholas Sims-Williams, "The Iranian Languages", in Steever, Sanford (ed.) (1993), ''The Indo-European Languages'', p. 129.</ref> نام بومی پارسی میانه ''پارسیگ'' یا ''پارسیک'' بود که از نام منطقه «پارس» آمده که همان ''پارسه'' پارسی باستان و ''[[استان فارس|فارس]]'' فارسی نو است. پس از فروپاشی دولت ساسانی، ''پارسیک'' منحصراً به پارسی (میانه یا نو) که به [[خط عربی]] نوشته شده بود، اطلاق می‌شد.{{مدرک|date=ژوئیه ۲۰۲۱}} از سدهٔ نهم به بعد، که پارسی میانه در آستانهٔ تبدیل شدن به فارسی نوین بود، گونهٔ کهن‌تر زبان به اشتباه ''[[زبان پارسی میانه|پهلوی]]'' نامیده شد که در واقع یکی از ''سامانه‌های نوشتاری'' بود که از آن برای نوشتن پارسی میانه و دیگر زبان‌های میانه ایرانی استفاده می‌شد. این سامانهٔ نوشتاری را ساسانیان از اشکانیان آموخته بودند. [[ابن مقفع]] در سدهٔ هشتم میان ''پهلوی'' و ''پارسی'' تمایز قائل می‌شد اما این تفکیک در گزارش‌های عربی پس از آن تاریخ مشهود نیست.{{مدرک|date=ژوئیه ۲۰۲۱}}

[[گرنوت ویندفور]] فارسی نو را حاصل تحول پارسی میانه و باستان می‌داند<ref>{{cite book|last=Comrie|first=Bernard|title=The Major Languages of South Asia, the Middle East and Africa|url=https://books.google.com/books?id=5IXJ1RbE8-8C|year=2003|publisher=Routledge|isbn=978-1-134-93257-3}}, p. 82. "The evolution of Persian as the culturally dominant language of major parts of the Near East, from Anatolia and Iran, to Central Asia, to northwest India until recent centuries, began with the political domination of these areas by dynasties originating in southwestern province of Iran, Pars, later Arabicised to Fars: first the Achaemenids (599–331 BC) whose official language was Old Persian; then the Sassanids (c. AD 225–651) whose official language was Middle Persian. Hence, the entire country used to be called Perse by the ancient Greeks, a practice continued to this day. The more general designation 'Iran(-shahr)" derives from Old Iranian aryanam (Khshathra)' (the realm) of Aryans'. The dominance of these two dynasties resulted in Old and Middle-Persian colonies throughout the empire, most importantly for the course of the development of Persian, in the north-east i.e. , what is now Khorasan, northern Afghanistan and Central Asia, as documented by the Middle Persian texts of the Manichean found in the oasis city of Turfan in Chinese Turkistan ([[سین‌کیانگ|Sinkiang]]). This led to certain degree of regionalisation".</ref> اما می‌گوید که هیچ یک از گویش‌های شناخته‌شدهٔ پارسی میانه نیای مستقیم فارسی نو نیستند.<ref>Comrie, Bernard (1990) ''The major languages of South Asia, the Middle East and Africa'', Taylor & Francis, p. 82</ref><ref>Barbara M. Horvath, Paul Vaughan, ''Community languages'', 1991, p. 276</ref> [[لودویگ پاول]] در این زمینه می‌گوید: «زبان شاهنامه را باید یکی از مصادیق توسعهٔ مداوم تاریخی پارسی میانه به فارسی نو دانست.»<ref>L. Paul (2005), "The Language of the Shahnameh in historical and dialectical perspective", p. 150: "The language of the Shahnameh should be seen as one instance of continuous historical development from Middle to New Persian.", ''in'' {{cite book|last1=Weber|first1=Dieter|last2=MacKenzie|first2=D. N.|title=Languages of Iran: Past and Present: Iranian Studies in Memoriam David Neil MacKenzie|url=https://books.google.com/books?id=4sz3YuyMJ5gC|year=2005|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|isbn=978-3-447-05299-3}}</ref>
{{خالی بماند}}

=== فارسی نو ===
[[پرونده:Rudaba.JPG|بندانگشتی|''[[شاهنامه|شاهنامهٔ]]'' [[فردوسی]]]]
{{اصلی|زبان فارسی نو}}
«فارسی نو» یا «فارسی نوین» واپسین گونهٔ زبان فارسی به‌شمار می‌رود. این گونه در سده‌های هشتم و نهم میلادی در زمان [[خلافت عباسی|حکومت عباسیان]] جایگزین فارسی میانه شد.<ref name="turkiclanguages.com">Johanson, Lars, and Christiane Bulut. 2006. [http://www.turkiclanguages.com/www/Johanson2006Cont.pdf Turkic-Iranian contact areas: historical and linguistic aspects] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111002000524/http://www.turkiclanguages.com/www/Johanson2006Cont.pdf |date=۲ اکتبر ۲۰۱۱}}. Wiesbaden: Harrassowitz.</ref> فارسی نو به سه دوره آغازین، کلاسیک و امروزی بخش‌پذیر است. میان این دوره‌ها برخلاف پارسی باستان و میانه، هیچ مرز زبان‌شناسانه مشخصی وجود ندارد و تعریف آن‌ها تلویحاً بر اساس گفته‌های [[ژیلبر لازار]] است که اسناد فارسی سده سیزده میلادی به بعد را فاقد ویژگی‌های گویشی می‌داند و شکل‌گیری فارسی معیار همگن را کمابیش به این دوره منتسب می‌کند.<ref name="ENP">{{ایرانیکا|persian-language-1-early-new-persian|ʿPERSIAN LANGUAGE i. Early New Persian}}. دریافت‌شده در ۱۸ بهمن ۱۳۹۹</ref>

==== فارسی نو آغازین ====
[[File:Oldest written evidence of Persian poet.jpg|بندانگشتی|کهن‌ترین نسخهٔ خطی از شعر فارسیِ نو (سدهٔ سوم قمری) که با [[خط مانوی]] نوشته‌شده و در [[تورفان]] یافت شده است.[http://ensani.ir/fa/article/download/313137] ]]
با زوال عباسیان، زندگی ملی ایرانیان دوباره برقرار شد و ایرانیان پایه‌های نوزایی را در زبان خود بنا نهادند. فارسی نو به عنوان یک زبان مستقل برای نخستین بار در [[باختر (بلخ)|بلخ]] از طریق اقتباس از گونه گفتاری پارسی میانه دربار ساسانی به نام ''پارسی دری'' پدیدار شد. گهواره نوزایی ادبی فارسی در شرق [[ایران بزرگ]] در [[خراسان]] و [[فرارود]] (افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان امروزی) بود.<ref name="Public Domain">Jackson, A. V. Williams. 1920. Early Persian poetry, from the beginnings down to the time of Firdausi. New York: The Macmillan Company. pp.17–19. (in [https://archive.org/stream/earlypersianpoet00jackuoft/earlypersianpoet00jackuoft_djvu.txt Public Domain])</ref> بنابراین واژگان فارسی نو به شدت از [[زبان‌های ایرانی شرقی]]، به ویژه [[زبان سغدی|سغدی]]، تأثیر پذیرفت.<ref>{{cite book | title = History of Civilizations of Central Asia: The crossroads of civilizations, A.D. 250 to 750 | year = 1996 | publisher = UNESCO | last = B. A. Litvinsky | first = Ahmad Hasan Dani | pages = 1–569 | isbn = 9789231032110 | url = https://books.google.com/books?id=883OZBe2sMYC&q=Divashtich}}</ref>

چیرگی فارسی نو در زمان فرمانروایی سه دودمان ایرانی‌تبار [[طاهریان]] (۸۲۰–۸۷۲)، [[صفاریان]] (۸۶۰–۹۰۳) و [[سامانیان]] (۸۷۴–۹۹۹) رخ داد.<ref name="Public Domain"/> گفته می‌شود که [[ابوالعباس مروزی]] نخستین آوازه‌خوانی بود که به زبان فارسی نو آواز خواند و پس از او اشعار [[حنظله بادغیسی]] از معروف‌ترین اشعار در میان فارسی‌زبانان بوده است.<ref>Jackson, A. V. Williams.pp.17–19.</ref> فارسی نو آغازین برای گویشوران فارسی امروزی تا حد زیادی قابل درک است، زیرا نحو و تا حدودی واژگانش تاکنون نسبتاً پایدار مانده‌اند.<ref>{{cite encyclopedia |last=Jeremias|first=Eva M. |encyclopedia= Encyclopaedia of Islam |title=Iran, iii. (f). New Persian|edition=New Edition, Supplement |year=2004 |volume=12 |isbn=90-04-13974-5 |pages=432}}</ref>

پس از پیروزی اعراب در ایران، فارسی گفتاری همچنان به سوی خاور پیش رفت و به وسیلهٔ سپاهیان و بازرگانان به فرارود و افغانستان کنونی رسید. برای فاتحان عرب، فارسی، بسیار بیشتر از عربی، زبان تبلیغ و نشر اسلام در میان مردم این نواحی بود. از همین‌رو سرانجام فارسی جانشین زبان‌های محلّی از جمله سغدی و دیگر گویش‌ها شد؛ و در همین مناطق، در مرزهای خاوری ایران، بود که فارسی‌زبان ادبی این جوامع گردید.<ref name="ژیلبر لازار">ژیلبر لازار: ریشه‌های زبان فارسی ادبی. در: مجله «ایران‌نامه»، پاییز ۱۳۷۲ - شماره ۴۴. (از صفحه ۵۶۹ تا ۵۸۴).</ref>

نخستین شعرها به زبان فارسی نو در افغانستان امروزی پدیدار شدند.<ref name=Adamec>{{cite book|last=Adamec|first=Ludwig W.|title=Historical Dictionary of Afghanistan|year=2011|publisher=Scarecrow|isbn=978-0-8108-7815-0|edition=4th Revised|page=105}}</ref> نخستین شاعر بزرگ فارسی‌زبان [[رودکی]] بود. او در قرن دهم میلادی در زمان اوج قدرت سامانیان شکوفا شد. اگرچه شعر کمی از او حفظ شده است، هنوز به عنوان یک شاعر درباری، نوازنده و خواننده برجسته مشهور است. از جمله آثار گمشده او حکایت‌های تبدیل به نظم‌شده ''[[پنچاتنترا|کلیله و دمنه]]'' است.<ref name="Persian literature">{{cite encyclopedia |encyclopedia=Encyclopædia Britannica |url=https://www.britannica.com/art/Persian-literature |title=Persian literature |first=J.T.P. |last=de Bruijn |date=14 December 2015}}</ref>

گسترش جغرافیایی فارسی از سده یازدهم به بعد آغاز شد و از آن زمان به عنوان واسطهٔ آشنایی ترکان آسیای میانه با اسلام و فرهنگ شهرنشینی درآمد. فارسی نو به‌طور گسترده‌ای به عنوان یک [[زبان میانجی]] فرامنطقه‌ای مورد استفاده قرار گرفت که به دلیل ساختار ریخت‌شناختی نسبتاً ساده آن بسیار مناسب این کار بود و این وضعیت حداقل تا قرن نوزدهم ادامه داشت.<ref name="turkiclanguages.com"/> در اواخر قرون وسطی، زبان‌های ادبی اسلامی جدیدی بر اساس الگوی فارسی ایجاد شدند که از آن‌ها می‌توان [[زبان ترکی عثمانی|ترکی عثمانی]]، [[زبان جغتایی|جغتایی]]، [[زبان دوبهاشی|دوبهاشی]] و [[زبان اردو|اردو]] را نام برد که به عنوان «زبان‌های دختر ساختاری» فارسی در نظر گرفته می‌شوند.<ref name="turkiclanguages.com"/>

==== فارسی کلاسیک ====
[[پرونده:Kalila wa Dimna 001.jpg|بندانگشتی|[[پنچاتنترا|''کلیله و دمنه'']]، یک اثر تأثیرگذار در ادبیات فارسی]]
{{همچنین ببینید|فهرست شاعران فارسی‌زبان}}
«فارسی کلاسیک» آزادانه به زبان معیار ایران در قرون وسطی اشاره دارد که در [[ادبیات فارسی]] به کار گرفته می‌شد. این زبان، زبان سده‌های ۱۰ تا ۱۲ است که به عنوان زبان ادبی و [[زبان میانجی|میانجی]] در زمان فرمانروایی دودمان‌های «[[ایرانی‌سازی|ایرانی‌شده]]» ترک و مغول در سده‌های ۱۲ تا ۱۵ و دودمان‌های ایرانی از سده ۱۶ تا ۱۹ استفاده می‌شد.<ref><!--"Classical Persian" in reference to the language is almost nerver used, at least not in published sources, but -->
according to [http://www.iranchamber.com/literature/articles/persian_language.php iranchamber.com] "the language (ninth to thirteenth centuries), preserved in the literature of the Empire, is known as Classical Persian, due to the eminence and distinction of poets such as Roudaki, Ferdowsi, and Khayyam. During this period, Persian was adopted as the lingua franca of the eastern Islamic nations. Extensive contact with Arabic led to a large influx of Arab vocabulary. In fact, a writer of Classical Persian had at one's disposal the entire Arabic lexicon and could use Arab terms freely either for literary effect or to display erudition. Classical Persian remained essentially unchanged until the nineteenth century, when the dialect of Teheran rose in prominence, having been chosen as the capital of Persia by the Qajar Dynasty in 1787. This Modern Persian dialect became the basis of what is now called Contemporary Standard Persian. Although it still contains a large number of Arab terms, most borrowings have been nativized, with a much lower percentage of Arabic words in colloquial forms of the language."</ref>

[[File:Persian text of 12 century AC.jpg|بندانگشتی|سندی از قرن پنجم-ششمِ قمری(۱۱–۱۲ میلادی) که به زبان فارسی نگاشته‌شده و دربارهٔ فروش یک قطعه زمین است. این سند در استان سین‌کیانگ در چین پیداشده است. (برای دیدن بازنویسیِ متن، این پیوند را ببینید.<ref>https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Rewrite_of_Persian_text_of_12_century_AC.jpg</ref>)]]

گرچه فارسی در این دوره از نظر معیارسازی به پیشرفت‌هایی دست یافت، هنوز هم یک زبان واحد معیار به‌شمار نمی‌رفت. فارسی این دوره را می‌توان دارای چند گویش معیار موقت یا «سبک» دانست که نویسندگان کلاسیکی همچون فردوسی، سعدی و حافظ تنظیم کرده بودند.<ref name="ENP"/> در [[سبک‌شناسی]]، فارسی را دارای سه سبک اصلی [[سبک خراسانی|خراسانی]] (شیوهٔ شاعران [[خراسان]] و [[فرارود]] مربوط به سدهٔ چهارم تا میانه‌های سدهٔ ششم هجری) [[سبک عراقی|عراقی]] (شیوهٔ شاعران [[عراق عجم]] و [[آذربایجان]] مربوط به اواخر سدهٔ ششم تا سده نهم هجری) و [[سبک هندی|هندی]] (شیوهٔ شاعران [[هندوستان]] از سدهٔ نهم هجری به بعد) می‌دانند.<ref name="islamicartz.com">{{یادکرد وب|نشانی=http://www.islamicartz.com/story/rJIoC3afz6g73uY9gq74AG2sXctaBq2zRjle3_fIJnE|ناشر=هنر اسلامی|نویسنده=داوود دادور|عنوان=مروری کوتاه بر سبک‌های شعر فارسی|تاریخ=۲ شهریور ۱۳۹۵| پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20181109104217/http://www.islamicartz.com/story/rJIoC3afz6g73uY9gq74AG2sXctaBq2zRjle3_fIJnE|تاریخ بایگانی=۱۱ سپتامبر ۲۰۱۸}}</ref> [[بازگشت ادبی]] نیز به سبک دوره قاجار به بعد (اواخر سدهٔ دوازدهم) فارسی اشاره دارد که شاعران سبک هندی را کنار گذاشتند و دوباره به سبک‌های کهن‌تر، به ویژه عراقی، رو آوردند.<ref name="islamicartz.com"/>

فارسی در این دوره به زبان میانجی [[ایران بزرگ]] و بیشتر [[شبه‌قاره هند]] تبدیل شد. این زبان همچنین زبان رسمی و فرهنگی دودمان‌های اسلامی، از جمله سامانیان، [[آل بویه]]، [[طاهریان]]، [[زیاریان]]، [[امپراتوری گورکانی|گورکانیان]]، [[امپراتوری تیموری|تیموریان]]، [[غزنویان]]، [[آل افراسیاب]]، [[دودمان سلجوق|سلجوقیان]]، [[خوارزمشاهیان]]، [[سلجوقیان روم]]، [[سلطان‌نشین دهلی]]، [[شروان‌شاهان]]، [[دودمان صفویان|صفویان]]، [[افشاریان]]، [[زندیان]]، [[قاجاریان]]، [[خانات بخارا]]، [[خانات خوقند]]، [[امارت بخارا]]، [[خانات خیوه]]، عثمانیان و بیشتر نوادگان مغولان هند همچون [[نظام حیدرآباد]] بود. فارسی تنها زبان هندواروپایی بود که [[مارکو پولو]] در دربار [[قوبلای خان]] و در سفرش در چین آن را می‌دانست و از آن استفاده می‌کرد.<ref>John Andrew Boyle, ''Some thoughts on the sources for the Il-Khanid period of Persian history'', in [[ایران|Iran]]: Journal of the British Institute of Persian Studies, British Institute of Persian Studies, vol. 12 (1974), p. 175.</ref>

==== فارسی امروزی ====
[[پرونده:شماره یکم بخارای شریف.jpg|بندانگشتی|راست|200px|صفحهٔ اول شمارهٔ یکم روزنامهٔ [[بخارای شریف (روزنامه)|بخارای شریف]]، نخستین روزنامه فارسی‌زبان آسیای میانه<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.bbc.com/persian/world/2012/03/120309_rh_ea_bukharai_sharif |عنوان= «بخارای شریف» نخستین روزنامه فارسی‌زبان در آسیای میانه | ناشر =[[بی‌بی‌سی فارسی]] |تاریخ = |تاریخ بازبینی=۸ بهمن ۱۳۹۹}}</ref>]]
عده‌ای بر این باورند که ادبیات فارسی از دورهٔ [[جنبش مشروطه ایران|مشروطیت]] به بعد با ادبیات فارسی دورهٔ قاجار و صفویه و پیش از آن متفاوت است و به‌ویژه با تأسیس [[فرهنگستان ایران]] (در سال ۱۳۱۳ ه‍.خ) و شروع نهضت ترجمه در ایران، یک دورهٔ نوین در زبان فارسی به‌وجود آمده است که گرایش عملی‌تری به برگشت و به پاکی و خالص‌سازی زبان فارسی از عبارات و اصطلاحات پیچیدهٔ عربی دارد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.aftabir.com/articles/view/art_culture/literature_verse/c5_1316857075p1.php/تأثیر-زبان-فارسی-بر-زبان-و-ادبیات-شبه-قارهٔ-هند |عنوان=تاثیر زبان فارسی بر زبان و ادبیات شبه قاره هند | ناشر =آفتاب آنلاین |تاریخ =۳۰ شهریور ۱۳۹۰ |تاریخ بازبینی=}}</ref>

در فرهنگستان نخست زبان فارسی برای حدود ۲ هزار واژهٔ بیگانه معادل‌یابی انجام شد.<ref name="ایرنا ۱">[https://www.irna.ir/news/83407400/سیر-واژه-گزینی-در-فرهنگستان-زبان-و-ادب-فارسی خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا): ''سیرِ واژه‌گزینی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی''، نوشته‌شده در ۲ مرداد ۱۳۹۸؛] بازدید در ۲۷ مرداد ۱۳۹۹.</ref> فرهنگستان دوم که در سال ۱۳۴۷ تأسیس شد، تا ۱۳۵۱ خورشیدی در مجموع ۶٬۶۶۵ واژهٔ نو در برابر واژه‌های بیگانه پیشنهاد کرد.<ref name="ایرنا ۱"/> فرهنگستان سوم در سال ۱۳۶۸ تأسیس شد که فعالیت آن تاکنون ادامه داشته و تا مرداد ۱۳۹۸ برای ۴۵ هزار واژهٔ بیگانه معادل‌یابی کرده است.<ref name="ایرنا ۱"/> [[غلامعلی حداد عادل]] در سال ۱۳۹۸ شمار واژگان معادل‌یابی‌شدهٔ مصوب فرهنگستان را بیش از ۶۰ هزار اعلام کرد.<ref name="آنا ۱">[https://ana.press/fa/news/57/378509/بیش-از-60-هزار-واژه-مصوب-در-فرهنگستان-زبان-و-ادب-فارسی خبرگزاری دانشگاه آزاد اسلامی (آنا): ''بیش از ۶۰ هزار واژۀ مصوب در فرهنگستان زبان و ادب فارسی''، نوشته‌شده در ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۸؛]{{پیوند مرده}} بازدید در ۲۷ مرداد ۱۳۹۹.</ref>

طی سده‌های اخیر، زبان فارسی در نیمهٔ شرقی قلمرو خود با تنگنا و دشواری روبه‌رو شد، ولی در نیمهٔ غربیِ قلمرو خود (کشور ایران) رو به شکوفایی نهاد. انگلیسی‌ها، با استعمار [[هند]]، فارسی از آن سرزمین زدودند و آن را با [[زبان انگلیسی|انگلیسی]] جایگزین کردند. در پی تسخیر مناطق گسترده‌ای از سرزمین‌های فارسی‌زبان ازسوی [[روس‌ها]] در [[آسیای میانه]] نیز، سه کانون بزرگ زبان فارسی و تمدن ایرانی در منطقه، یعنی [[سمرقند]]، [[بخارا]] و [[مرو]] رو به زوال نهادند و تحت روند شدید فارسی‌زدایی و ایرانی‌زدایی روس‌ها قرار گرفتند.<ref name=ToolAutoGenRef4>خال‌بیک، فخرالدین: مثلث پارسی: آیا اتحاد سه کشور فارسی‌زبان ممکن است؟ در: [http://www.bbc.co.uk/persian/tajikistan/story/2005/08/050729_v-tajik-iran-afghanistan.shtml بی‌بی‌سی فارسی] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131228184042/http://www.bbc.co.uk/persian/tajikistan/story/2005/08/050729_v-tajik-iran-afghanistan.shtml |date=28 دسامبر 2013}}. بازدید: دسامبر ۲۰۱۱.</ref>

با این حال، زبان فارسی همچنان در [[تاجیکستان]] زبان اکثریت و زبان رسمی است و در [[ازبکستان]]، ساکنان شهرهای بخارا و سمرقند همچنان فارسی‌زبانند و فارسی هنوز در [[دره فرغانه|درهٔ فَرغانه]] و مناطق شرقِ [[تاشکند]] رواج دارد.<ref name="History of the Persian">[http://richardfrye.org/Articles.html History of the Persian Language in the East (Central Asia)]. by Richard N. Frye. بازدید: دسامبر ۲۰۱۱.</ref> در افغانستان نیز سیاست‌های شاهانِ [[پشتون]]‌تبار با گرایش فارسی‌زدایی باعث تنزل [[بلخ]] و [[هرات]] و [[کابل]] به‌عنوان مراکز تمدن فارسی در افغانستان در اواخر سدهٔ بیستم شد، اما فارسی همچنان [[زبان میانجی|زبان میانجیِ]] اصلی در آن کشور است. این روندها در حالی بود که در ایران، زبان فارسی راه پیشرفت و توانمندی را پیمود و مرکز ثقل تولیدات فرهنگی، اعم از کتاب، ترجمه، فیلم و موسیقی به زبان فارسی بیشتر در ایران قرار گرفت.<ref name=ToolAutoGenRef4/>

== گسترهٔ جغرافیایی ==
[[پرونده:Map of Persian speakers.svg|بندانگشتی|چپ|350px|نقشهٔ پراکندگی [[فارسی‌زبانان]]{{سخ}}'''راهنما'''
{{زیرنویس نقشه|#002255|زبان رسمی}}
{{زیرنویس نقشه|#0044AA|بیش از ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر گویشور}}
{{زیرنویس نقشه|#0066FF|بین ۵۰۰٬۰۰۰–۱٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر گویشور}}
{{زیرنویس نقشه|#5599FF|بین ۱۰۰٬۰۰۰–۵۰۰٬۰۰۰ نفر گویشور}}
{{زیرنویس نقشه|#AACCFF|بین ۲۵٬۰۰۰–۱۰۰٬۰۰۰ نفر گویشور}}
{{زیرنویس نقشه|#b9b9b9|کمتر از ۲۵٬۰۰۰ نفر گویشور/ بدون گویشور}}]]
{{نمودار گرد
| caption = پراکندگی گویشوران فارسی در جهان
| thumb = left
| label1 =[[ایران]]
| value1 =۵۶
| color1 =#BF0A30
| label2 =[[افغانستان]]
| value2 =۲۰
| color2 =#008751
| label3 =[[ازبکستان]]
| value3 =۸
| color3 =yellow
| label4 =[[تاجیکستان]]
| value4 =۷
| color4 =#003399
| label5 =سایر آسیا
| value5 =۵
| color5 =#FCB514
| label6 =سایر
| value6 =۴
| color6 =white
}}
{{اصلی|فهرست کشورها بر پایه جمعیت فارسی‌زبان}}
فارسی بیش از ۷۸ میلیون گویشور [[زبان اول|بومی]] در سراسر جهان دارد<ref name="78 اتنو"/> که این تعداد با در نظر گرفتن گویشوران [[زبان دوم]] به ۱۲۰ تا ۲۰۰ میلیون نفر می‌رسد.<ref name="Aspirantum"/><ref name="ULG"/> فارسی در ۲۹ کشور در جهان گفتگو می‌شود و از این نظر در رتبه ششم جهان قرار دارد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2015/04/23/the-worlds-languages-in-7-maps-and-charts/ |عنوان=The world's languages, in 7 maps and charts | ناشر =[[واشینگتن پست]] |تاریخ = |تاریخ بازبینی= ۲۹ دی ۱۳۹۹}}</ref><ref name="toronto"/>

فارسی زبان رسمی کشورهای [[ایران]]،<ref name="Western Persian"/> [[افغانستان]]<ref>«[https://www.ethnologue.com/18/language/prs/ Dari, Afghan Persian]» در [[اتنولوگ]]{{سخ}} «[https://www.ethnologue.com/18/language/aiq/ Aimaq]» در [[اتنولوگ]]{{سخ}} «[https://www.ethnologue.com/18/language/haz/ Hazaregi]» در [[اتنولوگ]]</ref> و [[تاجیکستان]]<ref name=ToolAutoGenRef2>۸۰٪ از جمعیت و امار ۷ میلیونی این کشور: [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ti.html منبع] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070612213308/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ti.html |date=۱۲ ژوئن ۲۰۰۷}}</ref> است. شمار فارسی‌زبانان [[ازبکستان]] نیز طبق آمار رسمی کشور بیش از ۱٫۵ میلیون نفر (۴٬۸٪) اعلام شده است، اما آمارهای مستقل شمار آنان را تا ۱۰ میلیون نفر (۳۰٪) برآورد کرده‌اند.<ref name="Lena Jonson 2006. pg 1083">Jonson, Lena (1976) ''Tajikistan in the New Central Asia'', I.B.Tauris, {{ISBN|085771726X}}, p. 108: "According to official Uzbek statistics there are slightly over 1 million Tajiks in Uzbekistan or about 3% of the population. The unofficial figure is over 6 million Tajiks. They are concentrated in the Sukhandarya, Samarqand and Bukhara regions."</ref><ref name=Foltz2>{{cite journal|authorlink=Richard Foltz|author=Richard Foltz|title=The Tajiks of Uzbekistan|url=https://archive.org/details/sim_central-asian-survey_1996-06_15_2/page/213|journal=Central Asian Survey|volume= 15|issue=2|pages= 213–216 |year=1996|doi=10.1080/02634939608400946}}</ref><ref name="cornellcaspian.com3">{{cite journal|doi=10.1080/09662830008407454|url=http://www.cornellcaspian.com/pub/0010uzbekistan.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090505153156/http://www.cornellcaspian.com/pub/0010uzbekistan.htm|archivedate=5 May 2009|title=Uzbekistan: A Regional Player in Eurasian Geopolitics?|year=2000|last1=Cornell|first1=Svante E.|journal=European Security|volume=9|issue=2|page=115|url-status=dead}}</ref> جوامع بومی فارسی‌زبان در کشورهای [[بحرین]]،<ref name="constant">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=bJLjAKH7-rIC&pg=PR30|title=Dialect, Culture, and Society in Eastern Arabia: Glossary|work=Clive Holes|pages=XXX|isbn=9004107630|last1=Holes|first1=Clive|year=2001}}</ref><ref>{{cite web|title=Persian in Bahrain |url=https://joshuaproject.net/people_groups/14371/BA|publisher=[[پروژه جاشوا|Joshua Project]]|accessdate=5 July 2021}}</ref> [[عراق]]،<ref>{{cite encyclopedia |url=http://www.iranicaonline.org/articles/iraq |encyclopedia=Encyclopædia Iranica |title=IRAQ |accessdate=7 November 2014}}</ref> [[پاکستان]]،<ref>{{cite web|title=Pakistan – People Groups|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=PK|publisher=[[پروژه جاشوا|Joshua Project]]|accessdate=21 September 2011}}</ref> [[کویت]]،<ref>{{cite web|url=http://scholarworks.gsu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1040&context=history_theses |title=The Shia Migration from Southwestern Iran toKuwait: Push-Pull Factors during the LateNineteenth and Early Twentieth Centuries |date=July 15, 2010 |website=scholarworks.gsu.edu |access-date=2019-07-08}}</ref> [[امارات متحده عربی]]،<ref>{{cite web|title=United Arab Emirates – People Groups|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=AE|publisher=[[پروژه جاشوا|Joshua Project]]|accessdate=21 September 2011}}</ref> [[قطر]]،<ref>{{cite web|title=Qatar – People Groups|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=QA|publisher=[[پروژه جاشوا|Joshua Project]]|accessdate=21 September 2011}}</ref> [[روسیه]]،<ref>{{cite book |ref=harv |last1=Pilkington |first1=Hilary |last2=Yemelianova |first2=Galina |title=Islam in Post-Soviet Russia |url=https://books.google.com/books?id=mAfS-PFRLYkC&pg=PA27 |year=2004 |publisher=Taylor & Francis |isbn=978-0-203-21769-6 |page=27 |quote=Among other indigenous peoples of Iranian origin were the Tats, the Talishes and the Kurds.}}</ref><ref>{{cite book |ref=harv |last1=Mastyugina |first1=Tatiana |last2=Perepelkin |first2=Lev |title=An Ethnic History of Russia: Pre-revolutionary Times to the Present |url=https://books.google.com/books?id=xd3ZnfyRgncC&pg=PA80 |year=1996 |publisher=Greenwood Publishing Group |isbn=978-0-313-29315-3 |page=80 |quote=The Iranian Peoples (Ossetians, Tajiks, Tats, Mountain Judaists)}}</ref> [[جمهوری آذربایجان]]،<ref name="Windfuhr">Windfuhr, Gernot: ''The Iranian Languages'', Routledge 2009, p. 418.</ref> [[قرقیزستان]]،<ref>Windfuhr, Gernot. "Persian and Tajik." The Iranian Languages. New York, NY: Routledge, 2009. 421</ref> [[قزاقستان]]،<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://joshuaproject.net/people_groups/15201/KZ |عنوان=Tajik in Kazakhstan | ناشر =[[پروژه جاشوا|Joshua Project]] |تاریخ = |تاریخ بازبینی=}}</ref> [[ترکمنستان]]،<ref>{{cite web |title=Tajiks in Turkmenistan |url=https://joshuaproject.net/people_groups/15201/TX |website=People Groups}}</ref> [[چین]]<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tgk Ethnologue report for language code:tgk<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref> و [[هند]]<ref>{{cite web|title=India – People Groups|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=IN&listing=Y|publisher=[[Joshua Project]]|accessdate=21 September 2011}}</ref> نیز یافت می‌شوند.

فارسی به واسطه افزایش مهاجرت‌ها در قرن اخیر به کشورهای دیگر نیز راه یافته است.<ref name="SBS-IRNA">{{یادکرد وب|نویسنده=|نشانی=https://www.irna.ir/news/81983832/اس-بی-اس-زبان-فارسی-بیش-از-حد-تصور-در-جهان-گسترده-است|عنوان=اس. بی. اس: زبان فارسی بیش از حد تصور در جهان گسترده است|ناشر=[[ایرنا]]|تاریخ=۱۰ اسفند ۱۳۹۴|تاریخ بازبینی=}}</ref> بزرگ‌ترین جوامع غیربومی فارسی‌زبان در [[ایالات متحده]]، [[روسیه]]، [[ترکیه]]، [[امارات]]، [[عراق]]، [[کانادا]]، [[استرالیا]]، [[آلمان]]، [[بریتانیا]] و [[سوئد]] ساکن هستند. این زبان همچنین در مدارس کشورهای [[آلمان]]، [[صربستان]]، [[لهستان]]، [[لبنان]]، [[ارمنستان]]، [[قرقیزستان]]، [[قزاقستان]]، [[جمهوری آذربایجان]] و [[گرجستان]] به عنوان زبان دوم خارجی آموزش داده می‌شود.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/04/19/1123305/گسترش-مرزهای-فارسی-زبانان-آموزش-فارسی-در-مدارس-6-کشور-جهان |عنوان=گسترش مرزهای فارسی‌زبانان/ آموزش فارسی در مدارس ۶ کشور جهان | ناشر =تسنیم |تاریخ =۱۹ تیر ۱۳۹۵ |تاریخ بازبینی=}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.isna.ir/news/95110302150/از-وضع-زبان-فارسی-در-جهان-تا-ریاست-حداد-عادل |عنوان=از وضع زبان فارسی در جهان تا ریاست حداد عادل | ناشر =ایسنا |تاریخ =۴ بهمن ۱۳۹۵ |تاریخ بازبینی=}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.mehrnews.com/news/3714646/وضعیت-گسترش-زبان-فارسی-درجهان-با-توئیم-و-با-تو-نه-ایم-بوالعجب |عنوان=وضعیت گسترش زبان فارسی درجهان | ناشر =مهر |تاریخ =۲۸ تیر ۱۳۹۵ |تاریخ بازبینی=}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.eghtesadonline.com/بخش-جهان-29/231897-رسمی-شدن-زبان-فارسی-در-مدارس-آلمان |عنوان=رسمی‌شدن زبان فارسی در مدارس آلمان | ناشر =اقتصادآنلاین |تاریخ =۲۵ آبان ۱۳۹۶ |تاریخ بازبینی=}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/04/19/1123305/گسترش-مرزهای-فارسی-زبانان-آموزش-فارسی-در-مدارس-6-کشور-جهان |عنوان=گسترش مرزهای فارسی‌زبانان/ آموزش فارسی در مدارس ۶ کشور جهان | ناشر =تسنیم |تاریخ =۱۹ تیر ۱۳۹۵ |تاریخ بازبینی=}}</ref>

=== به عنوان زبان رسمی ===
==== ایران ====
[[پرونده:Map of Persian-inhabited provinces of Iran, according to a poll in 2010.PNG|بندانگشتی|راست|220px|پراکنش مردم فارسی‌زبان در استان‌های ایران در سال ۱۳۹۱]]
ایران بزرگ‌ترین [[کشورهای فارسی‌زبان|کشور فارسی‌زبان]] جهان است.<ref name="SBS-IRNA"/> [[اتنولوگ]] جمعیت فارسی‌زبانان ایران در سال ۲۰۱۹ را ۷۰٬۴۰۰٬۰۰۰ نفر می‌داند که ۵۲٬۵۰۰٬۰۰۰ نفر از آن‌ها گویشور بومی این زبان هستند.<ref name="ethnologue.com">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.ethnologue.com/country/IR/languages |عنوان=Iran - Languages | ناشر =[[اتنولوگ]] |تاریخ = |تاریخ بازبینی=۵ بهمن ۱۳۹۹}}</ref><ref name="Western Persian">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.ethnologue.com/language/pes |عنوان=Western Persian | ناشر =[[اتنولوگ]] |تاریخ = |تاریخ بازبینی=۵ بهمن ۱۳۹۹}}</ref> بر پایهٔ نتایج سرشماری سال ۱۳۷۵ [[مرکز آمار ایران]] دربارهٔ ترکیب و چیدمان قومی و تباری مردم ایران، جمعیت و آمار فارسی‌زبان‌ها نزدیک ۷۳ تا ۷۵ درصد جمعیت ایران است. این آمار نشان می‌دهد که ۸۲ تا ۸۳ درصد مردم به «فارسی» سخن می‌گویند و ۸۶ درصد از آن‌ها تنها فارسی را می‌دانند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده =مسعود مطلبی |نشانی=https://psri.ir/?id=ktl0gr47 |عنوان=جغرافیای سیاسی اقوام ایرانی | ناشر =مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی ایران |تاریخ =۲۶ فروردین ۱۳۹۳ |تاریخ بازبینی=۵ بهمن ۱۳۹۹}}</ref>

طی پژوهشی که به سفارش [[شورای فرهنگ عمومی]] در سال ۱۳۹۱ انجام شد، فارسی‌زبانان بیشینه جمعیت را در ۱۳ استان [[استان تهران|تهران]]، [[استان البرز|البرز]]، [[استان اصفهان|اصفهان]]، [[استان یزد|یزد]]، [[استان سمنان|سمنان]]، [[استان قم|قم]]، [[استان بوشهر|بوشهر]]، [[استان فارس|فارس]]، [[استان مرکزی|مرکزی]]، [[استان خراسان رضوی|خراسان رضوی]]، [[استان کرمان|کرمان]]، [[استان هرمزگان|هرمزگان]] و [[استان خراسان جنوبی|خراسان جنوبی]] می‌سازند و در ۷ استان [[استان خوزستان|خوزستان]]، [[استان قزوین|قزوین]]، [[استان چهارمحال و بختیاری|چهارمحال و بختیاری]]، [[استان همدان|همدان]]، [[استان گلستان|گلستان]]، [[استان خراسان شمالی|خراسان شمالی]] و [[استان سیستان و بلوچستان|سیستان و بلوچستان]] نیز اقلیت قابل توجهی به‌شمار می‌روند.<ref>منبع: شماره کتابشناسی ملی:۲۸۷۸۱۵۶/طرح بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور (شاخص‌های غیرثبتی)/به سفارش شورای فرهنگ عمومی کشور؛ مدیر طرح و مسئول سیاست گذاری:منصور واعظی؛ اجرا:شرکت پژوهشگران خبره پارس - وضعیت نشر:تهران-موسسه انتشارات کتاب نشر ۱۳۹۱</ref>

[[تهران]] بزرگ‌ترین شهر فارسی‌زبان جهان است<ref name=":32">{{یادکرد وب|کد زبان=fa-IR|نشانی=http://en.tehran.ir/Default.aspx?tabid=98|عنوان=Tehran - Political Situation|بازبینی=2018-06-19|وبگاه=en.tehran.ir|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130921094245/http://en.tehran.ir/Default.aspx?tabid=98|archivedate=۲۱ سپتامبر ۲۰۱۳|dead-url=yes}}</ref> و ۹۸ درصد تهرانی‌ها به زبان فارسی تسلط دارند.<ref>{{یادکرد وب|نام خانوادگی= |نام= |نشانی=http://www.tabnak.ir/fa/news/133668/چند-درصد-تهرانی‌ها-در-تهران-به-دنیا-آمده‌اند|عنوان=چند درصد تهرانی‌ها در تهران به دنیا آمده‌اند؟|بازبینی=2018-06-19|وبگاه=سایت خبری تحلیلی تابناک{{!}}اخبار ایران و جهان{{!}}TABNAK}}</ref> از ۱۰ شهر بزرگ و پرجمعیت فارسی‌زبان جهان، ۸ شهر تهران، [[مشهد]]، [[اصفهان]]، [[کرج]]، [[شیراز]]، [[قم]]، [[اهواز]] و [[همدان]] در ایران قرار دارند و تنها شهرهای [[کابل]] و [[دوشنبه (شهر)|دوشنبه]] در خارج از این کشور واقع شده‌اند.<ref>فهرست نویسی پیش از انتشار کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران * شماره کتاب شناسه ملّی:۲۸۹۰۶۹۰ *عنوان و نام پدیدآورنده:طرح بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور (شاخص‌های غیرثبتی){گزارش}:گزارش‌های پیشرفت طرح‌ها وکلان شهرها/به سفارش شورای فرهنگ عمومی کشور؛ مدیر طرح و مسئول سیاست گذاری:منصور واعظی؛ اجرا:شرکت پژوهشگران خبره پارس *بهاء:۱۰۰۰۰۰ ریال-شابک:۷-۶۸-۶۶۲۷-۶۰۰-۹۷۸ *وضعیت نشر:تهران-مؤسسه انتشارات کتاب نشر ۱۳۹۱ *وضعیت ظاهری:۲۹۵ ص:جدول (بخش رنگی)، نمودار (بخش رنگی)*یادداشت:عنوان دیگر:طرح و بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور (شاخص‌های غیرثبتی) سال ۱۳۸۹ *توصیفگر:شاخص‌های غیرثبتی+شاخص‌های فرهنگی+گزارش‌های پیشرفت طرح‌ها و کلان‌شهرها *توصیفگر:ایران ۳۸۶۲۸۹ *تهران۱۹۹۰۶۶ /مشهد۲۹۲۳۴۱ /اصفهان ۱۷۰۰۱۷/تبریز۱۸۴۸۱/کرج ۲۷۸۲۵۲/شیراز۲۵۱۷۰۳/اهواز۱۷۶۴۰۳/قم۲۷۰۸۷۷ *شناسنامه افزوده:واعظی، منصور، ۱۳۳۳–۷۳۵۰۶۸ *شناسنامه افزوده:شرکت پژوهشگران خبره پارس /شورای فرهنگ عمومی *مرکز پخش:خیابان ولیعصر، زرتشت غربی، خیابان کامبیز، بخش طباطبایی رفیعی، پلاک۱۸، تلفن:۷–۸۸۹۷۸۴۱۵ *لیتوگرافی، چاپ و صحافی:سازمان چاپ و انتشارات اوقاف</ref><ref>{{cite web|title=All urban agglomerations of the world with a population of 1 million inhabitants or more|url=http://www.citypopulation.de/world/Agglomerations.html|website=www.citypopulation.de|publisher=Citypopulation|date=1 April 2015|accessdate=26 June 2015}}</ref>

==== افغانستان ====
[[پرونده:Map of Languages in Afghanistan, by district.svg|بندانگشتی|راست|220px|{{legend|#7EE64D|[[ولسوالی]]‌های با جمعیت بیشینه فارسی‌زبان در افغانستان}}]]
فارسی رایج‌ترین زبان در افغانستان و [[زبان مادری]] بیش از ۱۶ میلیون نفر (۴۸–۵۲٪) از مردم این کشور است.<ref name="CIA">{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2098.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af&regionCode=sas&#af |title=CIA – The World Factbook, "Afghanistan", Updated on 8 July 2010 |publisher=Cia.gov |access-date=19 August 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131015094344/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2098.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af&regionCode=sas&#af |archive-date=15 October 2013 |url-status=dead}}</ref><ref name="AFGHANISTAN v. Languages">{{cite web |url=http://www.iranicaonline.org/articles/afghanistan-v-languages |title=Afghanistan v. Languages |quote=Persian (2) is one of the most spoken languages in Afghanistan. The native tongue of twenty five percent of the population … |publisher=[[دانشنامه ایرانیکا]]، online ed. |work=Ch. M. Kieffer|access-date=10 December 2010}}</ref><ref name="UCLA">{{cite web |url=http://www.lmp.ucla.edu/Profile.aspx?LangID=191&menu=004 |title=Dari |publisher=[[دانشگاه کالیفرنیا، لس آنجلس]] |work=UCLA International Institute: Center for World Languages |access-date=10 December 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110605045226/http://www.lmp.ucla.edu/Profile.aspx?LangID=191&menu=004 |archive-date=5 June 2011 |url-status=dead}}</ref> به دلیل اینکه فارسی [[زبان میانجی]] افغانستان نیز به‌شمار می‌رود، در کل بیش از ۲۵ میلیون نفر یا ۸۰٪ از باشندگان این کشور بدان تسلط دارند.<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/afghanistan/|title= Afghanistan — The World Factbook - Central Intelligence Agency|website=www.cia.gov|access-date=2020-01-28}}</ref> [[تاجیک‌ها]]، [[مردمان هزاره|هزاره‌ها]] و [[مردم ایماق|ایماق‌ها]] گویشوران بومی فارسی در افغانستان هستند.<ref name="Encyclopædia Britannica">{{cite web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/7798/Afghanistan/226122/Languages |title=Languages of Afghanistan|publisher=[[دانشنامه بریتانیکا]]}}</ref>

بیشتر فارسی‌زبانان افغانستان در شمال، شرق، غرب و مرکز کشور زندگی می‌کنند. فارسی زبان بیشینه مردم [[ولایت‌های افغانستان|ولایت‌های]] [[ولایت بدخشان|بدخشان]]، [[ولایت تخار|تخار]]، [[ولایت کاپیسا|کاپیسا]]، [[ولایت بلخ|بلخ]]، [[ولایت جوزجان|جوزجان]]، [[ولایت پروان|پروان]]، [[ولایت کابل|کابل]]، [[ولایت بغلان|بغلان]]، [[ولایت پنجشیر|پنجشیر]]، [[ولایت کندز|کندز]]، [[ولایت سمنگان|سمنگان]]، [[ولایت بامیان|بامیان]]، [[ولایت سرپل|سرپل]]، [[ولایت دایکندی|دایکندی]]، [[ولایت غزنی|غزنی]]، [[ولایت بادغیس|بادغیس]]، [[ولایت غور|غور]]، [[ولایت فراه|فراه]] و [[ولایت هرات|هرات]] به‌شمار می‌رود. اقلیت‌های بزرگ فارسی‌زبان نیز در ولایت‌های [[ولایت لغمان|لغمان]]، [[ولایت ننگرهار|ننگرهار]]، [[ولایت پکتیا|پکتیا]]، [[ولایت پکتیکا|پکتیکا]]، [[ولایت اروزگان|اروزگان]]، [[ولایت جوزجان|جوزجان]]، [[ولایت قندهار|قندهار]]، [[ولایت فاریاب|فاریاب]]، [[ولایت زابل|زابل]]، [[ولایت کنر|کنر]]، [[ولایت نیمروز|نیمروز]]، [[ولایت هلمند|هلمند]]، [[ولایت لوگر|لوگر]] و [[ولایت میدان وردک|میدان وردک]] این کشور یافت می‌شوند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://farsi.alarabiya.net/fa/afghanistan/2019/01/15/تاجیک-های-افغانستان-را-بشناسید |عنوان=تاجیک‌های افغانستان را بشناسید | ناشر =[[العربیه]] |تاریخ =۱۵ ژانویه ۲۰۱۹ |تاریخ بازبینی=}}</ref>

فارسی در کنار [[زبان پشتو|پشتو]] یکی از دو [[زبان رسمی]] افغانستان است. در سال ۱۳۴۳ خورشیدی برای ایجاد هویت ملی مستقل از [[مردمان ایرانی‌تبار|ایرانیان]]، نام زبان «فارسی» در قانون اساسی افغانستان به «دری» تغییر یافت.<ref name=":2">{{یادکرد وب|نویسنده=عزیز حکیمی-روزنامه‌نگار و نویسنده|کد زبان=fa-IR|تاریخ=۶ تیر ۱۳۹۸|وبگاه=[[بی‌بی‌سی فارسی]]|نشانی=https://www.bbc.com/persian/blog-viewpoints-48744343|عنوان=چرا غلط‌نویسی فارسی در افغانستان تبدیل به هنجار شده؟}}</ref> با این وجود بیشتر فارسی‌زبانان این کشور هنوز هم نام زبان خویش را فارسی خوانده و به‌کارگیری نام دری را حاصل تلاش [[پشتون‌ها]] برای دور کردن آن‌ها از جهان فارسی‌زبان می‌دانند.<ref>{{cite web |url=https://discoverdiscomfort.com/farsi-vs-dari-similarities-differences/ |title=Farsi vs. Dari: Major Similarities and Differences|publisher=www.discoverdiscomfort.com|accessdate=24 January 2021}}</ref>

==== تاجیکستان ====
فارسی زبان ملی و رسمی تاجیکستان است که به [[الفبای تاجیکی|الفبای سیریلیک تاجیکی]] نوشته می‌شود. فارسی زبان مادری نزدیک به ۷٫۵ میلیون نفر یا ۸۴٫۳٪ از شهروندان این کشور است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Central Asia :: Tajikistan — The World Factbook - Central Intelligence Agency|نشانی=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ti.html|وبگاه=www.cia.gov|بازبینی=2020-06-14|archive-date=۱۲ ژوئن ۲۰۰۷|archive-url=https://web.archive.org/web/20070612213308/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ti.html}}</ref><ref>{{cite web|title=TAJIKISTAN i. STATUS OF ISLAM SINCE 1917|url=https://iranicaonline.org/articles/tajikistan-01-status-of-islam-since-1917|publisher=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]]|accessdate=19 January 2021}}</ref> شهرهای بزرگ تاجیکستان شامل [[دوشنبه (تاجیکستان)|دوشنبه]] (پایتخت)، [[خجند]]، [[کولاب]]، [[پنجکنت]]، [[باختر (تاجیکستان)|باختر]]، [[خاروغ]] و [[استروشن]] همگی فارسی‌زبانند.<ref>{{cite journal|title=ҲАЙАТИ МИЛЛӢ, ДОНИСТАНИ ЗАБОНҲО ВА ШАҲРВАНДИИ АҲОЛИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН ҶИЛДИ III |url=http://stat.tj/en/img/526b8592e834fcaaccec26a22965ea2b_1355502192.pdf |publisher=АГЕНТИИ ОМОРИ НАЗДИ ПРЕЗИДЕНТИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН |access-date=24 January 2021 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130116004155/http://stat.tj/en/img/526b8592e834fcaaccec26a22965ea2b_1355502192.pdf |archive-date=16 January 2013}}</ref>

فارسی در تاجیکستان تا دههٔ ۱۹۲۰ میلادی همانند سایر کشورهای فارسی‌زبان به [[الفبای فارسی]] نوشته می‌شد. پس از رخداد [[انقلاب اکتبر]] در تاجیکستان گونه‌ای از الفبای لاتین برای نوشتن فارسی معرفی شد که در آوریل ۱۹۲۸، رسماً جای خط فارسی را گرفت.<ref>^ Khudonazar, A. (2004) "The Other" in Berkeley Program in Soviet and Post-Soviet Studies, 1 November 2004.</ref> الفبای سیریلیک تاجیکی نیز در اواخر دههٔ ۱۹۳۰ میلادی در [[جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان]] رواج یافت و جایگزین الفبای پیشین لاتین شد. پس از سال ۱۹۳۹ میلادی، انتشار آثار به خط فارسی ممنوع اعلام شد.<ref>^ Perry, J. R. (1996) "Tajik literature: Seventy years is longer than the millennium" in World Literature Today, Vol. 70 Issue 3, p. 571</ref>

در سال ۱۹۸۹ میلادی، با رشد ملی‌گرایی در میان [[تاجیک‌ها]]، قانونی تصویب شد که طبق آن «فارسی تاجیکی» به‌عنوان [[زبان رسمی]] تاجیکستان اعلام شد. قانون یادشده افزون بر این، تاجیکی را برابر با فارسی در نظر گرفت و خواستار بازگشت دوباره به الفبای فارسی شد.<ref>Anoushiravan Ehteshami (2002)[https://books.google.com/books?id=sgW_HEcULMYC&pg=PA219&dq=tajikistan+alphabet+struggle&hl=en&sa=X&ei=9_6nUJOlO5KQ0QGV_4D4Cw&ved=0CC8Q6AEwAA#v=onepage&q=tajikistan%20alphabet%20struggle&f=false From the Gulf to Central Asia: Players in the New Great Game], p. 219.</ref><ref>Hafeez Malik (1996)[https://books.google.com/books?(id=qkKOpAYG7zMC&pg=PA274&dq=tajikistan+alphabet+struggle&hl=en&sa=X&ei=9_6nUJOlO5KQ0QGV_4D4Cw&ved=0CD4Q6AEwBQ#v=onepage&q=tajikistan%20alphabet%20struggle&f=false Central Asia: Its Strategic Importance and Future Prospects], p. 274.</ref> در سال ۱۹۹۹ میلادی، واژهٔ «فارسی» از عنوان رسمی زبان کشور تاجیکستان حذف شد و زبان رسمی این کشور «تاجیکی» نام گرفت.<ref>{{cite journal|last=Siddikzoda |first=Sukhail |date=August 2002 |title=TAJIK LANGUAGE: FARSI OR NOT FARSI? |url=http://www.cimera.org/files/camel/en/27e/MICA27E-Siddikzoda.pdf |journal=Media Insight Central Asia |publisher=CIMERA |issue=# 27 |pages=1–3 |access-date=14 June 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060613195726/http://www.cimera.org/files/camel/en/27e/MICA27E-Siddikzoda.pdf |archive-date=13 June 2006}}</ref>

=== به عنوان زبان غیررسمی ===
==== ازبکستان ====
[[پرونده:Tajiks of Uzbekistan.PNG|بندانگشتی|چپ|220px|مناطق فارسی‌زبان ازبکستان]]
بر پایه آمار رسمی ازبکستان تاجیک‌ها ۵٪ از جمعیت کل این کشور را شامل می‌شوند. اما آمارهای غیررسمی شمار تاجیکان این کشور را میان ۱۰ تا ۱۲ میلیون نفر<ref name=Foltz2/><ref name="Karl Cordell 1999. pg 2011">Karl Cordell, "Ethnicity and Democratisation in the New Europe", Routledge, 1998. p. 201: "Consequently, the number of citizens who regard themselves as Tajiks is difficult to determine. Tajikis within and outside of the republic, Samarkand State University (SamGU) academic and international commentators suggest that there may be between six and seven million Tajiks in Uzbekistan, constituting 30% of the republic's 22 million population, rather than the official figure of 4.7%(Foltz 1996;213; Carlisle 1995:88).</ref><ref name="Lena Jonson 20061. pg 108">Lena Jonson (1976) "Tajikistan in the New Central Asia", I.B.Tauris, p. 108: "According to official Uzbek statistics there are slightly over 1 million Tajiks in Uzbekistan or about 3% of the population. The unofficial figure is over 6 million Tajiks. They are concentrated in the Sukhandarya, Samarqand and Bukhara regions."</ref> یا ۳۰ تا ۴۰ درصد از جمعیت کل کشور<ref name="cornellcaspian.com">[http://www.cornellcaspian.com/pub/0010uzbekistan.htm Svante E. Cornell, "Uzbekistan: A Regional Player in Eurasian Geopolitics?"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090505153156/http://www.cornellcaspian.com/pub/0010uzbekistan.htm |date=۵ مه ۲۰۰۹}}, ''European Security'', vol. 20, no. 2, Summer 2000.</ref><ref name="Karl Cordell 1999. pg 201">Karl Cordell, "Ethnicity and Democratisation in the New Europe", Published by Routledge, 1999. Excerpt from pg 201: "Consequently, the number of citizens who regard themselves as Tajiks is difficult to determine. Tajikis within and outside of the republic, Samarkand State University (SamGU) academic and international commentators suggest that there may be between six and seven million Tajiks in Uzbekistan, constituting 30% of the republic's 22 million population, rather than the official figure of 4.7%(Foltz 1996;213; Carlisle 1995:88).</ref><ref name="Lena Jonson 2006. pg 108">Lena Jonson, "Tajikistan in the New Central Asia", Published by I.B.Tauris, 2006. pg 108: "According to official Uzbek statistics there are slightly over 1 million Tajiks in Uzbekistan or about 4% of the population. The unofficial figure is over 6 million Tajiks. They are concentrated in the Sukhandarya, Samarqand and Bukhara regions."</ref> برآورد می‌کند. فارسی‌زبانان در تاجیکستان بیشتر در دو شهر [[سمرقند]] و [[بخارا]] و ولایت [[استان سرخان‌دریا|سرخان‌دریا]] سکونت دارند؛ هرچند در دیگر مناطق ولایت‌های [[استان سمرقند|سمرقند]] و [[استان بخارا|بخارا]] و همچنین ولایت‌های [[استان قشقه‌دریا|قشقه‌دریا]]، [[استان نمنگان|نمنگان]]، [[استان فرغانه|فرغانه]] و [[استان سیردریا|سیردریا]] نیز به‌طور پراکنده یافت می‌شوند. [[ریچارد فولتس]] در برآوردی در سال ۱۹۹۶ زبان ۷۰٪ از اهالی سمرقند و ۹۰٪ از اهالی بخارا را فارسی اعلام کرده است.<ref name=Foltz1>Richard Foltz, "The Tajiks of Uzbekistan", ''Central Asian Survey'', 15(2), 213-216 (1996).</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.state.gov/j/drl/rls/hrrpt/1999/369.htm | title=1999 Country Reports on Human Rights Practices|website=US department of state}}</ref>

افزون بر سمرقند و بخارا، گروه‌های بزرگ فارسی‌زبان در [[کاسانسای]]، [[چوست (شهر)|چوست]]، [[رشتان]] و [[شهرستان ساخ|ساخ]] در [[فرغانه|دره فرغانه]]، همچنین [[بورچ‌ملا]]، [[شهرستان آهنگران|آهنگران]] و [[باغستان (ازبکستان)|باغستان]] در [[ولایت تاشکند]] و افزون بر آن [[شهرسبز]]، [[ترمذ]]، [[نخشب]]، [[نوایی (ازبکستان)|نوایی]]، [[کتاب (شهر)|کتاب]] و دره‌های رودهای [[رود کافرنهان|کافرنهان]] و [[چغان‌رود]] می‌زیند.<ref name="Karl Cordell 1999. pg 2012">Cordell, Karl (1998) ''Ethnicity and Democratisation in the New Europe'', Routledge, {{شابک|0415173124}}, p. 201: "Consequently, the number of citizens who regard themselves as Tajiks is difficult to determine. Tajikis within and outside of the republic, Samarkand State University (SamGU) academic and international commentators suggest that there may be between six and seven million Tajiks in Uzbekistan, constituting 30% of the republic's 22 million population, rather than the official figure of 4.7% (Foltz 1996;213; Carlisle 1995:88).</ref><ref name="Lena Jonson 2006. pg 108"/><ref name="Foltz2"/>

==== پاکستان ====
امروزه [[پاکستان]] در کنار ازبکستان، یکی از بزرگ‌ترین جوامع اقلیت فارسی‌زبان دنیا را در خود جای داده است. شمار فارسی‌زبانان این کشور میان یک<ref>{{cite web|url=https://plc.sas.upenn.edu/persian|title=Persian|website=Penn language center, University of Pennsylvania}}</ref><ref name="Ethnologue - PRS">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.ethnologue.com/language/PRS |عنوان=Dari | ناشر = [[اتنولوگ]] |تاریخ = |تاریخ بازبینی=۵ بهمن ۱۳۹۹}}</ref> تا دو میلیون نفر<ref name="SBS-IRNA"/><ref>{{cite web|url=https://www.todaytranslations.com/about/language-history/farsi-language-history/|title=Farsi language history|website=www.todaytranslations.com}}</ref> برآورد می‌شود. این فارسی‌زبانان، بیشتر پاکستانی‌های بومی فارسی‌زبان هستند، نه مهاجران فارسی‌زبان.<ref name="SBS-IRNA"/> در پی [[جنگ در افغانستان (۱۳۵۷ تاکنون)|جنگ‌های افغانستان]] نیز گروه‌هایی از پناهندگان افغانستانی نیز به پاکستان مهاجرت کرده که برخی از آن‌ها فارسی‌زبانند.<ref name="Refugees">{{Cite news|url=http://www.unhcr.org/en-us/admin/hcspeeches/5613bd406/high-level-segment-66th-session-executive-committee-high-commissioners.html|title=High-Level Segment of the 66th session of the Executive Committee of the High Commissioner's Programme on the Afghan refugee situation|last=Refugees|first=United Nations High Commissioner for|work=UNHCR|access-date=2017-04-03|language=en}}</ref> تا زمان رژیم نظامی ژنرال [[محمد ضیاءالحق|ضیاءالحق]] در پاکستان، زبان فارسی در تمامی مدارس دولتی این کشور، تا کلاس هشتم تدریس می‌شد<ref name="بی‌بی‌سی فارسی">سحر، عبدالحی، فارسی در پاکستان؛ از سرود ملی تا شرافت فرهنگی. در: [http://www.bbc.co.uk/persian/arts/2011/05/110510_l23_pakistan_as_persian_lan_gel.shtml بی‌بی‌سی فارسی]. ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۰. بازدید: دسامبر ۲۰۱۱.</ref> اما آموزش رسمی زبان فارسی در زمان حکومت او در مدارس پاکستان کنار گذاشته شد.<ref name="bbc.co.uk">حسین، یوسف، آینده زبان فارسی؛ نگرانی و امیدهایی از جانب پیشاور. در: [http://www.bbc.co.uk/persian/arts/2011/05/110510_l23_persian_lan_farsi_future_pishawar_gel.shtml بی‌بی‌سی فارسی]. ۲۳ اردیبهشت ۱۳۹۰. بازدید: دسامبر ۲۰۱۱.</ref>

امروزه بیشتر فارسی‌زبانان بومی پاکستان در [[پیشاور]]، [[کویته]]، [[کشمیر]] و [[گلگت]] می‌زیند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.mardomsalari.ir/news/113361/چرا-پارسی-جایش-انگلیسی |عنوان=در شبه‌قاره: چرا پارسی جایش را به انگلیسی داد؟ | ناشر =مردم‌سالاری |تاریخ =۳۱ مرداد ۱۳۹۸ |تاریخ بازبینی=}}</ref> در پاکستان همچنین جامعه‌ای از [[مردمان هزاره|هزاره‌های]] بومی وجود دارد که بیشتر در [[ایالت بلوچستان]] و به ویژه کویته ساکنند.<ref>Area Handbook for Afghanistan, page 77, Harvey Henry Smith, [[دانشگاه امریکن|American University]] ([[واشینگتن، دی.سی.|Washington, D.C.]]) Foreign Area Studies</ref> جمعیت هزاره‌ها در سرشماری ۱۹۹۸ پاکستان برابر با ۱۵۰٬۰۰۰ اعلام شد.<ref>{{Cite web|url=http://www.statpak.gov.pk/depts/pco/statistics/other_tables/pop_by_mother_tongue.pdf|title=Government of Pakistan: Population by Mother Tongue|website=statpak.gov.pk|publisher=[[Pakistan Bureau of Statistics]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060217220529/http://www.statpak.gov.pk/depts/pco/statistics/other_tables/pop_by_mother_tongue.pdf|archivedate=17 February 2006|accessdate=18 July 2016}}</ref>

==== حوزهٔ خلیج فارس ====
فارسی از دیرباز در [[کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس|کشورهای عربی پیرامون خلیج فارس]] به عنوان یک زبان اقلیت رایج بوده است. [[بحرین]] در بر گیرنده بزرگ‌ترین اقلیت فارسی‌زبان (از نطر نسبت) این کشورهاست و میان ۱۴۴<ref name="Ethnologue - PES">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.ethnologue.com/language/PES |عنوان=Persian, Iranian | ناشر = [[اتنولوگ]] |تاریخ = |تاریخ بازبینی=}}</ref> تا ۲۲۰ هزار نفر (۱۴٪)<ref>{{cite web|title=Persian in Bahrain|url=https://joshuaproject.net/people_groups/14371/BA|publisher=[[پروژه جاشوا|Joshua Project]]|accessdate=24 January 2021}}</ref> از جمعیت این کشور فارسی‌زبان بومی هستند. فارسی‌زبانان پس از عرب‌ها دومین گروه قومی بزرگ بحرین هستند.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://kcm.co.kr/bethany_eng/p_code1/932.html |عنوان=The Persians of Bahrain |زبان=انگلیسی |اثر=Bethany World Prayer Center |}}</ref> افزون بر این، نام بسیاری از شهرها و مناطق بحرین، از جمله [[منامه]]، دارای ریشه فارسی است.<ref name=Tajer>{{cite book|last=Al-Tajer|first=Mahdi Abdulla|title=Language & Linguistic Origins In Bahrain|year=1982|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-0-7103-0024-9|pages=134, 135|url=https://books.google.com/books?id=BNs9AAAAIAAJ&q=bahrain+village+persian+name&pg=PA134}}</ref>

فارسی در [[عراق]] از گذشته‌های دور حضور داشته و شمار فارسی‌زبانان این کشور در سال ۲۰۱۴ بیش از ۴۰۰ هزار نفر برآورد شده است.<ref name="Ethnologue - PES"/> [[امارات متحده عربی]] نیز دارای ۳۰۳ هزار (۲۰۱۶)، [[قطر]] ۲۵۷ هزار (۲۰۱۶) و [[عمان]] ۶۴ هزار (۲۰۱۷) فارسی‌زبان است.<ref name="Ethnologue - PES"/> فارسی در [[کویت]] نیز از ابتدای تأسیس آن به خصوص در ناحیه [[شرق، کویت|شرق]] شهر [[کویت (شهر)|کویت]] دارای گویشور بوده است.<ref>{{cite web|url=http://scholarworks.gsu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1040&context=history_theses |title=The Shia Migration from Southwestern Iran toKuwait: Push-Pull Factors during the LateNineteenth and Early Twentieth Centuries |date=July 15, 2010 |website=scholarworks.gsu.edu |access-date=2019-07-08}}</ref>

==== قفقاز ====
[[پرونده:Tati Persian in Caucasus-fa.svg|بندانگشتی|چپ|220px|پراکندگی فارسی تاتی در قفقاز
{{Div col|cols=۲}}
{{legend|#00aa00|زبان بیشینه}}
{{legend|#99ff51|زبان اقلیت}}{{Div col end}}]]
[[تات‌های قفقاز]] تنها گروه فارسی‌زبان بومی قفقاز هستند<ref>H. Pilkington,"Islam in Post-Soviet Russia", Psychology Press, Nov 27, 2002. [https://books.google.com/books?id=mAfS-PFRLYkC&pg=PA27 p. 27]:
"Among other indigenous peoples of Iranian origin were the Tats, the Talishes and the Kurds"</ref><ref>T. M. Masti︠u︡gina, Lev Perepelkin, Vitaliĭ Vi͡a︡cheslavovich Naumkin, "An Ethnic History of Russia: Pre-Revolutionary Times to the Present", Greenwood Publishing Group, 1996 . [https://books.google.com/books?id=xd3ZnfyRgncC&pg=PA80 p. 80]:""The Iranian Peoples (Ossetians, Tajiks, Tats, Mountain Judaists)"</ref> که در [[جمهوری آذربایجان]] و [[روسیه]] (جنوب [[داغستان]]) سکونت دارند. فارسی‌زبانان قفقاز در سال ۱۹۰۱ بیش از ۱۳۵٬۰۰۰ نفر جمعیت داشته‌اند.<ref>V. Minorsky, "Tat" in M. Th. Houtsma et al. , eds. , The Encyclopædia of Islam: A Dictionary of the Geography, Ethnography and Biography of the Muhammadan Peoples, 4 vols. and Suppl. , Leiden: Late E.J. Brill and London: Luzac, 1913–38. Excerpt: Like most Persian dialects, Tati is not very regular in its characteristic features"</ref> امروزه با وجود چندین برابر شدن جمعیت منطقه قفقاز، گویش فارسی تاتی تنها ۲۳٬۰۰۰ گویشور دارد.<ref name="ethnologue">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ttt |عنوان=Tat, Muslim | ناشر =[[اتنولوگ]] |تاریخ = |تاریخ بازبینی=۵ بهمن ۱۳۹۹}}</ref> این زبان در آذربایجان به نفع [[ترکی آذربایجانی]] به شدت در حال عقب‌نشینی است و از سوی [[یونسکو]] در فهرست زبان‌های در خطر جای گرفته است.<ref>{{cite web|title=Do the Talysh and Tat Languages Have a Future in Azerbaijan?|url=http://www.und.edu/dept/linguistics/wp/2009Clifton.pdf|publisher=[[دانشگاه داکوتای شمالی|University of North Dakota]]|accessdate=24 January 2021|archive-date=۴ ژوئن ۲۰۱۱|archive-url=https://web.archive.org/web/20110604235358/http://www.und.edu/dept/linguistics/wp/2009Clifton.pdf|url-status=dead}}</ref> این گویش از فارسی در جمهوری خودمختار داغستان فدراسیون روسیه از وضعیت رسمی برخوردار است و در مدارس ابتدایی آموزش داده می‌شود.<ref name="ethnologue"/>

==== جوامع مهاجر ====
جوامع مهاجر فارسی‌زبان در سرتاسر اروپا پراکنده‌اند اما بیشتر آن‌ها در روسیه (حدود ۱ میلیون؛ عمدتاً تاجیک)،<ref>[[ریچارد فولتس|Richard Foltz]], ''A History of the Tajiks: Iranians of the East'', London: Bloomsbury, 2019, p. 186.</ref> [[آلمان]] (۱۲۵ هزار)،<ref>{{cite web|title=Germany – People Groups|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=GM|publisher=[[پروژه جاشوا|Joshua Project]]|accessdate=21 September 2011}}</ref> [[بریتانیا]] (حدود ۹۰ هزار)،<ref>{{cite web|title=United Kingdom – People Groups|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=UK|publisher=[[پروژه جاشوا|Joshua Project]]|accessdate=21 September 2011}}</ref> [[سوئد]] (۷۰ هزار)،<ref>{{cite web|title=Sweden – People Groups|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=SW|publisher=[[پروژه جاشوا|Joshua Project]]|accessdate=21 September 2011}}</ref> [[فرانسه]] (۶۵ هزار)،<ref>{{cite web|title=France – People Groups|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=FR|publisher=[[پروژه جاشوا|Joshua Project]]|accessdate=21 September 2011}}</ref> و [[هلند]] (حدود ۳۰ هزار)<ref>{{cite web|title=Population; sex, age, origin and generation, 1 January|url=http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?DM=SLEN&PA=37325eng&D1=a&D2=0,l&D3=0&D4=0&D5=104&D6=a&LA=EN&HDR=T,G1&STB=G5,G2,G3,G4&VW=T|publisher=Centraal Bureau voor de Statistiek|accessdate=24 January 2021}}</ref> می‌زیند.

[[پرونده:Tehrangelesstore.jpg|بندانگشتی|راست|220px|یک فروشگاه در [[تهرانجلس]]، یکی از محله‌های بزرگ ایرانی‌نشین [[لس‌آنجلس]]]]

شمار فارسی‌زبانان [[ایالات متحده آمریکا]] طبق نظرسنجی در سال ۲۰۱۷ برابر با ۴۲۰ هزار نفر اعلام شده است.<ref name="2017 survey">{{Citation|url=https://www.census.gov
|title=Table 53. Languages Spoken At Home by Language: 2017|work=Language use in the United States, August 2019|publisher=U.S. Census Bureau|access-date=February 19, 2016|df=mdy-all}}</ref><ref>{{cite web|url=http://factfinder.census.gov/faces/tableservices/jsf/pages/productview.xhtml?pid=ACS_10_1YR_B16001&prodType=table|title=American FactFinder - Results|website=Factfinder.census.gov|url-status=dead|archive-url=https://archive.today/20200212213140/http://factfinder.census.gov/faces/tableservices/jsf/pages/productview.xhtml?pid=ACS_10_1YR_B16001&prodType=table|archive-date=February 12, 2020|df=mdy-all|access-date=May 29, 2017}}</ref> آمارهای غیررسمی شمار ایرانیان را تا دو میلیون نفر نیز برآورد کرده‌اند<ref name="Mehr News Agency">{{cite news|title=The number of Iranians who live outside was announced/ 7 countries which have the largest number of Iraninas|url=http://www.mehrnews.com/news/1689883/آخرین-آمار-ایرانیان-خارج-از-کشور-اعلام-شد-7-کشوری-که-بیشترین|access-date=11 April 2017|agency=[[Mehr News Agency]]|date=7 September 2012|ref=1689883|language=fa}}</ref><ref name="Radio Farda">{{cite news|title=Iranian National Organization for Civil Registration: More than 2 million Iranians live in the U.S.A and the U.A.E|url=http://www.radiofarda.com/a/f10-iranian-officials-say-more-than-2-mln-iranians-live-in-usa-and-uae/24700947.html|access-date=11 April 2017|agency=[[Radio Farda]]|date=7 September 2012|language=fa}}</ref> که بخش اعظم آن‌ها فارسی‌زبانند. [[کالیفرنیا]] در بر گیرنده بزرگ‌ترین جامعه فارسی‌زبان در خارج از آسیا است.<ref name="Radio Farda"/> در سال ۲۰۱۰، ۰٫۵۲٪ از جمعیت کالیفرنیا زبان خود را فارسی معرفی کردند و فارسی ششمین زبان پرگویشور این ایالت به‌شمار می‌رفت.<ref name="MLA Data">{{cite web|url=http://www.mla.org/map_data|title=California|publisher=[[Modern Language Association]]|access-date=August 11, 2013|archive-date=۱ دسامبر ۲۰۰۷|archive-url=https://web.archive.org/web/20071201170638/http://www.mla.org/map_data|url-status=dead}}</ref> بیشتر فارسی‌زبانان کالیفرنیا در [[لس آنجلس]]، به ویژه منطقه [[وست‌وود، لس‌آنجلس|وست‌وود]] که به [[تهرانجلس]] معروف است، می‌زیند. بیش از ۲۰۰ هزار افغانستانی در آمریکا حضور دارند<ref>{{cite news|last=Ritter|first=John|url=http://usatoday30.usatoday.com/news/nation/2001/09/20/kabul.htm|title='Little Kabul' immigrants apprehensive|newspaper=[[یواس‌ای تودی|USA Today]]|date=September 19, 2001|access-date=December 30, 2016}}</ref> که ۶۵٪ از آن‌ها تاجیک هستند.<ref>{{cite book |last1=Robinson |first1=Barbara |last2=Lipson |first2=Julian |last3=Younos |first3=Farid |last4=Mehdi |first4=Mariam |title=The Afghans: their history and culture |date=2002 |publisher=Cultural Orientation Resource Center, Center for Applied Linguistics |location=Washington D.C. |pages=Chapter 5(B)- The People: The Tajiks and Other Dari-Speaking Groups |oclc=56081073}}</ref>

در سرشماری ۲۰۱۶ [[کانادا]]، شمار فارسی‌زبانان این کشور ۲۵۲٬۳۲۰ نفر اعلام شد.<ref name="Census Profile, 2016 Census 2017">{{cite web | title=Census Profile, 2016 Census | work=Statistics Canada | date=February 8, 2017 | url=http://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2016/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&Geo1=PR&Code1=01&Geo2=PR&Code2=01&Data=Count&SearchText=canada&SearchType=Begins&SearchPR=01&B1=All&TABID=1 | access-date=November 4, 2019}}</ref> بیشتر فارسی‌زبانان در [[ریچموند هیل، انتاریو|ریچموند هیل]]، [[تورنتو]]، [[ونکوور شمالی|شمال ونکوور]]، [[مونترآل]] و [[اتاوا]] ساکنند.<ref>{{Cite web|url=http://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2016/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&Geo1=CMACA&Code1=535&Geo2=PR&Code2=35&Data=Count&SearchText=toronto&SearchType=Begins&SearchPR=01&B1=All&TABID=1|title=Census Profile, 2016 Census - Toronto [Census metropolitan area], Ontario and Ontario [Province]|last=Canada|first=Government of Canada, Statistics|website=www12.statcan.gc.ca|language=en|access-date=2018-03-13}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2016/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&Geo1=CMACA&Code1=933&Geo2=PR&Code2=59&Data=Count&SearchText=vancouver&SearchType=Begins&SearchPR=01&B1=All&TABID=1|title=Census Profile, 2016 Census - Vancouver [Census metropolitan area], British Columbia and British Columbia [Province]|last=Canada|first=Government of Canada, Statistics|website=www12.statcan.gc.ca|language=en|access-date=2018-03-13}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2016/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&Geo1=CMACA&Code1=462&Geo2=PR&Code2=24&Data=Count&SearchText=montreal&SearchType=Begins&SearchPR=01&B1=All&TABID=1|title=Census Profile, 2016 Census - Montréal [Census metropolitan area], Quebec and Quebec [Province]|last=Canada|first=Government of Canada, Statistics|website=www12.statcan.gc.ca|language=en|access-date=2018-03-13}}</ref> تورنتو با داشتن حدود ۱۲۰ هزار فارسی‌زبان،<ref>{{Cite web|url=http://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2016/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&Geo1=CMACA&Code1=535&Geo2=PR&Code2=35&Data=Count&SearchText=toronto&SearchType=Begins&SearchPR=01&B1=All&TABID=1|title=Census Profile, 2016 Census - Toronto [Census metropolitan area], Ontario and Ontario [Province]|last=Canada|first=Government of Canada, Statistics|website=www12.statcan.gc.ca|language=en|access-date=2018-03-13}}</ref> در بر گیرنده بزرگ‌ترین جامعه فارسی‌زبان کاناداست.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده= |نشانی=http://icro.ir/index.aspx?pageid=32738&p=267&showitem=5116 |عنوان=جایگاه زبان فارسی در کانادا |ناشر=سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی |تاریخ= |تاریخ بازبینی=۵ بهمن ۱۳۹۹ |archive-date=۲۸ ژانویه ۲۰۲۱ |archive-url=https://web.archive.org/web/20210128043330/http://icro.ir/index.aspx?pageid=32738&p=267&showitem=5116 |url-status=dead}}</ref>

تقریباً همه فارسی‌زبانان اقیانوسیه در دو کشور [[استرالیا]] و [[نیوزیلند]] ساکنند. فارسی‌زبانان در سال ۲۰۱۶ بیش از ۱۱۰ هزار نفر از جمعیت استرالیا را می‌ساختند.<ref>{{cite web |title=Language spoken at home |url=https://profile.id.com.au/australia/language |publisher=www.profile.id.com.au |accessdate=24 January 2021 |archive-date=۲۶ دسامبر ۲۰۱۸ |archive-url=https://web.archive.org/web/20181226071838/https://profile.id.com.au/australia/language |url-status=dead}}</ref> بیشینه فارسی‌زبانان در ایالت‌های [[نیو ساوت ولز]]، [[ویکتوریا (استرالیا)|ویکتوریا]] و [[کوئینزلند]] این کشور حضور دارند.<ref name="dss.gov.au">{{Cite web|url=https://www.dss.gov.au/sites/default/files/documents/02_2014/iran.pdf|title=Iran-born)Community Information Summary)|date=|accessdate=|website=|publisher=|last=|first=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160402084917/https://www.dss.gov.au/sites/default/files/documents/02_2014/iran.pdf|archivedate=۲ آوریل ۲۰۱۶|dead-url=yes}}</ref><ref name="The Iran-born Community">{{Cite web|url=https://www.dss.gov.au/our-responsibilities/settlement-and-multicultural-affairs/programs-policy/a-multicultural-australia/programs-and-publications/community-information-summaries/the-iran-born-community|title=The Iran-born Community|date=|accessdate=|website=Department of Social Services (DSS)|publisher=Australian Government|last=|first=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160402075311/https://www.dss.gov.au/our-responsibilities/settlement-and-multicultural-affairs/programs-policy/a-multicultural-australia/programs-and-publications/community-information-summaries/the-iran-born-community|archivedate=۲ آوریل ۲۰۱۶|dead-url=yes}}</ref> فارسی‌زبانان نیوزیلند در سرشماری سال ۲۰۱۸ دارای بیش از ۷٬۰۰۰ جمعیت بودند<ref name=":0">{{Cite web|date=30 April 2020|title=2018 Census totals by topic – national highlights (updated)|url=https://www.stats.govt.nz/information-releases/2018-census-totals-by-topic-national-highlights-updated|access-date=2 October 2020|website=[[Statistics New Zealand]]}}</ref> که بیشتر در [[آوکلند]] و پیرامون آن متمرکز بودند.<ref name="iranian2018census">{{یادکرد وب|پیوند=https://www.stats.govt.nz/tools/2018-census-ethnic-group-summaries/iranian-persian|عنوان=Iranian/Persian ethnic group|ناشر=Statistics New Zealand|بازبینی=2021-01-19}}</ref>

فارسی در [[آمریکای مرکزی]] و [[آمریکای جنوبی|جنوبی]] دارای ۱۰۰ هزار و در سراسر قاره [[آفریقا]] دارای حدود ۲۵ هزار گویشور است.<ref name="farsinet">{{cite web|title=The Persian Diaspora|url=http://www.farsinet.com/pwo/diaspora.html|publisher=www.farsinet.com|accessdate=24 January 2021}}</ref>

=== گسترهٔ نفوذ ===
==== هندوستان ====
[[پرونده:Agra castle India persian poem.jpg|بندانگشتی|راست|شعرهای فارسی در ''تخت شاه جهان''، [[قلعه آگره]]، هند]]
{{اصلی|زبان فارسی در هند|زبان فارسی در پاکستان|زبان فارسی در کشمیر}}
{{همچنین ببینید|فارسی و اردو}}
زبان فارسی بر شکل‌گیری زبان‌های بسیاری در غرب آسیا، اروپا، [[آسیای میانه]] و [[جنوب آسیا]] تأثیر گذاشته است. در پی فتح [[جنوب آسیا]] به دست [[سلطان محمود غزنوی|سلطان محمود]]، فارسی برای نخستین بار در این منطقه معرفی شد.<ref>{{cite book|last1=Bennett|first1=Clinton|last2=Ramsey|first2=Charles M.|title=South Asian Sufis: Devotion, Deviation, and Destiny|url=https://books.google.com/books?id=EQJHAQAAQBAJ&pg=PA18|year=2012|publisher=A&C Black|isbn=978-1-4411-5127-8|page=18}}</ref> به‌طور کلی از همان روزهای نخستین دودمان‌های ترک ایرانی‌شدهٔ آسیای میانه و افغان‌ها عامل ورود فارسی به شبه‌قاره بودند.<ref name="Sigfried J 1994. p 734"/> از زمان سلطان محمود تا پنج سده بعد و [[راج بریتانیا|استعمار انگلیس]]، فارسی به گستردگی به عنوان زبان دوم در [[شبه‌قاره هند]] استفاده می‌شد. این زبان به عنوان زبان فرهنگی و آموزشی در چندین دربار اسلامی در شبه‌قاره برجسته شد و در اوایل دورهٔ [[امپراتوری گورکانی|امپراتوران گورکانی]] به عنوان تنها «زبان رسمی» به کار گرفته شد.<ref>{{Cite book |last=Conan |first=Michel |url=https://books.google.com/books?id=U-NDmuj9I8cC&pg=PA235 |title=Middle East Garden Traditions: Unity and Diversity: Questions, Methods and Resources in a Multicultural Perspective |publisher=Dumbarton Oaks |year=2007 |isbn=978-0-88402-329-6}}</ref>

مهاجرت مسلمانان و به ویژه فارسی‌زبانان به بنگال پیش از پی فتح آن به دست [[محمد بن بختیار خلجی]] آغاز شده بود اما پس از آن گروه بسیار بزرگی از فارسی‌زبانان در بنگال ساکن شدند.<ref name="Khan2013">{{cite book|author=Muhammad Mojlum Khan|title=The Muslim Heritage of Bengal: The Lives, Thoughts and Achievements of Great Muslim Scholars, Writers and Reformers of Bangladesh and West Bengal|url=https://books.google.com/books?id=-2s9BAAAQBAJ&pg=PA5|date=21 October 2013|publisher=Kube Publishing Limited|isbn=978-1-84774-062-5|pages=5–|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180515014104/https://books.google.com/books?id=-2s9BAAAQBAJ&pg=PA5|archive-date=15 May 2018|df=dmy-all}}</ref> دو موج مهاجرتی بزرگ دیگر نیز در زمان [[شاهی بنگاله]] و [[امپراتوری گورکانی]] رخ داد و این سرزمین شاهد هجوم دانشمندان، وکیلان، آموزگاران و روحانیان فارسی‌زبان بسیاری بود.<ref>{{cite web|url=http://en.banglapedia.org/index.php?title=Iranians,_The|title=Iranians, The |url-status=live|website=Banglapedia|archive-url=https://web.archive.org/web/20151117030302/http://en.banglapedia.org/index.php?title=Iranians,_The|archive-date=17 November 2015|df=dmy-all}}</ref> در این دوران هزاران کتاب و نسخه خطی فارسی در بنگال منتشر شد. زمان فرمانروایی سلطان [[غیاث‌الدین اعظم‌شاه]] به عنوان «عصر طلایی ادبیات فارسی در بنگال» توصیف می‌شود. بزرگی این دوره با نامه‌نگاری و همکاری شخص سلطان با [[حافظ شیرازی]] مشخص می‌شود که در [[ساقی حدیث سرو و گل و لاله می‌رود|غزلی]] در ''[[دیوان حافظ]]'' نیز بر جای مانده است.<ref>{{cite Banglapedia|article=Persian|author=Abu Musa Mohammad Arif Billah}}</ref><ref group="الف">غزلی با مطلع زیر:{{شعر}}{{ب|ساقی حدیث سرو و گل و لاله می‌رود|وین بحث با ثلاثه غساله می‌رود}}{{پایان شعر}}</ref> یک گویش [[زبان بنگالی|بنگالی]] به نام [[زبان دوبهاشی|دوبهاشی]] (به معنای ''دوزبانه'') بر اساس الگوی فارسی در میان مسلمانان بنگال پدیدار شد. دوبهاشی مورد پشتیبانی [[شاهی بنگاله|شاهان بنگاله]] که صرف نظر از دین، زبان نخست و پرکاربردترین زبان ادبی آن‌ها فارسی بود، قرار گرفت و به رسمیت رسید.<ref>{{cite news|url=https://www.thedailystar.net/star-weekend/longform/news/tale-two-languages-how-the-persian-language-seeped-bengali-1728421|title=A Tale of Two Languages: How the Persian language seeped into Bengali|author=Sarah Anjum Bari|date=12 Apr 2019|website=[[The Daily Star (Bangladesh)]]}}</ref>

در پی شکست [[شاهی هندو]]، فارسی کلاسیک به عنوان زبان درباری منطقه در سده دهم در زمان فرمانروایی [[غزنویان]] در مرز شمال‌غربی [[شبه‌قاره هند]] درآمد.<ref name="google2">{{cite book|title=The Social Space of Language: Vernacular Culture in British Colonial Punjab|author=Mir, F.|date=2010|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-26269-0|url=https://books.google.com/books?id=EUPc5pDWKikC&pg=PA35|page=35|access-date=13 January 2017|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180209045039/https://books.google.com/books?id=EUPc5pDWKikC&pg=PA35|archive-date=9 February 2018}}</ref> با به‌کارگیری فارسی توسط [[پنجابی‌ها]]، این زبان در سده‌های بعد در منطقه برتری یافت.<ref name="google2"/> فارسی تا سده نوزدهم نقش زبان درباری امپراتوری‌های بسیاری را در پنجاب ایفا می‌کرد که واپسین آن‌ها [[امپراتوری سیک]] بود که در سال ۱۸۴۹ توسط انگلیسی‌ها از بین رفت.<ref name="Encyclopædia Britannica Eleventh Edition 1911 Page 892">{{cite EB1911 |wstitle=Ranjit Singh |volume=22 |page=892}}</ref><ref name="Grewal112">{{cite book|last=Grewal|first=J. S.|title=The Sikhs of the Punjab, Chapter 6: The Sikh empire (1799–1849) |publisher=Cambridge University Press|year=1990|series=The New Cambridge History of India|url=https://books.google.com/books?id=2_nryFANsoYC|isbn=0-521-63764-3|page=112|quote=The continuance of Persian as the language of administration.}}</ref><ref>{{cite book|last1=Fenech|first1=Louis E.|title=The Sikh Zafar-namah of Guru Gobind Singh: A Discursive Blade in the Heart of the Mughal Empire|date=2013|publisher=Oxford University Press (USA)|url=https://books.google.com/books?id=aUUfAQAAQBAJ&q=principal+language|isbn=978-0-19-993145-3|page=239|quote=We see such acquaintance clearly within the Sikh court of Maharaja Ranjit Singh, for example, the principal language of which was Persian.}}</ref>

از سال ۱۸۴۳، زبان‌های [[زبان انگلیسی|انگلیسی]] و [[زبان هندوستانی|هندوستانی]]، به مرور، جایگزین فارسی شدند.<ref>{{Cite book |title=Eternal Iran |year=2004 |last=Clawson |first=Patrick |publisher=Palgrave Macmillan |page=6 |isbn=1-4039-6276-6}}</ref> شواهد تأثیر تاریخی فارسی در آنجا را می‌توان در میزان تأثیر آن بر زبان‌های شبه‌قاره هند دید. وام‌واژگان فارسی هنوز هم در برخی از [[زبان‌های هندوآریایی]]، به ویژه [[زبان اردو|اردو]] (یا همان [[زبان هندوستانی|هندوستانی]])، [[زبان پنجابی|پنجابی]]، [[زبان کشمیری|کشمیری]] و [[زبان سندی|سندی]]، یافت می‌شوند.<ref name="google4">{{cite book|title=A Panorama of Indian Culture: Professor A. Sreedhara Menon Felicitation Volume|author1=Menon, A.S.|author2=Kusuman, K.K.|date=1990|publisher=Mittal Publications|isbn=9788170992141|url=https://books.google.com/books?id=z4JqgSUSXDsC&pg=PA87|page=87|access-date=13 January 2017|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180209045039/https://books.google.com/books?id=z4JqgSUSXDsC&pg=PA87|archive-date=9 February 2018}}</ref> جمعیت کوچکی از زرتشتیان ایرانی نیز در هند وجود دارند که [[ایرانی (هند)|ایرانی]] نامیده می‌شوند و در سده نوزدهم برای فرار از اعدام‌های مذهبی در [[قاجاریان|ایران قاجاری]] بدان جا پناه برده‌اند. آن‌ها نیز به گویشی از فارسی سخن می‌گویند.<ref>{{cite web| title = Emigration of Iranian Elites to India during the 16-18th centuries | url = http://asiecentrale.revues.org/480 | access-date = 2013-12-17| first = Haneda | last = Masashi}}</ref>

==== آناتولی ====
[[پرونده:Ottoman miniature painters.jpg|بندانگشتی|upright=۱٫۲|نوشته‌های فارسی در یک [[نگارگری عثمانی]]]]
{{اصلی|زبان فارسی در قلمرو عثمانی}}
[[سلجوقیان روم]]، که شاخه‌ای از سلجوقیان بودند، زبان فارسی و هنر ایرانی را به آناتولی بردند.<ref name="Sigfried J 1994. p 734">{{cite book|last=de Laet|first=Sigfried J.|title=History of Humanity: From the seventh to the sixteenth century|url=https://books.google.com/books?id=PvlthkbFU1UC&pg=PA734|year=1994|publisher=UNESCO|isbn=978-92-3-102813-7}}, p 734</ref> آن‌ها فارسی را به عنوان [[زبان رسمی]] امپراتوری خویش برگزیدند.<ref>{{cite book|last1=Ágoston|first1=Gábor|last2=Masters|first2=Bruce Alan|title=Encyclopedia of the Ottoman Empire|url=https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC&pg=PA322|year=2010|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1025-7}}, p 322</ref> [[امپراتوری عثمانی]]، که تقریباً می‌توان آنان را جانشینان نهایی سلجوقیان خواند، این سنت را ادامه دادند؛ فارسی زبان رسمی دربار و برای مدتی زبان رسمی امپراتوری بود.<ref>{{cite book|last=Wastl-Walter|first=Doris|title=The Ashgate Research Companion to Border Studies|url=https://books.google.com/books?id=6gsm72h9u_IC&pg=PA409|year=2011|publisher=Ashgate Publishing, Ltd.|isbn=978-0-7546-7406-1|page=409}}</ref> طبقه تحصیل‌کرده و اشراف امپراتوری عثمانی، از جمله [[سلیم یکم]] با وجود اینکه مخالف سرسخت ایران صفوی و [[شیعه]] بود، همگی به فارسی صحبت می‌کردند<ref name="books.google.nl">{{cite book|last=Spuler|first=Bertold|title=Persian Historiography and Geography: Bertold Spuler on Major Works Produced in Iran, the Caucasus, Central Asia, India, and Early Ottoman Turkey|url=https://books.google.com/books?id=rD1vvympVtsC&pg=PA68|year=2003|publisher=Pustaka Nasional Pte Ltd|isbn=978-9971-77-488-2|page=68}}</ref> و فارسی یک زبان ادبی پرکاربرد در امپراتوری به‌شمار می‌رفت.<ref>{{cite book|last=Lewis|first=Franklin D.|title=Rumi - Past and Present, East and West: The Life, Teachings, and Poetry of Jalâl al-Din Rumi|url=https://books.google.com/books?id=PFsQBwAAQBAJ&pg=PT340|year=2014|publisher=Oneworld Publications|isbn=978-1-78074-737-8|page=340}}</ref> از آثار نخستین فارسی در عثمانی می‌توان به ''هشت بهشت'' [[ادریس بدلیسی]] که در سال ۱۵۰۲ میلادی نوشته شد و دوره حکومت هشت فرمانروای نخست عثمانی را در بر می‌گرفت و همچنین ''سلیم‌نامه'' در تجلیل سلیم یکم، اشاره کرد.<ref name="books.google.nl"/> با گذشت چند سده، [[زبان ترکی عثمانی]] (که خود بسیار فارسی‌شده بود) به سمت زبان ادبی کاملاً پذیرفته‌شده‌ای که قادر بود نیازهای علمی را برآورده کند، توسعه یافت.<ref name="Bertold Spuler p 69">{{cite book|last=Spuler|first=Bertold|title=Persian Historiography and Geography: Bertold Spuler on Major Works Produced in Iran, the Caucasus, Central Asia, India, and Early Ottoman Turkey|url=https://books.google.com/books?id=rD1vvympVtsC&pg=PA69|year=2003|publisher=Pustaka Nasional Pte Ltd|isbn=978-9971-77-488-2|page=69}}</ref> گرچه شمار وام‌واژگان فارسی و عربی آن گاه تا ۸۸٪ هم می‌رسید.<ref name="Bertold Spuler p 69"/> در امپراتوری عثمانی، زبان فارسی برای دیپلماسی، شعر، تاریخ‌نگاری و ادبیات مورد استفاده قرار می‌گرفت و در مدارس دولتی نیز آموزش داده می‌شد.<ref>* ''Learning to Read in the Late Ottoman Empire and the Early Turkish Republic'', B. Fortna, page 50;"''Although in the late Ottoman period '''Persian was taught in the state schools'''....''"
* ''Persian Historiography and Geography'', Bertold Spuler, page 68, "''On the whole, the circumstance in Turkey took a similar course: in Anatolia, the '''Persian language had played a significant role as the carrier of civilization'''.[..]..where it was at time, to some extent, '''the language of diplomacy'''...However '''Persian maintained its position also during the early Ottoman period in the composition of histories''' and even Sultan Salim I, a bitter enemy of Iran and the Shi'ites, '''wrote poetry in Persian.''' Besides some poetical adaptations, the most important historiographical works are: Idris Bidlisi's flowery "Hasht Bihist", or Seven Paradises, begun in 1502 by the request of Sultan Bayazid II and covering the first eight Ottoman rulers..''"
* ''Picturing History at the Ottoman Court'', Emine Fetvacı, page 31, "'''''Persian literature''', and belles-lettres in particular, were '''part of the curriculum''': a '''Persian dictionary''', a manual on prose composition; and Sa'dis "Gulistan", one of the classics of Persian poetry, were borrowed. All these title would be '''appropriate in the religious and cultural education of the newly converted young men.'''''
* ''Persian Historiography: History of Persian Literature A, Volume 10, edited by Ehsan Yarshater, Charles Melville, page 437;"''...'''Persian held a privileged place in Ottoman letters. Persian historical literature was first patronized during the reign of Mehmed II and continued unabated until the end of the 16th century.'''''</ref>

[[انجمن زبان ترکی استانبولی]] در سال ۱۹۳۲ در دوران [[مصطفی کمال آتاترک]] در پی بنیان‌گذاری [[ترکیه]] امروزی و تغییر خط، با هدف پژوهش در زبان ترکی استانبولی، بنیان نهاده شد. یکی از اهداف این سازمان تازه‌تاسیس، آغاز اصلاحات زبانی برای جایگزینی [[وام‌واژگان]] فارسی و عربی با برابرهای ترکی آن‌ها بود. این سازمان با ممنوعیت استفاده از وام‌واژگان در مطبوعات، موفق به حذف چند صد کلمه خارجی از ترکی استانبولی شد.<ref>{{cite book|last=Lewis|first=Geoffrey|title=The Turkish Language Reform: A Catastrophic Success|publisher=Oxford University Press|year=2002|isbn=0-19-925669-1}}</ref> به دلیل این تغییرات ناگهانی، زبان پیران و جوانان در ترکیه از نظر نوع واژگان متفاوت است؛ نسل‌هایی که پیش از دهه ۱۹۴۰ زاده شده‌اند از اصطلاحات کهن‌تر و با اصالت عربی یا فارسی استفاده می‌کنند و نسل‌های جوان‌تر اصطلاحات نو را ترجیح می‌دهند. این تغییر به گونه‌ای بود که سخنرانی خود آتاترک در [[مجلس ملی کبیر ترکیه|پارلمان جدید]] در سال ۱۹۲۷ که به سبک عثمانی بود، برای ترک‌زبانان بعدی کاملاً بیگانه به نظر می‌رسید و لازم بود به ترکی نوین «ترجمه» شود. این ترجمه کردن سه بار، ابتدا در سال ۱۹۶۳، سپس در ۱۹۸۶ و اخیراً در سال ۱۹۹۵، انجام شده است.<ref>See Lewis (2002): 2–3 for the first two translations. For the third see {{cite web |author=Bedi Yazıcı |url=http://www.nutuk.org/ |title=Nutuk: Özgün metin ve çeviri (Atatürk's Speech: original text and translation) |access-date=2007-09-28 |language=tr |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928221336/http://www.nutuk.org/ |archive-date=2007-09-28 |url-status=dead}}</ref> تا پیش از فارسی‌زدایی به دست آتاترک در ترکیه، در فرهنگ عثمانی و زبان ترکی نزدیک به ۵۰ هزار واژه فارسی وجود داشت.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.hamshahrionline.ir/news/416603/فرهنگی-برای-نشان-دادن-تاثیر-زبان-فارسی-در-ترکی-عثمانی |عنوان=فرهنگی برای نشان دادن تأثیر زبان فارسی در ترکی عثمانی | ناشر = همشهری‌آنلاین |تاریخ =۲۶ شهریور ۱۳۹۷ |تاریخ بازبینی=}}</ref>

==== بالکان ====
[[پرونده:Inscript in Morića Han.JPG|بندانگشتی|راست|کتیبه فارسی شعر [[خیام]] در [[خان موریچا]] در [[سارایوو]]]]
{{اصلی|زبان فارسی در بالکان}}
[[بالکان]] در گذشته‌ای نه‌چندان دور، مرز غربی زبان و ادبیات فارسی بوده است. عثمانیان فارسی را به همراه اسلام به این مناطق وارد کردند و برخی از شهرها همانند [[سارایوو]] و [[موستار]] به مراکز شعر و ادب فارسی تبدیل شدند و شاعران فراوانی را در خود پرورش دادند. فرهیختگان و روشنفکران بالکانی نیز به دلیل اهمیت فارسی در دربار عثمانی آشنایی با فارسی را بر خود واجب می‌دیدند.<ref name="بالکان">{{یادکرد وب |نویسنده =علیرضا شادآرام |نشانی=https://hlit.sbu.ac.ir/article_98838_b9dddd9ea882f3fa5efb7d07ef1934bd.pdf |عنوان=بررسی سیر زبان و ادبیات فارسی در بالکان از گذشته تا کنون | ناشر =دوفصلنامه تاریخ ادبیات |تاریخ =۲۳ تیر ۱۳۹۶ |تاریخ بازبینی=}}</ref>

[[بوسنی و هرزگوین]] از نظر وضعیت فارسی در میان کشورهای بالکان از حالت ویژه‌ای برخوردار است. بوسنیایی‌ها نخستین ملت اروپایی بودند که اسلام آوردند و به دنبال آن به درگاه ورود فارسی به بالکان تبدیل شدند. از سده ۱۶ تا ۱۹ میلادی در سارایوو و موستار مراکز آموزش فارسی و حلقه‌های [[مثنوی]]‌خوانی دایر بود. شعرهای شاعرانی همچون سعدی، حافظ و مولوی در برنامه‌های درسی مدارس و [[خانقاه]]‌ها گنجانده می‌شد. [[آلبانی]] دیگر مرکز عمدهٔ زبان فارسی در بالکان است. [[نعیم فراشری]]، شاعر ملی آلبانی،<ref>{{cite book|last=Cornis-Pope|first=Marcel|title=History of the literary cultures of East-Central Europe: junctures and disjunctures in the 19th and 20th centuries|publisher=John Benjamins Publishing Company|year=2004|series=History of the Literary Cultures of East-central Europe|volume=2|pages=291|isbn=90-272-3453-1|url=https://books.google.com/books?id=5pAwqsSyTlsC&pg=PA291}}</ref> بزرگ‌ترین شاعر پارسی‌گوی این کشور و دارای چندین اثر به فارسی است.<ref name="بالکان"/>

در سده نوزدهم و پس از ضعف حکومت عثمانی، جریان ملی‌گرایی با رهبری مسیحیان در بالکان شروع به فعالیت نمود و با چیرگی آن‌ها، فرهنگ، زبان و ادبیات فارسی در بالکان رو به زوال نهاد و از میان مردم رخت بربست و فقط محدود به دانشگاه‌ها و مراکز شرق‌شناسی شد. با این حال امروزه صدها واژهٔ فارسی در زبان‌های پرشمار بالکان از آن دوران به یادگار مانده است.<ref name="بالکان"/>

==== چین ====
[[پرونده:LetterGuyugToInnocence.jpg|بندانگشتی|چپ|100px|[[نامه گیوک خان به پاپ اینوسنت چهارم|نامهٔ گویوک خان به پاپ اعظم]]، نگاشته‌شده به زبان فارسی]]
{{اصلی|زبان فارسی در چین}}
فارسی از گذشته‌های دور، به ویژه از دوره [[دودمان یوآن|یوآن]] تا آغاز سده بیستم، در [[چین]] از نقش مهمی برخوردار بوده است. تعامل ایران و چین از دوره [[ساسانی]] تداوم داشت و در هنگام ایجاد [[جاده ابریشم]] این روابط به اوج رسید. پس از پیدایش [[اسلام]] این روابط توسعه پیدا کرد. آثار فارسی فراوانی همانند [[منهاج الطلب]] نوشته [[محمد بن حکیم زینینی]] در چین نوشته شده‌اند. با ایجاد دودمان مغولی [[یوآن]]، بسیاری از مسلمانان [[آسیای میانه]] و [[آسیای غربی|غربی]] به چین مهاجرت کردند که ایرانی‌ها و فارسی‌زبان‌ها بخش قابل توجهی از آن‌ها بودند. به این ترتیب در این دوره فارسی به یکی از سه زبان رسمی و زبان اول مسلمانان چین تبدیل شد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.cgie.org.ir/fa/news/218963/زبان-و-ادبیات-فارسی-در-چین |عنوان=زبان و ادبیات فارسی در چین | ناشر =[[دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]] |تاریخ =۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۸ |تاریخ بازبینی=}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.ibna.ir/fa/longint/274499/مسلمانان-چین-دین-زبان-فارسی-می-آموزند |عنوان=مسلمانان چین دین را به زبان فارسی می‌آموزند | ناشر =خبرگزاری کتاب |تاریخ =۴ اردیبهشت ۱۳۹۸ |تاریخ بازبینی=}}</ref><ref name="فارسی در چین">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.ibna.ir/fa/report/274824/زبان-ادبیات-فارسی-هندوستان-پاکستان-چین-کجا-رسید |عنوان=زبان و ادبیات فارسی در هندوستان، پاکستان و چین به کجا رسید؟ | ناشر =خبرگزاری کتاب |تاریخ =۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ |تاریخ بازبینی=}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.yjc.ir/fa/news/6359023/همه-چیز-درباره-زبان-فارسی-در-چین-از-آغاز-تا-امروز |عنوان=همه چیز دربارهٔ زبان فارسی در چین از آغاز تا امروز | ناشر =باشگاه خبرنگاران جوان |تاریخ =۲۲ آذر ۱۳۹۶ |تاریخ بازبینی=}}</ref>

[[نامه گیوک خان به پاپ اینوسنت چهارم|نامه]] [[گیوک خان]]، خاقان چین، به [[پاپ]] [[اینوسنت چهارم]] به فارسی بوده است.<ref>[http://www.catholicapedia.net/Documents/Revue-de-l.Orient-chretien/23-1922.1923_revue-de-l.orient-ch_paris.pdf "Les Mongols et la Papauté. Documents nouveaux édités, traduits et commentés par M. Paul Pelliot"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210308231937/http://www.catholicapedia.net/Documents/Revue-de-l.Orient-chretien/23-1922.1923_revue-de-l.orient-ch_paris.pdf |date=۸ مارس ۲۰۲۱}} avec la collaboration de MM. Borghezio, Masse‚ and Tisserant, ''Revue de l'Orient chrétien'', 3e sér. 3 (23), 1922/23, pp. &nbsp;3–30; 4(24), 1924, pp. &nbsp;225–335; 8(28),1931, pp. &nbsp;3–84.</ref> ورود [[اسلام]] به [[چین]] توسط زبان فارسی بود و هنوز واژگان [[دین]]ی، [[نماز]]‌ها و جملات رسمی در [[ازدواج]] به زبان فارسی بیان می‌گردد. همچنین بسیاری از اصطلاحات اسلامی که در [[ایران]] به [[زبان عربی]] استفاده می‌شود، در چین به زبان فارسی بیان می‌گردد. در [[حوزه علمیه]]‌های سنتی در [[سین کیانگ]]، [[شاندونگ]] و [[شانشی]] زبان اصلی آموزش زبان فارسی بود و گسترش و کاربرد زبان فارسی در بین مسلمانان و غیر مسلمانان چینی مورد تحقیق بسیاری از محققان چینی قرار گرفته است.<ref name="فارسی در چین"/>

==== جنوب‌شرق آسیا ====
[[پرونده:Makam Sultan Malik As-Shalih (Malikussaleh).jpg|220px|بندانگشتی|آرامگاه سلطان ملک الصالح|راست]]
روابط ایران با [[جهان مالایی]] از زمان [[سلطان‌نشین پاسای|پادشاهی پاسای]] برقرار بود.<ref name="مالایی مهر">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.mehrnews.com/news/4269821/بررسی-سابقه-نفوذ-زبان-فارسی-در-کشورهای-شرق-آسیا |عنوان=بررسی سابقه نفوذ زبان فارسی در کشورهای شرق آسیا | ناشر =خبرگزاری مهر |تاریخ =۲۴ فروردین ۱۳۹۷ |تاریخ بازبینی=}}</ref> تا سده ۱۸ میلادی فارسی به عنوان زبان رسمی و دیپلماتیک در جهان مالایی مورد استفاده قرار می‌گرفت.<ref name="مالایی مهر"/> استفاده از فارسی در جهان مالایی تنها به مسلمانان و همچنین غیرمسلمانان آن منطقه محدود نمی‌شد و این زبان حتی در مکاتبات بین‌المللی نیز به کار گرفته می‌شد.<ref name="مالایی مهر"/>

امروزه در [[زبان اندونزیایی]] بیش از ۳۵۰ واژهٔ فارسی وجود دارد.<ref name="مالایی ایسنا">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.isna.ir/news/93100301450/وجود-350-کلمه-فارسی-در-زبان-مردم-اندونزی |عنوان=وجود ۳۵۰ کلمه فارسی در زبان مردم اندونزی | ناشر =خبرگزاری ایسنا |تاریخ = ۳ دی ۱۳۹۳|تاریخ بازبینی=}}</ref> بر سنگ قبر سلطان [[ملک الصالح]] نخستین حاکم مسلمان [[سوماترا]] نیز اشعاری به فارسی نوشته شده است.<ref name="مالایی ایسنا"/> بستان‌السلاطین و تاج‌السلاطین دو اثر مهم اندونزیایی هستند که از کتاب‌های فارسی برگرفته و به حکایت‌های مالایی تبدیل شده‌اند.<ref name="مالایی ایسنا"/>

ارتباط ایران و تایلند از سده ۱۵ میلادی در دورهٔ [[ایران صفوی|صفویه]] بازمی‌گردد و حتی شهری از تایلند را به دلیل اینکه کشتی‌های بسیاری پهلو می‌گرفت، «ناو» نام نهادند. امروزه در [[زبان تای]] نیز واژگان فارسی زیادی یافت می‌شود.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.isna.ir/news/92102615341/تایلندی-ها-از-کلمات-فارسی-استفاده-می-کنند |عنوان=تایلندی‌ها از کلمات فارسی استفاده می‌کنند! | ناشر =ایسنا |تاریخ =۲۶ دی ۱۳۹۲ |تاریخ بازبینی=}}</ref>

==== شرق آفریقا ====
[[شرق آفریقا|آفریقای شرقی]]، به ویژه [[تانزانیا]]، [[سومالی]] و بخش‌های جنوبی [[کنیا]]، از جمله مناطقی است که با وجود فاصله بسیار با ایران، طی چند سده گذشته تأثیری در خور توجه از زبان و ادبیات فارسی پذیرفته و تعداد نسبتاً زیادی از واژگان فارسی را در زبان‌های بومی خود جای داده است.<ref name="سواحلی">{{یادکرد وب |نویسنده =امیربهرام عرب احمدی |نشانی=http://ensani.ir/file/download/article/20150228084732-9459-62.pdf |عنوان=تحلیل جایگاه زبان فارسی در زبان و ادبیات سواحیلی | ناشر = پژوهش زبان و ادبیات فارسی |تاریخ = |تاریخ بازبینی=}}</ref> این تأثیر چنان است که کتیبه‌ای به زبان فارسی در [[تونگونی]] در شمال تانزانیا یافت می‌شود.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://iranicaonline.org/articles/east-africa |عنوان=EAST AFRICA | ناشر =دانشنامه ایرانیکا |تاریخ = |تاریخ بازبینی=}}</ref>

بسیاری از بومیان مسلمان مجمع‌الجزایر [[زنگبار]] در کنیا که [[شیرازی‌ها|شیرازی]] نام دارند، خود را ایرانی‌الاصل و از نسل شیرازیان مهاجر می‌دانند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده =علی عطار |نشانی=https://www.bbc.com/persian/arts/2011/03/110330_l11_attar_zanzibar_shiraz |عنوان=از شیراز تا زنگبار؛ هزار سال تاریخ گمشده | ناشر =بی‌بی‌سی فارسی |تاریخ =۱۲ فروردین ۱۳۹۰ |تاریخ بازبینی=}}</ref> زبان این مردم که [[زبان سواحلی|سواحلی]] نام دارد و در دیگر بخش‌های ساحل شرق آفریقا نیز رایج است، از فارسی تأثیرات بسیاری پذیرفته و از آن حدود ۵۰۰ وام‌واژه دریافت کرده است.<ref name="سواحلی"/>

== واج‌شناسی ==
{{اصلی|واج‌شناسی فارسی}}
فارسی ایران دارای شش واکه و بیست و سه همخوان است. در فارسی هر واژه یا [[تکواژ]] با همخوان آغاز می‌شود و هیچ واژه‌ای با واکه آغاز نمی‌شود. واژگانی چون آب، ابر، اردک، او، ایران و اثبات همگی با صدای همزه (ء) آغاز می‌شوند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://viravirast.com/Post/Articles/word |عنوان=ساختمان واژه | ناشر =ویراویراست |تاریخ =۱۵ آبان ۱۳۹۹ |تاریخ بازبینی=}}</ref>
[[تکواژ]]های فارسی معیار از یکی از سه الگوی زیر پیروی می‌کنند:<ref>{{یادکرد وب |نویسنده= |نشانی=https://rjhll.basu.ac.ir/article_2465_8a3e8cc39b3cce0f02289d57bd74a86d.pdf |عنوان=بررسی ساختار هجایی زبان فارسی و حذف انسدادی‌های تیغه‌ای در چارچوب نظریهٔ CVX |ناشر=پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی |تاریخ= |تاریخ بازبینی= |archive-date=۲۹ ژانویه ۲۰۲۱ |archive-url=https://web.archive.org/web/20210129041530/https://rjhll.basu.ac.ir/article_2465_8a3e8cc39b3cce0f02289d57bd74a86d.pdf |url-status=dead}}</ref>
* همخوان + واکه: ما، سه
* همخوان + واکه + همخوان: در، کاش
* همخوان + واکه + همخوان + همخوان: درد، دست

=== واکه‌ها ===
[[پرونده:Farsi vowel chart.svg|بندانگشتی|چپ|300px|واکه‌ها در لهجه تهرانی زبان فارسی.]]
فارسی نو در آغاز دارای ۸ واکه، ۵ واکه بلند {{IPA|ī}}، {{IPA|ū}}، {{IPA|ā}}، {{IPA|ō}} و {{IPA|ē}} و سه واکه کوتاه {{IPA|a}}, {{IPA|i}} و {{IPA|u}} بود. این واکه‌ها به مرور در ایران و تاجیکستان تغییر پیدا کردند. در زمانی پیش از سده ۱۶ در ایران ē در ī و ō در ū ادغام شدند؛ بنابراین تفاوت تلفظی میان شیر (shēr، جانور) و شیر (shīr، نوشیدنی) یا زود (zūd) و زور (zōr) در این گویش‌ها از بین رفت؛ گرچه هنوز هم در این مورد استثناهایی وجود دارد و در برخی از واژگان ē و ō ادغام نشده و به صورت [[واکه مرکب]] حضور دارند؛ برای نمونه واژه روشن.

برخلاف فارسی ایرانی، در فارسی افغانستان هنوز میان تلفظ ē و ī (که گاه به ترتیب ''یای مجهول'' و ''یای معروف'' نامیده می‌شوند) و همچنین ō و ū (به ترتیب ''واو مجهول'' و ''واو معروف'') تمایز وجود دارد. از سویی دیگر، در تاجیکی معیار نیز تمایز در کشیدگی به گونه‌ای دیگر از میان رفته و ī در i و ū در u ادغام شده است.<ref>Perry, J. R. (2005) ''A Tajik Persian Reference Grammar'' (Boston: Brill) {{ISBN|90-04-14323-8}}</ref> بنابراین امروزه گویش‌های فارسی افغانستانی از نظر واکه‌ها نزدیک‌ترین گویش‌ها به فارسی نو آغازین هستند. تمایز طول هنوز هم توسط برخی از خوانندگان دقیق شعر به سبک کلاسیک، به ویژه تاجیک‌ها، کاملاً رعایت می‌شود. جدول زیر تفاوت‌های واکه‌ای میان گویش‌های اصلی فارسی را نشان می‌دهد:<ref name="rastorgueva1982">{{cite book | title=Основы иранского языкознания | year=1982 | author1=Ефимов В. А. | author2=Расторгуева B. C. | author3=Шарова Е. Н.| chapter=Персидский, таджикский, дари | volume=3. Новоиранские языки: западная группа, прикаспийские языки. | publisher=Наука | location=Moscow | pages=5–315}}</ref><ref name="windfuhr1987">{{cite book | title=The World's Major Languages | year=1987 | last=Windfuhr | first=Gernot | editor=Bernard Comrie | chapter=Persian | publisher=Oxford University Press | location=Oxford | isbn=978-0-19-506511-4 | page=[https://archive.org/details/worldsmajorlangu0000unse/page/543 543] | chapter-url=https://archive.org/details/worldsmajorlangu0000unse/page/543}}</ref>

:{| class="wikitable"
! فارسی نخستین
! افغانستانی
! تاجیکستانی
! ایرانی
! نمونه
! سیریلیک
|-
| {{IPA|a}} || {{IPA|a}} || {{IPA|a}} || {{IPA|æ}} || {{lang|fa|شب}} || {{lang|tg-Cyrl|шаб}}
|-
| {{IPA|a:}} || {{IPA|ɒ:|ɒ̝:}} || {{IPA|ɔ}} || {{IPA|ɒ:}} || {{lang|fa|باد}} || {{lang|tg-Cyrl|бод}}
|-
| {{IPA|i}} || {{IPA|e}} || rowspan="2" | {{IPA|ɪ}} || {{IPA|e}} || {{lang|fa|دل}} || {{lang|tg-Cyrl|дил}}
|-
| {{IPA|i:}} || {{IPA|i:}} || rowspan="2" | {{IPA|i:}} || {{lang|fa|شیر}} || {{lang|tg-Cyrl|шир}}
|-
| {{IPA|e:}} || {{IPA|e̞:}} || {{IPA|e̞}} || {{lang|fa|شیر}} || {{lang|tg-Cyrl|шер}}
|-
| {{IPA|u}} || {{IPA|o}} || rowspan="2" | {{IPA|ʊ}} || {{IPA|o}} || {{lang|fa|گل}} || {{lang|tg-Cyrl|гул}}
|-
| {{IPA|u:}} || {{IPA|u:}} || rowspan="2" | {{IPA|u:}} || {{lang|fa|نور}} || {{lang|tg-Cyrl|нур}}
|-
| {{IPA|o:}} || {{IPA|o̞:|ö̞:}} || {{IPA|ɵ}} || {{lang|fa|روز}} || {{lang|tg-Cyrl|рӯз}}
|-
| {{IPA|/aj/}} || {{IPA|/aj/}} || {{IPA|/aj/}} || {{IPA|/ej/}} || {{lang|fa|کی}} || {{lang|tg-Cyrl|кай}}
|-
| {{IPA|/aw/}} || {{IPA|/aw/}} || {{IPA|/av/}} || {{IPA|/ow/}} || {{lang|fa|نو}} || {{lang|tg-Cyrl|нав}}
|-
|}

=== همخوان‌ها ===
فارسی در کل دارای ۲۵ همخوان و لهجهٔ تهرانی آن دارای ۲۳ همخوان است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://jrl.ui.ac.ir/article_24323_4c03fdca7cd68d86db6733ccebe31084.pdf |عنوان=مقایسهٔ همخوان‌های سایشی و انسدادی در خوشه با توالی آنها در مرز ترکیب بر اساس محل تولید و اندام‌های تولید فعال | ناشر =نشریه پژوهش‌های زبان‌شناسی |تاریخ =۳ شهریور ۱۳۹۸ |تاریخ بازبینی=}}</ref><ref>کمالی‌پناه (پزش)، غلامرضا: «تأملی در واج» در: مجلهٔ ''رشد آموزش زبان و ادب فارسی''، شمارهٔ ۶۷، پاییز ۱۳۸۲، صص۵۸–۶۰).</ref> همخوان‌های لهجه تهرانی فارسی عبارتند از:
{| class="wikitable" style="text-align: center;"
|-
|+همخوان‌های لهجه تهرانی
|-
! colspan=2 |
! [[همخوان لبی|لبی]]
! [[لثوی]]
! [[همخوان کامی|پساکامی]]
! [[همخوان کامی|کامی]]
! [[همخوان نرم‌کامی|نرم‌کامی]]
! [[همخوان زبانکی|زبانکی]]
! [[همخوان چاکنایی|چاکنایی]]
|- align="center"
! colspan=2 |[[همخوان خیشومی|خیشومی]]
| م m || ن n || || || || ||
|- align="center"
! rowspan=2 |[[انسدادی]]
![[واک|واک‌دار]]
| ب b || د d || || || گ g || ق q ||
|- align="center"
![[بی‌واک]]
| پ p || ت t || || || ک k || || ء ʔ
|- align="center"
! rowspan=2 |[[انسایشی]]
![[واک|واک‌دار]]
| || || ج d͡ʒ || || || ||
|- align="center"
![[بی‌واک]]
| || || چ t͡ʃ || || || ||
|- align="center"
! rowspan=2 |[[سایشی]]
![[واک|واک‌دار]]
| و v || ز z || ژ ʒ || || || ||
|- align="center"
![[بی‌واک]]
| ف f || س s || ش ʃ || || خ x || || ه h
|- align="center"
! colspan=2 |[[لرزشی]]
| || ر r || || || || ||
|- align="center"
! colspan=2 |[[ناسوده]]
| || ل l || || ی j || || ||
|}
* واج /و/ در گویش‌های غربی (ایران) و فرارودی (تاجیکستان و ازبکستان) با تلفظ /v/ و در گویش‌های شرقی (افغانستان) به صورت سنتی یعنی /w/ ادا می‌شود.
* در فارسی معیار ایران و همچنین گویش‌های شمالی و غربی ایران، دو همخوان ɣ (غ) و q (ق) با یکدیگر ادغام شده‌اند و گویشوران آن‌ها در تلفظ آن‌ها تفاوتی قائل نمی‌شوند. در گویش‌های جنوبی و شرقی فارسی ایران و همچنین افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان، این دو همخوان هنوز متمایز هستند.<ref name="ipa_handbook">{{cite book|title=Handbook of the International Phonetic Association: A guide to the use of the International Phonetic Alphabet|url=https://archive.org/details/handbookofintern0000inte|author=International Phonetic Association|publisher=Cambridge University Press|year=1999|isbn=978-0-521-63751-0|location=Cambridge|pages=[https://archive.org/details/handbookofintern0000inte/page/124 124]–125}}</ref><ref name="jahani2005">{{cite book|title=Linguistic Convergence and Areal Diffusion: Case studies from Iranian, Semitic and Turkic|last=Jahani|first=Carina|publisher=RoutledgeCurzon|year=2005|isbn=0-415-30804-6|editor=Éva Ágnes Csató|location=London|pages=79–96|chapter=The Glottal Plosive: A Phoneme in Spoken Modern Persian or Not?|editor2=Bo Isaksson|editor3=Carina Jahani}}</ref><ref name="thackston1993_phonology">{{Cite book|title=An Introduction to Persian|last=Thackston|first=W. M.|date=1 May 1993|publisher=Ibex Publishers|isbn=0-936347-29-5|edition=3rd Rev|page=xvii|chapter=The Phonology of Persian|chapter-url=https://archive.org/details/introductiontope00thac|url=https://archive.org/details/introductiontope00thac}}</ref>
* در برخی از گویش‌های ایران واج ʒ (ژ) در d͡ʒ (ج) ادغام شده است.<ref name="امیری">بررسی مقابله‌ای نظام‌های واجی و معنایی گویش باصری فارس با زبان فارسی معیار. مهرداد امیری. مجله زبان‌شناسی، دانشگاه علامه طباطبائی، شماره ۳۲، پائیز ۱۳۹۸.</ref>

== دستور زبان ==
{{اصلی|دستور زبان فارسی}}
[[دستور زبان]] فارسی با دستور زبان‌های دیگر [[زبان‌های هندواروپایی]] همانندی‌های بسیاری دارد. این زبان در دوره [[زبان پارسی میانه|میانه]] بسیاری از ویژگی‌های دستوری پیچیده خود را، از جمله [[جنس دستوری]]، از دست داد و امروزه [[فارسی نو]] از اندک زبان‌های هندواروپایی بدون ساختار جنسی به‌شمار می‌رود.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده=ابراهیم ظاهری عبدوند |نشانی=https://repository.uma.ac.ir/id/eprint/9090/1/59.pdf |عنوان=بررسی چگونگی نمود جنسیت در زبان فارسی |ناشر=دهمین همایش بین‌المللی ترویج زبان و ادب فارسی دانشگاه محقق اردبیلی |تاریخ= |تاریخ بازبینی=۷ بهمن ۱۳۹۹ |archive-date=۳۱ ژانویه ۲۰۲۱ |archive-url=https://web.archive.org/web/20210131034145/https://repository.uma.ac.ir/id/eprint/9090/1/59.pdf |url-status=dead}}</ref>

=== اسم ===
{{اصلی|اسم‌های فارسی}}
اسم‌ها و ضمیرهای فارسی دارای جنس دستوری نیستند؛ گرچه در مواردی جنسیت معمولاً با تغییر کلمه متمایز می‌شود همانند مرغ و خروس. همه اسم‌ها در فارسی با پسوند ''-ها'' جمع می‌شوند که پس از اسم می‌آیند و شکل آن را تغییر نمی‌دهند. شکل‌های جمع پس از اعداد یا صفت‌های ''زیاد'' یا ''بسیاری'' پدیدار نمی‌شوند. ''-ها'' زمانی استفاده می‌شود که اسم معرفه باشد و پیش از آن عدد نباشد. در زبان ادبی، برای جمع اسم‌های جاندار از ''-ان'' (یا ''-گان''، ''-یان'' و ''-وان'') نیز استفاده می‌شود، ولی ''-ها'' در زبان گفتاری رایج‌تر است.<ref name="شهرزاد ماهوتیان"/> اسم‌هایی که از عربی وام گرفته شده‌اند، معمولاً دارای یک شکل ویژه جمع هستند و با ''-ات'' یا به صورت مکسر می‌آیند؛ مثلاً کتاب/کتب. اسم‌های عربی نیز می‌توانند نشانه‌های جمع فارسی را بپذیرند. پرکاربردترین شکل جمع بستگی به خود واژه دارد.<ref name="دستور"/>

==== ضمیر ====
[[ضمیر]] واژه‌ای است که جانشین اسم می‌شود. ضمایر فارسی دارای شش شخص هستند و به دو دسته گسسته و پیوسته تقسیم می‌شوند.<ref name="دستور"/> فارسی یک زبان [[ضمیرانداز]] است و در آن جملات بدون نهاد هم‌معنی دارند و بنابراین استفاده از ضمیرهای شخصی اختیاری است.<ref>درزی، علی، تفکررضایی، شجاع: پوچ‌واژه در زبان فارسی. پژوهش‌های زبان‌شناسی (مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی اصفهان): پاییز و زمستان ۱۳۸۹ , دوره ۲ , شماره ۲ ; از صفحه ۵۷ تا صفحهٔ ۷۳.</ref>

{|class="wikitable"
! rowspan="2"| شخص
! colspan="2" align="center"| مفرد
! colspan="2" align="center"| جمع
|-
! گسسته
! پیوسته
! گسسته
! پیوسته
|-
| اول || من || ـَم || ما || ـِمان
|-
| دوم || تو || ـَت || شما || ـِتان
|-
| سوم || او/وی || ـَش || آن‌ها/ایشان || ـِشان
|}
* در گویش‌های شمالی فارسی تاجیکستان برای ضمیر دوم شخص مفرد به تنهایی از «شما» و برای دوم شخص جمع از «شمایان» استفاده می‌شود.<ref name="شمال تاجیکستان"/>

==== صفت ====
[[صفت]] واژه‌ای است که به اسم افزوده می‌شود تا حالت یا چگونگی آن را بیان کند. اسمی که صفت آن را وصف می‌کند موصوف نام دارد. صفت‌ها در فارسی معمولاً با استفاده از ساختار [[نقش‌نمای اضافه]] پس از اسمی که توصیف می‌کنند، می‌آیند؛ گرچه در ساختار اسم مرکب، صفت‌ها مقدم بر اسم می‌آیند؛ همانند ''خوش‌بخت'' و ''سیاه‌چادر''. صفت در شمار از موصوف پیروی نمی‌کند و همواره مفرد است.<ref name="دستور"/>

در فارسی برای سنجش یک کس یا چیز با کس یا چیزی دیگر از [[صفت برتر]] با پسوند ''تَر'' و برای سنجش یک کس یا چیز با همه هم‌نوعان آن از [[همسنجش (دستور زبان)|صفت برترین]] با پسوند ''تَرین'' استفاده می‌شود. صفت‌های برتر پس از موصوف و صفت‌های برترین پیش از آن پدیدار می‌شوند. برای صفت‌های برتر واژه ''از'' کاربرد دارد.<ref name="دستور"/>

==== قید ====
[[قید]] واژه‌ایست که چگونگی و روش انجام یافتن یا به انجام رسانیدن فعل را می‌رساند. همچنان که صفت برای بیان حالت یا چگونگی اسم می‌آید و وابسته اسم است، قید نیز چگونگی رویداد فعل را بیان می‌کند و وابسته آن است. بسیاری از صفت‌ها در فارسی برای بیان حالت فعل نیز به کار می‌روند و قید خوانده می‌شوند. قیدها به چهار دسته اصلی حالت، زمان، مکان و مقدار تقسیم می‌شوند.<ref name="دستور"/>

=== فعل‌ها ===
{{اصلی|فعل‌های فارسی}}
فعل‌های فارسی در مقایسه با بیشتر زبان‌های اروپایی بسیار باقاعده هستند. تقریباً می‌توان همه شکل‌های فعل‌های فارسی را از دو بن ماضی و مضارع ساخت. بی‌قاعدگی اصلی این است که با دانستن یک بن معمولاً نمی‌توان بن دیگر را ساخت و باید آن را از پیش دانست یا در جایی جستجو کرد. فعل‌ها در فارسی به سه شخص مفرد و سه شخص جمع صرف می‌شوند و حدود ده زمان دارند.<ref name="دستور">{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=[[پرویز ناتل خانلری|ناتل خانلری]] |نام=[[پرویز ناتل خانلری|پرویز]] |کتاب=[[دستور زبان فارسی (کتاب خانلری)|دستور زبان فارسی]] | ناشر=انتشارات بنیاد فرهنگ ایران |سال=۱۳۵۵ |مکان=تهران |شابک=}}</ref> منفی‌سازی فعل با افزودن پیشوند منفی‌ساز ''نَـ'' (یا ''نِـ'' پیش از «می») به بن فعل انجام می‌شود.<ref name="شهرزاد ماهوتیان"/>

==== بن و شناسه ====
هر فعل فارسی که بر شخص و زمان معنی دلالت می‌کند از ترکیب یک بن با یک شناسه ساخته می‌شود. بن فعل جزئی از فعل است که معنی اصلی را دربردارد و در همه صیغه‌ها ثابت است. فارسی دارای دو بن ماضی و مضارع است. بن ماضی از زدودن ـَن از مصدر به دست می‌آید (گفتن ← گفت) و در ساخت فعل‌های گذشته کاربرد دارد. بن مضارع از زدودن بـ آغازین فعل امر آن مصدر به دست می‌آید (بگو ← گو) و از آن معنی زمان‌های حال و آینده بر می‌آید.<ref name="دستور"/>

شناسه جزئی از فعل است که در هر صیغه تغییر می‌کند و مفهوم شخص و شمار فعل از آن بر می‌آید. شناسه‌های فارسی بدین شرحند:<ref name="دستور"/>
{|class="wikitable"
! scope="col" | شخص
! scope="col" | مفرد
! scope="col" | جمع
|-
! اول
| ـَم || یم
|-
! دوم
| ی || ید
|-
! سوم
| تهی (برای زمان‌های گذشته){{سخ}}ـَد (برای غیر از گذشته)|| آند
|}
* در گویش‌های شمالی فارسی تاجیکستان برای شناسه دوم شخص مفرد از «ید» و برای دوم شخص جمع از «یدتان» استفاده می‌شود.<ref name="شمال تاجیکستان">Perry, J. R. (2005) ''A Tajik Persian Reference Grammar'' (Boston: Brill) {{ISBN|90-04-14323-8}}</ref>

==== شخص‌ها ====
فعل‌های فارسی در هر زمان دارای شش شخص هستند. اگر فعل به گوینده مربوط باشد اول شخص، اگر به شنونده مربوط باشد، دوم شخص و اگر به شخص دیگری مربوط باشد سوم شخص است. فعلی که به یک تن نسبت داده می‌شود، فعل مفرد و فعلی که به چند تن نسبت داده می‌شود، فعل جمع به‌شمار می‌رود. بدین ترتیب هر فعل در هر زمان دارای شش شخص است. برای نمونه شش شخص فعل «آمدن» در گذشته به صورت زیر است:<ref name="دستور"/>
{|class="wikitable"
! scope="col" | شخص
! scope="col" | مفرد
! scope="col" | جمع
|-
! اول
| آمدم || آمدیم
|-
! دوم
| آمدی || آمدید
|-
! سوم
| آمد || آمدند
|}

==== زمان‌ها ====
فعل‌های فارسی دارای سه [[زمان دستوری]] است: گذشته، اکنون و آینده. اکنون، مضارع یا حال همان زمانی است که در حال سخن گفتن هستیم؛ گذشته یا ماضی پیش از زمان سخن بوده و آینده زمان پس از آن است. فعل‌هایی که بر زمان گذشته دلالت می‌کنند پنج نوع هستند: ماضی ساده (نمونه: رفت)، ماضی استمراری (می‌رفت)، ماضی نقلی (رفته است)، ماضی بعید (رفته بود)، ماضی التزامی (رفته باشد). همچنین فعل مضارع دارای دو نوع اخباری (می‌روم) و التزامی (بروم) است و فعل آینده نیز همواره همراه با فعل «خواستن» (خواهم رفت) پدیدار می‌شود.<ref name="دستور"/>

=== نحو ===
جملات فارسی دارای دو بخش [[نهاد (دستور زبان)|نهاد]] و [[گزاره (دستور زبان)|گزاره]] هستند. نهاد بخشی از جمله است که دربارهٔ آن سخن می‌گوییم؛ یعنی کاری را انجام می‌دهد یا صفت و حالتی را به آن نسبت می‌دهیم و گزاره خبری است که دربارهٔ نهاد داده می‌شود.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=[[حسن انوری|انوری]] |نام=[[حسن انوری|حسن]] |کتاب=دستور زبان فارسی | ناشر= |سال=۱۳۷۴ |مکان=تهران |شابک=9643180069}}</ref> ترتیب واژگان در جمله در فارسی معیار به صورت [[نهاد-مفعول-فعل]] است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://article.tebyan.net/240765/ترتیب-اجزای-جمله |عنوان=ترتیب اجزای جمله | ناشر =[[مؤسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان]] |تاریخ = |تاریخ بازبینی=7 بهمن 1399}}</ref> فعل در فارسی نشانه زمان و نمود دارد و از نظر شخص و شمار با نهاد مطابقت دارد.<ref name="شهرزاد ماهوتیان">{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=ماهوتیان |نام=شهرزاد |کتاب=دستور زبان فارسی از دیدگاه رده‌شناسی | ناشر=نشر مرکز |سال=1378 |مکان=تهران |شابک=9643054489}}</ref>

در فارسی سه نوع جمله اصلی وجود دارد: [[جمله خبری]]، [[جمله پرسشی]] و [[جمله امری]]. ترتیب واژگان در جملات خبری به شکل معمول است و در جملات پرسشی نیز این ترتیب حفظ می‌شود مگر با [[آهنگ (زبان‌شناسی)|آهنگ]] خیزان.<ref name="شهرزاد ماهوتیان"/> جمله خبری جمله‌ای است که خبری را بیان می‌کند. در جمله امری فرمانی داده می‌شود و از شنونده می‌خواهیم کاری انجام دهد یا حالتی را بپذیرد.<ref name="دستور"/> در این جملات فعل امری با افزودن ''بِـ'' یا ''بُـ'' به بن مضارع ساخته می‌شود.<ref name="شهرزاد ماهوتیان"/> دیگر نوع جمله در فارسی [[جمله عاطفی]] یا تعجبی است که برای بیان شور، هیجان یا افسوس به کار گرفته می‌شود و معمولاً با ''چه'' همراه است.<ref name="دستور"/>

==== پرسش‌ها ====
فارسی دارای دو نوع جمله پرسشی است: پرسش‌های بله و خیر و پرسش‌های پرسش‌واژه‌دار. پرسش‌های بله و خیر دارای دو نوع هستند؛ یک نوع رسمی که با آوردن جزء پرسشی ''آیا'' در آغاز جمله خبری همراه با آهنگ خیزان ساخته می‌شود و یک نوع غیررسمی که جمله خبری با همان ترتیب و فقط با آهنگ خیزان بیان می‌شود. در یک گونهٔ دیگر از پرسش‌های بله و خیر، پرسش‌کننده به صورت هدایت‌شده و با افزودن واژه ''مگر'' به جمله خبری با آهنگ خیزان پرسش را می‌سازد و در انتظار پاسخ مخالف آن است. پرسش متناوب گونه‌ای دیگر از پرسش‌های بله و خیر است که با ''یا نه؟'' پایان می‌یابد.<ref name="شهرزاد ماهوتیان"/>

پرسش‌واژه‌های فارسی شامل مجموعه‌ای از ضمیرها و صفت‌های پرسشی هستند. ضمیرهای پرسشی شامل ''کی، چی، کِی، کجا، چرا و چند'' و صفت‌های پرسشی شامل ''کدام، یک، چند (تا) و چقدر'' هستند. این واژه‌های صرف‌نشدنی را می‌توان جای فاعل یا مفعول قرار داد و با خیزان کردن آهنگ جمله، یک پرسش پرسش‌واژه‌دار ساخت.<ref name="شهرزاد ماهوتیان"/>

== واژگان ==
{{اصلی|واژگان فارسی}}
زبان فارسی در زمرهٔ [[زبان‌های هندواروپایی]] قرار دارد و بسیاری از واژه‌های فارسی نو از [[زبان نیاهندواروپایی]] ریشه گرفته‌اند. همچنین هفتاد درصد واژگان فارسی از [[زبان عربی]] وام گرفته شده.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Farsi|نشانی=https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/oi/authority.20110803095811278|وبگاه=Oxford Reference|بازبینی=2024-03-18|doi=10.1093/oi/authority.20110803095811278|کد زبان=en}}</ref> زبان فارسی برای ساختن واژه‌های جدید از ریشهٔ کلمات، به صورت گسترده، از روش‌های [[واژه‌سازی]]، به ویژه [[وند|وندافزایی]] و [[واژه ترکیبی|ترکیب]]، استفاده می‌کند. همچنین، زبان فارسی ارتباط قابل توجهی با زبان‌های دیگر داشته که باعث ورود [[وام‌واژگان]] بسیاری به این زبان شده است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده= |نشانی=http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=واژه+سازی&SSOReturnPage=Check&Rand=0 |عنوان=واژه‌سازی |ناشر=[[دانشنامه رشد]] |تاریخ= |تاریخ بازبینی=۸ بهمن ۱۳۹۹ |archive-date=۲۰ ژانویه ۲۰۲۱ |archive-url=https://web.archive.org/web/20210120014352/http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D9%88%D8%A7%DA%98%D9%87+%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C&SSOReturnPage=Check&Rand=0 |url-status=dead}}</ref>

=== واژه‌سازی ===
فارسی در [[واژه‌سازی]] و روش‌هایی که می‌توان با آن از ترکیب وندها، ریشه‌ها، اسم‌ها و صفت‌ها واژه ساخت، بسیار قدرتمند است. ادعا<ref>{{یادکرد وب |نویسنده =سید بهنام علوی مقدم |نشانی=http://www.sid.ir/fa/VEWSSID/J_pdf/34813894404.pdf |عنوان=بررسی ارتباط ساخت‌های اشتقاقی و رده‌شناسی زبانی در پدیده دوزبانگی | ناشر =فصلنامه زبان وادب پارسی |تاریخ =۷ بهمن ۱۳۸۸ |تاریخ بازبینی=}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.hamshahrionline.ir/news/8213/اهمیت-زبان-فارسی-در-عصر-دهکده-جهانی |عنوان=اهمیت زبان فارسی در عصر دهکده جهانی | ناشر =همشهری آنلاین |تاریخ =۲۲ آبان ۱۳۸۵ |تاریخ بازبینی=}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.hamshahrionline.ir/news/8213/اهمیت-زبان-فارسی-در-عصر-دهکده-جهانی |عنوان=زبان فارسی زبانی اشتقاقی است | ناشر =خبرگزاری کتاب ایران |تاریخ =۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۰ |تاریخ بازبینی=}}</ref> و اثبات شده<ref name="hessaby1">{{Cite web |url=http://www.hessaby.com/tavanaye_zaban.htm |title=توانایی زبان فارسی |access-date=2011-05-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110609192126/http://www.hessaby.com/tavanaye_zaban.htm |archive-date=2011-06-09 |url-status=dead}}</ref><ref name="fareiran1">{{cite web|url=http://www.fareiran.com/?content=DetailsArticle&id=381 |title=توانمندی زبان فارسی در برابر زبان تازی (عربی) |publisher=Fareiran.com |date= |accessdate=2013-11-15}}</ref><ref name="autogenerated1">{{cite web |url=http://www.iskv.org/index.php?option=com_content&task=view&id=15&Itemid=1 |title=Deutsch-Iranischer Sozial & Kultur Verein e.V |publisher=Iskv.org |date= |accessdate=2013-11-15 |archive-date=۹ مارس ۲۰۱۲ |archive-url=https://web.archive.org/web/20120309181100/http://www.iskv.org/index.php?option=com_content&task=view&id=15&Itemid=1 |url-status=dead}}</ref> که زبان فارسی با داشتن داشتن وندهای بسیار (بیش از صد) برای ساخت واژگان تازه و توانایی ساخت پسوندها و پیشوندهای خاص از اسم‌ها یک [[زبان پیوندی]] است، زیرا این زبان غالباً از اشتقاق‌های [[هم‌چسبی]] برای واژه‌سازی از اسم‌ها، صفت‌ها و ریشه‌های فعلی استفاده می‌کند. نوواژگان نیز در فارسی همانند [[زبان آلمانی|آلمانی]] و [[سانسکریت]] (و به دنبال آن بیشتر زبان‌های هندی) به‌طور گسترده با [[ترکیب (زبان‌شناسی)|ترکیب]] ساخته می‌شوند که در آن دو واژه موجود با هم ترکیب می‌شوند و یک واژه جدید ساخته می‌شود. استاد [[محمود حسابی]] نشان داده است که زبان فارسی می‌تواند بیش از ۲۲۶ میلیون واژه بسازد.<ref name="hessaby1"/><ref name="fareiran1"/><ref name="autogenerated1"/><ref>{{cite web |url=http://www.allesan.org/Default.aspx?DeskMod=Bloger&Id=15 |title=جمعیة اللسان العربی الدولیة |publisher=Allesan.org |accessdate=2013-11-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120309181100/http://www.allesan.org/Default.aspx?DeskMod=Bloger&Id=15 |archive-date=2012-03-09 |url-status=dead}}</ref>

مهم‌ترین ابزارهایی که زبان‌ها برای واژه‌سازی در اختیار دارند اشتقاق و ترکیب است. برخی زبان‌ها از این هر دو روش سود می‌جویند و برخی تنها یکی از آن‌ها را به کار می‌برند. فارسی از جمله زبان‌هایی است که از هر دو روش سود می‌جوید. منظور از اشتقاق استفاده از پسوندها و پیشوندها در ساختن کلمات جدید است. فارسی از دید ترکیبی زبانی توانا است و بیش از پنجاه [[پسوند]] در اختیار دارد که برخی از آن‌ها را در واژه‌های زیر می‌بینیم: آهنگر، شامگاه، کوشش، آتشدان، تاکستان، نمناک، دانا، دانشمند، دربان، ماهواره، شنزار، کوهسار، دانشکده، فروشنده، هنری، هنرور، ساختمان، پروردگار، زرین، و غیره.<ref name=ToolAutoGenRef9>طباطبایی، سید علاءالدین: ضرورت و موانع واژه‌سازی. در: مجله «نشر دانش» سال هجدهم، بهار ۱۳۸۰ - شماره ۱. (از ۲۸صفحه تا ۳۳).</ref>

واژگان فارسی از نظر ساختمان به چهار دسته [[اسم ساده|ساده]] (فقط یک تکواژ؛ همانند دیوار)، [[اسم مشتق|مشتق]] (یک تکواژ آزاد و یک یا چند وند؛ همانند هنرمند)، [[اسم مرکب|مرکب]] (دو یا چند تکواژ آزاد؛ همانند چهارراه) و [[اسم مشتق‌مرکب|مشتق‌مرکب]] (دو یا چند تکواژ آزاد و یک یا چند وند؛ همانند آتش‌نشانی) تقسیم می‌شوند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.sid.ir/FileServer/JF/70213860112.pdf |عنوان=واژه‌شکن فارسی | ناشر = پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران|تاریخ = |تاریخ بازبینی=۸ بهمن ۱۳۹۹}}</ref>

=== وام‌واژگان ===
{{اصلی|آمیختگی فارسی با زبان‌های دیگر}}
فارسی بیشتر از زبان‌های [[زبان عربی|عربی]]، [[زبان‌های ترکی|ترکی]]، [[زبان فرانسوی|فرانسوی]] و اخیراً [[زبان انگلیسی|انگلیسی]] وام‌واژه پذیرفته است. در برابر زبان‌هایی همچون [[زبان عربی|عربی]]،<ref>{{cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/faresiyat |title=FĀRESĪYĀT – Encyclopaedia Iranica |publisher=Iranicaonline.org |date=1999-12-15 |accessdate=2013-11-15}}</ref> [[زبان ارمنی|ارمنی]]،<ref>{{cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/armenia-iv|title=ARMENIA AND IRAN iv. Iranian influences in Armenian Language|accessdate=2 January 2015}}</ref> و [[زبان گرجی|گرجی]]،<ref>{{cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/georgia-v-|title=GEORGIA v. LINGUISTIC CONTACTS WITH IRANIAN LANGUAGES|accessdate=2 January 2015}}</ref> و همچنین خانواده زبان‌های [[زبان‌های هندوایرانی|هندوایرانی]] و [[زبان‌های ترکی|ترکی]] از فارسی واژگان بسیاری پذیرفته‌اند. وام‌واژگان فارسی در انگلیسی و دیگر زبان‌های اروپایی نیز یافت می‌شوند.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= میرفضائلیان |نام=احمد |کتاب=فرهنگ واژگان فارسی در انگلیسی، تبادل فرهنگ‌ها و زبان‌ها | ناشر= فرهنگ معاصر|سال= ۱۳۸۹|مکان= تهران‎}}</ref>

در حالی که تأثیر واژگانی پارسی میانه بر [[زبان عربی|عربی]]<ref name="Nushin Namazi">{{cite web |url=http://cgi.stanford.edu/group/wais/cgi-bin/?p=24327 |title=Persian Loan Words in Arabic |first=Nushin |last=Namazi |date=24 November 2008 |access-date=1 June 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110520151330/http://cgi.stanford.edu/group/wais/cgi-bin/?p=24327 |archive-date=20 May 2011 |url-status=dead}}</ref> و سایر زبان‌های [[بین‌النهرین]] یافت می‌شود<ref name="Richard Davis 2006. pp. 602-603">{{cite encyclopedia |first=Richard |last=Davis |title=Persian |editor1-first=Josef W. |editor1-last=Meri |editor2-first=Jere L. |editor2-last=Bacharach |encyclopedia=Medieval Islamic Civilization |publisher=Taylor & Francis |year=2006 |pages=602–603 |quote=Similarly, the core vocabulary of Persian continued to be derived from Pahlavi, but Arabic lexical items predominated for more abstract or abstruse subjects and often replaced their Persian equivalents in polite discourse. (...) The grammar of New Persian is similar to that of many contemporary European languages.}}</ref> فارسی نو دارای مقدار زیادی از وام‌واژگان عربی است<ref name="Lazard"/><ref name="Lazard, Gilbert 1971">{{cite encyclopedia |last=Lazard |first=Gilbert |title=Pahlavi, Pârsi, dari: Les langues d'Iran d'apès Ibn al-Muqaffa |editor-first=R.N. |editor-last=Frye |encyclopedia=Iran and Islam. In Memory of the late Vladimir Minorsky |publisher=Edinburgh University Press |year=1971}}</ref><ref name="Classe 2000 1057">{{cite book |title=Encyclopedia of literary translation into English |last=Classe |first=Olive |year=2000 |publisher=Taylor & Francis |isbn=1-884964-36-2 |page=1057 |url=https://books.google.com/books?id=C1uXah12nHgC&pg=PA1057 |quote=Since the Arab conquest of the country in 7th century AD, many loan words have entered the language (which from this time has been written with a slightly modified version of the Arabic script) and the literature has been heavily influenced by the conventions of Arabic literature.}}</ref> که فارسی‌سازی شده<ref name=lambtonexcerpt>{{cite book |first=Ann K. S. |last=Lambton |title=Persian grammar |publisher=Cambridge University Press |year=1953 |quote=The Arabic words incorporated into the Persian language have become Persianized.}}</ref> و گاه معنی و کاربرد متفاوتی با واژه اصلی عربی خویش دارند. وام‌واژگان عربی موجود در فارسی بیشتر مربوط به اصطلاحات [[اسلام]]ی می‌شوند. به‌طور کلی واژگان عربی که در سایر زبان‌های ایرانی، ترکی و هندی یافت می‌شوند به‌طور غیرمستقیم و از راه فارسی به این زبان‌ها وارد شده‌اند.<ref>John R. Perry, "Lexical Areas and Semantic Fields of Arabic" in Éva Ágnes Csató, Eva Agnes Csato, Bo Isaksson, Carina Jahani, ''Linguistic convergence and areal diffusion: case studies from Iranian, Semitic and Turkic'', Routledge, 2005. pg 97: "It is generally understood that the bulk of the Arabic vocabulary in the central, contiguous Iranian, Turkic and Indic languages was originally borrowed into literary Persian between the ninth and thirteenth centuries"</ref> پژوهش‌ها و بررسی‌ها نشان می‌دهد که درصد واژه‌های عربی که در آثار شاعران اولیه زبان فارسی به‌کار رفته در حدود ۱۰ درصد از واژگان آن‌ها است،<ref name=Elwell-Sutton>L. P. Elwell-Sutton: ARABIC LANGUAGE iii. Arabic influences in Persian literature. In: [http://www.iranicaonline.org/articles/arabic-iii Encyclopaedia Iranica], Vol. II, Fasc. 3, pp. 233-237. December 15, 1986</ref> برای نمونه سروده‌های [[رودکی]] دارای حدود هشت تا نه درصد واژه عربی است.<ref name=Elwell-Sutton/> درصد واژه‌های عربی در [[شاهنامه]] فردوسی حدود دو درصد محاسبه شده است.<ref name=Elwell-Sutton/> درصد وام‌واژه‌های عربی در فارسی، امروزه بسته به حوزه و گونهٔ متن تفاوت‌هایی دارد. میانگین درصد کاربرد واژه‌های عربی در فارسی امروزی گفتاری و نوشتاری را حدود ۱۴ درصد برآورد کرده‌اند.<ref name=ToolAutoGenRef19>John R. Perry, "Lexical Areas and Semantic Fields of Arabic" in Éva Ágnes Csató, Eva Agnes Csato, Bo Isaksson, Carina Jahani, ''Linguistic convergence and areal diffusion: case studies from Iranian, Semitic and Turkic'',Routledge, 2005.</ref> این درصد در نوشته‌های سیاسی و ادبی میان ۲۴ تا ۴۰ درصد قرار دارد.<ref name=ToolAutoGenRef19/>

زبان‌های [[زبان‌های مغولی‌تبار|مغولی]] و [[زبان‌های ترکی|ترکی]] دیگر منبع وام‌واژگان فارسی هستند.<ref>e.g. The role of Azeri-Turkish in Iranian Persian, on which see John Perry, "The Historical Role of Turkish in Relation to Persian of Iran", ''Iran & the Caucasus'', Vol. 5 (2001), pp. 193–200.</ref> شمار این واژگان در مقایسه با عربی ناچیز است و بیشتر به عناوین نظامی، سیاسی و عشایری محدود می‌شود.<ref>Xavier Planhol, "Land of Iran", ''Encyclopedia Iranica''. "The Turks, on the other hand, posed a formidable threat: their penetration into Iranian lands was considerable, to such an extent that vast regions adapted their language. This process was all the more remarkable since, in spite of their almost uninterrupted political domination for nearly 1,500 years, the cultural influence of these rough nomads on Iran's refined civilization remained extremely tenuous. This is demonstrated by the mediocre linguistic contribution, for which exhaustive statistical studies have been made (Doerfer). The number of Turkish or Mongol words that entered Persian, though not negligible, remained limited to 2,135, i.e. , 3 percent of the vocabulary at the most. These new words are confined on the one hand to the military and political sector (titles, administration, etc.) and, on the other hand, to technical pastoral terms. The contrast with Arab influence is striking. While cultural pressure of the Arabs on Iran had been intense, they in no way infringed upon the entire Iranian territory, whereas with the Turks, whose contributions to Iranian civilization were modest, vast regions of Iranian lands were assimilated, notwithstanding the fact that resistance by the latter was ultimately victorious. Several reasons may be offered."</ref> نخستین تأثیر ترکی بر فارسی، در زمان حضور سربازان تُرک در ارتش [[سامانیان]] روی داد. پس از آن، در زمان فرمان‌روایی [[غزنویان]]، [[سلجوقیان]] و پس از [[حمله مغول به ایران|حملهٔ مغول]]، شمار بیشتری [[وام‌واژه|وام‌واژهٔ]] از ترکی به فارسی راه یافت؛ اما بیشترین راه‌یابی واژه‌های ترکی به فارسی در زمان فرمان‌روایی [[دودمان صفویان|صفویان]] و [[قاجاریان]] بود.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده =جلال متینی |نشانی=http://parsianjoman.org/?p=6698 |عنوان=زبان فارسی و حکومت‌های ترکان | ناشر =پارسی‌انجمن |تاریخ =۱ دی ۱۳۹۷ |تاریخ بازبینی=}}</ref>

=== پارسی سره ===
{{اصلی|پارسی سره}}
پارسی سَره آن گونه از زبان فارسی است که تهی از واژه‌های بیگانه یا دارای کمینه‌ای از آن‌ها باشد. زبان فارسی کنونی بازماندهٔ زبانی کهن است که در درازای پیشینه‌اش واژه‌های بسیاری به آن اندر شده یا از آن رخت بربسته‌اند؛ از این روی بخش بزرگی از دستور زبان [[فارسی]] کنونی و واژگان آن، ریشه در زبان‌های [[پارسی میانه]] و [[پارسی باستان]] دارد.<ref>دانشنامهٔ بریتانیکا [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/452817/Persian-language زبان فارسی]، Encyclopædia Britannica, Persian language (انگلیسی) بازبینی در ۱۱ ژوئن ۲۰۱۱</ref><ref>{{یادکرد وب| نشانی = http://www.encyclopedia.com/topic/Persian_language.aspx| عنوان = Persian language| تاریخ بازدید = ۱۱ ژوئن ۲۰۱۱| نویسنده = Jazayery, M. A| نشانی نویسنده = | نویسندگان دیگر = | تاریخ = | سال = ۲۰۰۴| ماه = | قالب = | اثر = | ناشر = Encyclopedia of the Modern Middle East and North Africa| صفحه = | زبان = انگلیسی| نشانی بایگانی = | تاریخ بایگانی = | نقل قول = Persian has changed little in the last thousand years or so: a person who knows Persian can understand tenth-century Persian}}</ref>

سره‌گرایان مدعی هستند، سره‌سازی با گوناگونی زبانی در جهان مشکلی ندارد و این که در سره‌گرایی کوشیده می‌شود تا از به‌کارگیری واژگان دیگر زبان‌ها پرهیز شود، به معنای دشمنی با ملت‌های دیگر و زبانشان نیست، زیرا هر زبانی در جای خود بسیار ارزشمند است و گویش‌وران این زبان‌ها نیز باید بر توان‌مندسازی زبان خود و زدودن آسیب‌هایی که به آن زبان رسیده است، کوشا باشند.<ref name="ReferenceA">گروه گردآورندگان، ''واژه‌نامه پارسی سره''، فرهنگستان زبان پارسی، شابک <bdi>۹۷۸–۹۶۴–۰۰–۷۸۱۴–۷</bdi></ref>

=== توانایی واژه‌سازی ===
[[زبان‌های هندواروپایی]] دارای حدود ۱۵۰۰ ریشه و در حدود ۲۵۰ پیشوند و در حدود ۶۰۰ پسوند هستند که با اضافه کردن پیشوندها به اصل ریشه می‌توان تعداد ۳۷۵٬۰۰۰ واژه را ساخت. هر کدام از واژه‌هایی که به این ترتیب به دست آمده است را می‌توان با یک پسوند ترکیب کرد. هرگاه ۳۷۵٬۰۰۰ واژه‌ای را که از ترکیب ۱۵۰۰ ریشه با ۲۵۰ پیشوند به دست آمده است با ۶۰۰ پسوند ترکیب کنیم، تعداد ۲۲۵٬۰۰۰٬۰۰۰ واژه به دست می‌آید. اگر همه ترکیب‌های ممکن را در زبان‌های هندواروپایی بخواهیم به‌شمار آوریم، تعداد واژه‌هایی که ممکن است وجود داشته باشد، مرز معینی ندارد و نکته قابل توجه این است که برای فهمیدن این میلیون‌ها واژه فقط نیاز به فراگرفتن ۱۵۰۰ ریشه و ۸۵۰ پیشوند و پسوند داریم، در صورتی که در یک زبان سامی برای فهمیدن دو میلیون واژه باید دست‌کم ۲۵۰۰۰ ریشه را دانست و قواعد پیچیده صرف افعال و اشتقاق را نیز فراگرفت. اساس توانایی زبان‌های هندواروپایی در یافتن واژه‌های علمی و بیان معانی است. زبان فارسی یکی از زبان‌های هندواروپایی است و دارای همان ریشه‌ها و همان پیشوندها و پسوندها است. تلفظ حروف در زبان‌های مختلف هندواروپایی متفاوت است ولی این تفاوت‌ها طبق یک روالی پیدا شده است. توانایی که در هر زبان هندواروپایی مانند [[زبان یونانی]] و [[زبان لاتین]] و [[زبان آلمانی]] و [[زبان فرانسوی]] و [[زبان انگلیسی]] وجود دارد، در زبان فارسی هم وجود دارد. روش علمی در این زبان‌ها مطالعه شده است و برای زبان فارسی به کار بردن آن‌ها بسیار ساده است. این تعداد واژه‌ها به روش اشتقاقی به وجود می‌آید و اگر روش ترکیبی و نشانه‌های اختصاری را هم اضافه کنیم واژگان بسیار بیش تری خواهیم داشت. این‌ها غیر از وندهای منسوخ و مهجور [[پارسی باستان]] است.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.jahanshiri.ir/fa/fa/tavanayi-farsi |title=نسخه آرشیو شده |accessdate=۲۹ ژانویه ۲۰۱۸ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180130091305/http://www.jahanshiri.ir/fa/fa/tavanayi-farsi |archivedate=۳۰ ژانویه ۲۰۱۸ |dead-url=yes}}</ref><ref>واژه‌های مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی، گروه واژه گزینی، چاپ و صحافی تندیس، چاپ اول 1377</ref>

== نوشتار ==
{{اصلی|خط فارسی}}
{{مرتبط|صفحه‌کلید فارسی|شورای بازنگری در شیوه نگارش و خط فارسی}}
بیشتر متون فارسی نوین ایران و افغانستان به [[خط عربی]] نوشته می‌شود. فارسی تاجیکستان تحت تأثیر [[زبان روسی|روسی]] به [[الفبای سیریلیک]] نوشته می‌شود.<ref name="perry2005">{{Cite book|title=A Tajik Persian Reference Grammar |year=2005 |last=Perry |first=John R. |publisher=Brill |location=Boston |isbn=90-04-14323-8}}</ref><ref name="lazard1956">{{Cite journal|title=Charactères distinctifs de la langue Tadjik |year=1956 |last=Lazard |first=Gilbert |journal=Bulletin de la Société Linguistique de Paris |volume=52 |pages=117–186}}</ref> چندین شیوه [[لاتین‌نویسی فارسی|لاتین‌نویسی]] نیز برای نوشتن فارسی به الفبای لاتین وجود دارند. کهن‌ترین نوشتهٔ به‌دست‌آمده از زبان فارسی امروزی به [[خط عبری]] کتابت شده است. نمونه‌های بسیار کهن دیگری هم از نوشته‌های متعلق به یهودیان فارسی‌زبان به دست آمده است که دارای مختصات [[گویش|گویشی]] خاص خود است.<ref>D. N. MacKenzie, An Early Jewish-Persian Argument</ref>

=== الفبای فارسی ===
[[پرونده:Nasta'liq calligraphy style - Mir Emad Hassani 04.png|بندانگشتی|چپ|نمونه‌ای از خط [[نستعلیق]] اثر [[میرعماد حسنی|میرعماد]]]]
{{اصلی|الفبای فارسی}}
فارسی نوین در ایران و افغانستان به [[الفبای فارسی]] نوشته می‌شود که یک گونه اصلاح‌شده از [[الفبای عربی]] و دارای چند حرف اضافی است. حدود ۲۰۰ سال پس از [[حمله اعراب به ایران]] که در ایران بدان [[دو قرن سکوت]] می‌گویند، خط عربی جایگزین خط‌های پیشین فارسی شد. پیش از آن از [[خط پهلوی]] برای نوشتن پارسی میانه و از [[خط اوستایی]] (دین دبیره) برای نوشتن متون مذهبی، به‌ویژه برای [[زبان اوستایی|اوستایی]]، استفاده می‌شد.<ref name="یحیی ذکا">{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= ذکاء |نام=یحیی |کتاب=در پیرامون تغییر خط فارسی | ناشر=نقش جهان |سال= ۱۳۲۹ |مکان= تهران |شابک=}}</ref>

الفبای فارسی دارای ۳۲ حرف (۳۳ با در نظر گرفتن [[همزه]]<ref>{{یادکرد |کتاب=لغت‌نامه دهخدا جلد ۴۹ شماره مسلسل ۱۱۶|نویسنده = دهخدا، علی‌اکبر| ناشر =دانشگاه تهران، سازمان لغت‌نامه| شهر=تهران| کوشش=زیر نظر دکتر محمد معین|سال=۱۳۳۴}}</ref>) است. برخی از [[واج]]‌های فارسی دارای دو یا چند حرف در نوشتار هستند؛ برای نمونه برای واج /ز/ چهار حرف ''ز''، ''ذ''، ''ض'' و ''ظ''، برای واج /س/ سه حرف ''س''، ''ص'' و ''ث''، برای واج /ت/ دو حرف ''ت'' و ''ط'' و همچنین برای واج /ه/ دو حرف ''ه'' و ''ح'' وجود دارد. از سویی دیگر برای واکه‌های کوتاه در فارسی هیچ حرفی وجود ندارد و ناگزیر از [[حرکت‌گذاری عربی و فارسی|حرکت‌ها]] برای نشان دادن آن‌ها استفاده می‌شود که این‌ها یادگیری فارسی را بیش از پیش دشوار می‌کنند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = محمد صادق ابراهیمی چابکی |نشانی=http://ensani.ir/file/download/article/20150908174958-9991-49.pdf |عنوان=املا و نظام نوشتاری زبان فارسی | ناشر =تعلیم و تربیت استثنایی |تاریخ = |تاریخ بازبینی=۸ بهمن ۱۳۹۹}}</ref> حروف الفبای فارسی به شرح زیر می‌باشند:

{{وسط‌چین}}
{{خیلی بزرگ|{{Nastaliq| [[ا]] [[ب]] [[پ]] [[ت]] [[ث]] [[ج]] [[چ]] [[ح]] [[خ]] [[د]] [[ذ]] [[ر]] [[ز]] [[ژ]] [[س]] [[ش]] [[ص]] [[ض]] [[ط]] [[ظ]] [[ع]] [[غ]] [[ف]] [[ق]] [[ک]] [[گ]] [[ل]] [[م]] [[ن]] [[و]] [[ه]] [[ی]]}}}}
{{پایان وسط‌چین}}

=== الفبای سیریلیک ===
[[پرونده:Akademijai ilmxhoi jumxhurii tojikiston.jpg|بندانگشتی|روزنامه‌ای به الفبای سیریلیک تاجیکی]]
{{اصلی|الفبای تاجیکی}}
الفبای تاجیکی در اواخر دهه ۱۹۳۰ برای نوشتار فارسی تاجیکی در [[جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان]] ابداع شد و جای [[الفبای لاتین]] را که از [[انقلاب اکتبر]] در این منطقه رایج بود را گرفت. از سال ۱۹۳۹، چاپ نوشته‌ها به الفبای عربی در این کشور ممنوع شد.<ref>{{Cite web |url=http://www.smallwars.quantico.usmc.mil/search/LessonsLearned/afghanistan/groundcombat.asp |title=Smallwars.quantico.usmc.mil |access-date=13 December 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100122154531/http://www.smallwars.quantico.usmc.mil/search/LessonsLearned/afghanistan/groundcombat.asp |archive-date=22 January 2010 |url-status=dead}}</ref> این الفبا در سال ۱۹۹۸ بازنگری شد و تعدادی از حروف از آن پاک شدند.<ref name="Tajik Persian Reference">Perry, J. R. (2005) ''A Tajik Persian Reference Grammar'' (Boston: Brill) p. 36</ref>
{| cellpadding=4 style="font-size:large; text-align:center;" summary="Thirty four letters of the Tajik Cyrillic alphabet, capital and lowercase" align=center
|+ style="font-size:smaller;" | '''الفبای سیریلیک تاجیکی'''
|-
| Нн
| Мм
| Лл
| Ққ
| Кк
| Йй
| Ӣӣ
| Ии
| Зз
| Жж
| Ёё
| Ее
| Дд
| Ғғ
| Гг
| Вв
| Бб
| Аа
|-
|
| Яя
| Юю
| Ээ
| Ъъ
| Шш
| Ҷҷ
| Чч
| Ҳҳ
| Хх
| Фф
| Ӯӯ
| Уу
| Тт
| Сс
| Рр
| Пп
| Оо
|}

=== الفبای لاتین ===
{{اصلی|لاتین‌نویسی فارسی}}
در سال‌های گذشته به دلایل فراوانی شیوه و ساختار [[خط لاتین]]، استفاده از آن برای زبان فارسی پیشنهاد شده است. اولین بیان‌کنندهٔ این ایده [[میرزا فتحعلی آخوندزاده]] بود که در صدر [[مشروطیت]] رساله‌ای نیز در این راستا نوشت، اما مورد استقبال قرار نگرفت.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://zamaaneh.com/idea/2007/05/print_post_100.html |عنوان=زبان فارسی و خط لاتینی | ناشر =[[رادیو زمانه]] |تاریخ = ۱۰ خرداد ۱۳۸۶ |تاریخ بازبینی=}}</ref> [[لاتین‌نویسی]] فارسی دارای چندین گونه رسمی و غیررسمی است. در گونه‌های رسمی که بیشتر در فرهنگنامه‌ها، دانشنامه‌ها و نرم‌افزارهایِ [[ترانویسی]] کاربرد دارند، با ابداع نویسه‌های نوآورانه، برای هر آوا تنها یک نویسه وجود داشته و دوگانگی و ابهام از بین می‌رود.<ref name=eki>{{cite web|last1=Pedersen|first1=Thomas T.|title=Persian (Farsi)|url=http://transliteration.eki.ee/pdf/Persian.pdf|website=Transliteration of Non-Roman Scripts}}</ref> گونهٔ دیگری از لاتین‌نویسی که به [[فینگلیش]] معروف است، به صورت غیررسمی در برنامه‌های [[چت]]، [[شبکه اجتماعی|شبکه‌های اجتماعی]] و [[پیامک]]‌ها کاربرد دارد که معیار نیست و قوانین آن در میان افراد و حتی رسانه‌های مختلف متفاوت است.<ref>Lambert, James. 2018. A multitude of 'lishes': The nomenclature of hybridity. ''English World-wide'', 39(1): 10. DOI: 10.1075/eww.38.3.04lam</ref> پس از انقلاب ۱۹۱۷ روسیه گونه‌ای از الفبای لاتین در حدود دو دهه در تاجیکستان رایج بود که الفبای سیریلیک کنونی جایگزین آن شد.<ref name="Tajik Persian Reference"/>

== گویش‌ها و لهجه‌ها ==
{{اصلی|گویش‌های فارسی}}
[[گویش‌شناسی|گویش‌شناسان]] برای زبان فارسی گویش‌های پرشماری را برشمرده‌اند که بیشتر از نظر الگوهای دستور زبان، واژگان و تلفظ با یکدیگر متفاوت هستند. تلفظ‌های ویژه در گویش‌ها را به عنوان لهجهٔ منطقه‌ای دسته‌بندی می‌کند. گویش‌های فارسی از نظر جغرافیایی به سه دسته بزرگ [[فارسی ایرانی|غربی]] (رایج در ایران و کشورهای عربی پیرامون [[خلیج فارس]])، [[فارسی افغانستان|شرقی]] (رایج در افغانستان و [[پاکستان]]) و [[فارسی تاجیکی|فرارودی]] (رایج در تاجیکستان و ازبکستان) تقسیم می‌شوند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده= |نشانی=http://portal.nlai.ir/EI/Wiki%20Pages/تاجيكي.aspx |عنوان=تاجیکی |ناشر=دانشنامه ایران‌زمین |تاریخ= |تاریخ بازبینی=۱۷ اسفند ۱۳۹۹ |archive-date=۱۲ آوریل ۲۰۲۱ |archive-url=https://web.archive.org/web/20210412162605/http://portal.nlai.ir/EI/Wiki%20Pages/%D8%AA%D8%A7%D8%AC%D9%8A%D9%83%D9%8A.aspx |url-status=dead}}</ref>

[[زبان تاتی قفقاز|گویش‌های تاتی]] رایج در [[جمهوری آذربایجان]] و [[داغستان]] نیز دیگر گروه گویشی فارسی هستند.<ref name="Gernot Windfuhr 1979. pg 4">Gernot Windfuhr, "Persian Grammar: history and state of its study", Walter de Gruyter, 1979. pg 4:""Tat- Persian spoken in the East Caucasus""</ref> گروه‌های قومی و مذهبی نیز دارای گویش‌های ویژه خود هستند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به [[زبان فارسیهود|گویش‌های جودی]] مربوط به [[یهودیان ایران]]، [[گویش یهودی بخارا|گویش بخاری]] مربوط به [[یهودیان بخارایی]] و [[گویش هزارگی]] مربوط به [[هزاره‌ها]] اشاره کرد.

=== فارسی غربی ===
{{اصلی|فارسی ایرانی}}
فارسی غربی یا ایرانی یکی از گونه‌های زبان فارسی و پر گویش‌ورترین آن‌هاست. این زبان، زبان رسمی [[ایران]] است و توسط اقلیت‌های بزرگی در [[عراق]] و [[کشورهای عربی خلیج فارس]]، به ویژه [[بحرین]]، گفتگو می‌شود.<ref name=UC>{{cite web|title=Persian|url=http://www.langcen.cam.ac.uk/resources/persian/persian.php|publisher=[[دانشگاه کمبریج|University of Cambridge]]|access-date=16 July 2013|archive-date=18 سپتامبر 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120918060805/http://www.langcen.cam.ac.uk/resources/persian/persian.php}}</ref> فارسی ایران نسبت به فارسی افغانستان میزان بیشتری وام‌واژه فرانسوی دارد. با این حال واژه‌های فرانسوی‌ای مانند «فاکولته» هستند که پس از وارد شدن به فارسی، در فارسی افغانستان باقی‌مانده‌اند اما در فارسی ایران عمدتاً فراموش شده و جای خود را به معادل اصیل‌تر، در این مورد «دانشکده» داده‌اند. برخی فقط در فارسی افغانستان وجود دارند مانند «لیسه»، «شارژ دافیر» به ترتیب به معنی «دبیرستان» و «کاردار» در فارسی ایران.

[[فارسی معیار]] در ایران بر پایه [[لهجه تهرانی]] بنا شده است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی - لهجه تهرانی|نشانی=http://icro.ir/index.aspx?pageid=32738&p=100&showitem=8488|وبگاه=icro.ir|بازبینی=2020-11-11}}{{پیوند مرده}}</ref> با گسترش سواد و پدید آمدن وسایل ارتباط جمعی و همگانی شدن آموزش و گسترش شهرنشینی در [[ایران]] و تأثیرگذاری شهر تهران و طبقه تحصیل‌کرده آن، فارسی معیار ایران، با دگرگونی‌هایی که عوامل مذکور در آن پدیدآوردند، به صورت زبان معیار امروزی درآمد.<ref>{{یادکرد وب |نام خانوادگی= رضایی |نام= والی |عنوان= زبان معیار چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟ |نشانی= http://www.sid.ir/fa/VEWSSID/J_pdf/70213832302.pdf |بازبینی= |اثر= والی رضایی |تاریخ= |ناشر= |نشانی بایگانی= |فرمت = PDF |کد زبان=}}</ref> لهجه‌های [[لهجه اصفهانی|اصفهانی]]، [[لهجه مشهدی|مشهدی]]، [[لهجه شیرازی|شیرازی]] و [[لهجه آبادانی|آبادانی]] از شناخته‌شده‌ترین لهجه‌های فارسی ایرانی هستند. [[فارسی بحرین|فارسی بحرینی]]، [[فارسی کویتی|کویتی]] و [[فارسی کربلایی|کربلایی]] (عراقی) نیز از گونه‌های فارسی غربی رایج در خارج از ایران هستند.

=== فارسی شرقی ===
{{اصلی|فارسی افغانستان}}
فارسی شرقی، فارسی افغانستان یا رسماً دری، در [[افغانستان]] رایج است. فارسی رایج‌ترین زبان در افغانستان و [[زبان مادری]] بیش از ۱۶ میلیون نفر (۴۸–۵۲٪) از مردم این کشور است.<ref name="CIA"/><ref name="AFGHANISTAN v. Languages"/><ref name="UCLA"/><ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2098.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af&regionCode=sas&#af|title=The World Factbook|date=2013-10-15|access-date=2020-01-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20131015094344/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2098.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af&regionCode=sas&#af|archive-date=15 October 2013}}</ref> به دلیل اینکه فارسی [[زبان میانجی]] افغانستان نیز به‌شمار می‌رود، در کل بیش از ۲۰ میلیون نفر یا ۸۰٪ از باشندگان این کشور بدان تسلط دارند.<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html|title=South Asia :: Afghanistan — The World Factbook - Central Intelligence Agency|website=www.cia.gov|access-date=2020-01-28|archive-date=۲۰ سپتامبر ۲۰۱۷|archive-url=https://web.archive.org/web/20170920072213/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html|url-status=dead}}</ref> [[تاجیک‌ها]]، [[مردمان هزاره|هزاره‌ها]] و [[مردم ایماق|ایماق‌ها]] گویشوران بومی فارسی در افغانستان هستند.<ref name="Encyclopædia Britannica"/> این زبان در کنار [[زبان پشتو|پشتو]] یکی از دو [[زبان رسمی]] کشور است.

فارسی معیار افغانستان بر پایه [[لهجه کابلی]] بنا شده است. گویش‌های فارسی شرقی از نظر ''[[گلاتولوگ]]'' به سه دسته بزرگ [[فارسی افغانستان|دری]]، [[گویش آیماقی|آیماقی]] و [[گویش هزارگی|هزارگی]] تقسیم می‌شوند. [[گویش دهواری]] که در [[پاکستان]] رایج است و همچنین گویش منقرض‌شده [[گویش پهلوانی|پهلوانی]] نیز از گویش‌های فارسی شرقی هستند.<ref>{{cite web | url=https://glottolog.org/resource/languoid/id/east2745 | title=Eastern Farsic | publisher=[[گلاتولوگ|Glottolog]] | accessdate=12 March 2021}}</ref> لهجه‌های [[لهجه هراتی|هراتی]]، [[لهجه قندهاری|قندهاری]]، [[لهجه پنجشیری|پنجشیری]] و [[لهجه بلخی|بلخی]] از معروف‌ترین لهجه‌های فارسی افغانستان هستند.

=== فارسی فرارودی ===
{{اصلی|فارسی تاجیکی}}
فارسی فرارودی یا تاجیکی در [[آسیای میانه]]، به ویژه در کشورهای [[تاجیکستان]] و [[ازبکستان]] گفتگو می‌شود. [[وام‌واژه]]‌هایی از زبان‌های [[زبان روسی|روسی]] و [[زبان ازبکی|ازبکی]] وارد فارسی تاجیکی شده است<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=Weryho |نام=Jan W. |کتاب=Tajiki Persian as a Europeanised Oriental Language | ناشر= Islamic Research Institute, International Islamic University, Islamabad|سال=1977 |مکان=Islamabad |شابک=}}</ref> و افزون بر این در مواردی تاجیکان برای برخی معنی‌ها و مفهوم‌ها، واژگانی را به کار می‌برند که در ایران بسامد کمتری برای آن مفهوم دارند. برای نمونه در فارسی تاجیکی به «[[خفاش]]»، «کورشب پرک»؛ به «[[فوتبالیست]]»، «فوتبالباز»؛ به «چای سبز»، «چای کبود»؛ به «بالگرد»، «چرخبال»؛ به «فرودگاه»، «خیزگَه» (محل برخاستن هواپیما) و به «[[کتری]]»، «چایجوش» می‌گویند. با این همه، فارسی تاجیکی به سادگی برای ایرانیان و افغانستانی‌ها قابل درک است.

فارسی معیار تاجیکستان در سده نوزدهم میلادی برپایه گویش ناحیه [[سمرقند]] و [[بخارا]] که مرکز تاریخی بی چون و چرای فارسی‌زبانان آن دیار بود، پدید آمد. [[دوشنبه (شهر)|دوشنبه]]، پایتخت کنونی تاجیکستان، در آن زمان یک روستای کوچک با چند صد نفر جمعیت بود که به هیچ روی در مقایسه با آن دو شهر از پیشینه فرهنگی خاصی برخوردار نبود. لهجه‌های [[لهجه بخاری|بخاری]] و [[لهجه سمرقندی|سمرقندی]] به گویش شمالی فارسی تاجیکی تعلق دارند و از طرف دیگر، [[لهجه دوشنبه‌ای]] جزو گویش جنوبی این زبان است و بنابراین گویش‌های رایج در منطقه‌ای که پایتخت واقع شده است، با فارسی تاجیکی معیار منطبق نیست. برای نمونه، گویش‌های شمالی، و همچنین تاجیکی معیار، واج /ɵ/ دارند، ولی این واج اصلاً در لهجه‌های صحبت شده در منطقه دوشنبه وجود ندارد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-the-international-phonetic-association/article/bukharan-tajik/E909A0BEDE9E6F52A52FBB12A9255A6F/core-reader |عنوان=Bukharan Tajik | ناشر =Cambridge Core |تاریخ = |تاریخ بازبینی=}}</ref>

== ادبیات ==
[[پرونده:Shahnameh3-1.jpg|بندانگشتی|چپ|220px|[[جنگ ایران و توران در دوره نوذر|جنگ نوذر و افراسیاب]] در [[شاهنامه]]؛ شاهنامه یکی از بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین سروده‌های حماسی جهان است.]]
{{اصلی|ادبیات فارسی}}
ادبیات فارسی شامل آثار گفتاری و نوشتاری به فارسی و یکی از کهن‌ترین [[ادبیات]]‌های جهان است.<ref name=Spooner1994>{{cite book |last1=Spooner |first1=Brian |editor1-last=Marashi |editor1-first=Mehdi |title=Persian Studies in North America: Studies in Honor of Mohammad Ali Jazayery |date=1994 |publisher=Brill |location=Leiden |pages=177–178 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=nSdsnqWpuh4C&pg=PA177 |chapter=Dari, Farsi, and Tojiki|isbn=978-0-936347-35-6}}</ref><ref name=Spooner2012>{{cite book |last1=Spooner |first1=Brian |editor1-last=Schiffman |editor1-first=Harold |title=Language policy and language conflict in Afghanistan and its neighbors: the changing politics of language choice |date=2012 |publisher=Brill |location=Leiden |page=94 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=52aicl9l7rwC&pg=PA94 |chapter=Dari, Farsi, and Tojiki|isbn=978-9004201453}}</ref><ref name=CWL2013>{{cite book |editor1-last=Campbell |editor1-first=George L. |editor2-last=King |editor2-first=Gareth |title=Compendium of the World's Languages |date=2013 |publisher=Routledge |page=1339 |edition=3rd |chapter=Persian |isbn=978-1-136-25846-6 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=DWAqAAAAQBAJ&pg=PA1339}}</ref> سن این ادبیات به دو و نیم هزاره می‌رسد. سرچشمه‌های آن در [[ایران بزرگ]]، شامل [[ایران]]، [[عراق]]، [[افغانستان]]، [[قفقاز]]، [[ترکیه]] و مناطقی از [[آسیای میانه]] (همچون [[تاجیکستان]] و [[ازبکستان]]) و [[جنوب آسیا]] قرار دارند که فارسی زبان بومی یا رسمی آن‌ها بوده است. برای نمونه، [[مولوی]]، یکی از محبوب‌ترین شاعران فارسی، در [[بلخ]] (در افغانستان امروزی)]<ref name=ba>بدیع‌الزّمان فروزانفر، زندگانی مولانا جلال‌الدین محمّد بلخی مشهور به مولوی، تهران، ۱۳۱۵، ص ۵</ref> یا [[وخش (شهر)|وخش]] (در تاجیکستان امروزی)<ref name="Vakhsh">بنابر نظر فریتز مایر بهاء ولد پدر مولوی هنگام تولد او در [[وخش (شهر)|وخش]] از توابع ولایت [[بدخشان]] (واقع در [[تاجیکستان]] امروزی) مقیم بوده است. آنه‌ماری شیمل و فرانکلین لویس نیز این نظر را پذیرفته‌اند.
* یک)
Annemarie Schimmel, "I Am Wind, You Are Fire," p. 11.
* دو)
Franklin Lewis, Rumi Past and Present, East and West: The Life, Teachings, and Poetry of Jalâl al-Din Rumi, 2000, pp. 47–49.
* سه)
Annemarie Schimmel, The Triumphal Sun: A Study of the Works of Jalaloddin Rumi, SUNY Press, 1993.pg xv:</ref> زاده شد و در [[قونیه]] (در ترکیه امروزی) در گذشت.<ref>{{یادکرد |فصل=مقدمه مؤلف |کتاب=شرح جامع مثنوی معنوی |نویسنده = کریم زمانی |ناشر =اطلاعات |شهر=تهران |صفحه=۲۱ تا ۲۳ |سال=۱۳۸۳ |شابک=964-423-353-0}}</ref> [[غزنویان]] مناطق بزرگی را در مرکز و جنوب آسیا فتح کردند و فارسی را به عنوان زبان درباری خود برگزیدند؛<ref>Homa Katouzian, "Iranian history and politics", Published by Routledge, 2003. pg 128: "''Indeed, since the formation of the Ghaznavids state in the tenth century until the fall of Qajars at the beginning of the twentieth century, most parts of the Iranian cultural regions were ruled by Turkic-speaking dynasties most of the time. At the same time, the official language was Persian, the court literature was in Persian, and most of the chancellors, ministers, and mandarins were Persian speakers of the highest learning and ability''"</ref> بنابراین ادبیات فارسی افزون بر ایران، متعلق به [[بین‌النهرین]]، [[جمهوری آذربایجان]]، و قفقاز، ترکیه، [[پاکستان]]، [[بنگلادش]]، [[هند]]، تاجیکستان و دیگر بخش‌های آسیای میانه است.

ادبیات فارسی به عنوان یکی از ادبیات بزرگ بشریت توصیف شده است<ref>Arthur John Arberry, ''The Legacy of Persia'', Oxford: Clarendon Press, 1953, {{شابک|0-19-821905-9}}, p. 200.</ref> و [[یوهان ولفگانگ فون گوته|گوته]] از آن به عنوان یکی از چهار رکن اصلی ادبیات جهان یاد می‌کند.<ref>Von David Levinson; Karen Christensen, ''Encyclopedia of Modern Asia'', Charles Scribner's Sons. 2002, vol. 4, p. 480</ref> ریشه ادبیات فارسی در آثار برجای مانده از پارسی میانه و باستان است که قدمت دومی به ۵۲۲ سال پیش از میلاد مسیح و [[سنگ‌نبشته بیستون]] بازمی‌گردد.<ref>[http://www.chn.ir/news/?section=2&id=32630 خبرگزاری میراث فرهنگی] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100124152430/http://www.chn.ir/news/?section=2&id=32630 |date=۲۴ ژانویه ۲۰۱۰}}</ref> بخش عمده ادبیات فارسی از دوران پس از [[حمله اعراب به ایران]] به جا مانده است. پس از قدرت‌گیری [[خلافت عباسی|عباسیان]] (۷۵۰ م)، ایرانیان به کاتبان و دیوان‌سالاران خلافت تبدیل شدند و به نویسندگی و شاعری نیز روی آوردند. ادبیات فارسی نو به دلایل سیاسی در [[خراسان]] و [[فرارود]] پدیدار و شکوفا شد، چرا که نخستین دودمان‌های پسااسلامی همانند [[طاهریان]] و [[سامانیان]] در این مناطق مستقر بودند.<ref>Frye, R.N. , "Darī", ''The Encyclopaedia of Islam'', Brill Publications, CD version.</ref>

شاعران فارسی همانند [[فردوسی]]، [[سعدی]]، [[حافظ]]، [[عطار نیشابوری|عطار]]، [[نظامی گنجوی|نظامی]]،<ref>C. A. (Charles Ambrose) Storey and Franço de Blois (2004), "Persian Literature - A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period", RoutledgeCurzon; 2nd revised edition (June 21, 2004). p. 363: "Nizami Ganja’i, whose personal name was Ilyas, is the most celebrated native poet of the Persians after Firdausi. His nisbah designates him as a native of Ganja (Elizavetpol, Kirovabad) in Azerbaijan, then still a country with an Iranian population, and he spent the whole of his life in Transcaucasia; the verse in some of his poetic works which makes him a native of the hinterland of Qom is a spurious interpolation."</ref> [[مولوی]]،<ref>Franklin Lewis, Rumi Past and Present, East and West, Oneworld Publications, 2000. How is it that a Persian boy born almost eight hundred years ago in Khorasan, the northeastern province of greater Iran, in a region that we identify today as Central Asia, but was considered in those days as part of the Greater Persian cultural sphere, wound up in Central Anatolia on the receding edge of the Byzantine cultural sphere, in which is now Turkey, some 1500 miles to the west? (p. 9)</ref> و [[خیام]] در جهان شناخته شده و بر ادبیات بسیاری از کشورها تأثیر گذاشته‌اند. در میان چهره‌های شناخته‌شده ادبیات معاصر فارسی می‌توان به [[صادق هدایت]]، [[محمدعلی جمال‌زاده]]، [[هوشنگ گلشیری]] و [[جلال آل احمد]] در ادبیات داستانی و [[شهریار (شاعر)|شهریار]]، [[نیمایوشیج]]، [[احمد شاملو]]، [[مهدی اخوان ثالث]] و [[سهراب سپهری]] در شعر اشاره کرد.

[[شعر فارسی]] و [[نثر فارسی]] دو گونه اصلی در ادب فارسی هستند. شعر فارسی به صورت کنونی قدمتی بیش از ۱۱۰۰ سال دارد. این گونه شعر کاملاً موزون بوده و وزن آن بر پایهٔ ساختاری است که [[عروض]] ([[وزن شعر فارسی]]) نام دارد.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=شمیسا |نام= سیروس |کتاب=آشنایی با عروض و قافیه | ناشر=میترا |سال= |مکان=تهران |شابک=9789648417029}}</ref> در شعر فارسی به‌طور سنتی سه سبک اصلی ادبی [[سبک خراسانی|خراسانی]]، [[سبک عراقی|عراقی]] و [[سبک هندی|هندی]] وجود دارد. سبک شعر به مجموعه واژگان، طرز بیان، دستور زبان و نیز محتوا و درونمایه‌های شعری دوره‌های خاص تاریخی گفته می‌شود که در شعر شاعران همان دوره نمود پیدا کرده و آن را از شیوه شاعری پیشینیان و آیندگان متمایز می‌سازد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده =پیتر چلکوسکی |نشانی=https://www.jstor.org/stable/4310157?seq=1 |عنوان=ادبیات در اصفهان پیشاصفوی | ناشر = |تاریخ = |تاریخ بازبینی= ۸ بهمن ۱۳۹۹}}</ref>

[[نثر]] فارسی به چهار دسته مرسل (ساده)، مسجع (آهنگین)، مصنوع (متکلف) و محاوره‌ای (گفتاری) تقسیم می‌شود.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده= |نشانی=http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=سبک+ها+و+مکتبهادر+نثر+فارسی&SSOReturnPage=Check&Rand=0 |عنوان=سبک‌ها و مکتبهادر نثر فارسی |ناشر=دانشنامه رشد |تاریخ= |تاریخ بازبینی=۸ بهمن ۱۳۹۹ |archive-date=۴ سپتامبر ۲۰۱۷ |archive-url=https://web.archive.org/web/20170904112456/http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%B3%D8%A8%DA%A9+%D9%87%D8%A7+%D9%88+%D9%85%DA%A9%D8%AA%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%AF%D8%B1+%D9%86%D8%AB%D8%B1+%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C&SSOReturnPage=Check&Rand=0 |url-status=dead}}</ref> ''[[چهارمقاله]]'' اثر [[نظامی عروضی سمرقندی]] و ''[[جوامع الحکایات و لوامع الروایات]]'' اثر [[محمد عوفی]] از پرآوازه‌ترین نثرهای فارسی هستند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.radiofarda.com/a/f35_Book_Week_Moin_Aruzi/1610524.html |عنوان=چهارمقاله عروضی با تصحیح دکتر محمد معین | ناشر =[[رادیو فردا]] |تاریخ =۱۷ آوریل ۲۰۰۹ |تاریخ بازبینی=}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.cgie.org.ir/fa/article/240480/جوامع-الحکایات-و-لوامع-الروایات |عنوان=جوامع الحکایات و لوامع الروایات | ناشر =دائرةالمعارف بزرگ اسلامی |تاریخ =۱۳ بهمن ۱۳۹۸ |تاریخ بازبینی=}}</ref> ''[[قابوس‌نامه]]'' اثر [[کیکاووس زیاری|عنصرالمعالی کیکاووس زیاری]]، ''[[سیاست‌نامه]]'' اثر [[خواجه نظام‌الملک طوسی]] و ''[[کلیله و دمنه]]'' اثر [[نصرالله منشی]] نیز از دیگر نثرهای شناخته‌شده فارسی هستند.

== جایگاه ==
زبان فارسی با اینکه یکی از پایه‌های اصلی هویت ایرانی است و به عنوان زبان ملی و رسمی ایران شناخته شده است، ولی هویتی بسیار فراتر از [[فلات ایران]] دارد.<ref>اهمیت فارسی در دورهٔ دهکده جهانی [http://hamshahrionline.ir/details/8213] روزنامه ''همشهری'' ۲۲ آبان ۱۳۸۵</ref><ref>{{یادکرد وب|نام خانوادگی=|نویسنده=|نام=|کد زبان=English|تاریخ=1600-12-31|وبگاه=The UCLA Language Materials Project (LMP)|نشانی=http://www.lmp.ucla.edu/Profile.aspx?LangID=63&menu=004|عنوان=Persian|بازبینی=2016-08-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170923082042/http://www.lmp.ucla.edu/Profile.aspx?LangID=63&menu=004|archivedate=۲۳ سپتامبر ۲۰۱۷|dead-url=yes}}</ref> فارسی از حدود سال ۱۰۰۰ میلادی تا ۱۸۰۰، [[زبان میانجی]] بخش بزرگی از [[غرب آسیا|غرب]]، [[آسیای مرکزی|مرکز]] و [[جنوب آسیا]] بود.<ref>English as she was spoke. in: The Economist Newspaper Limited, Dec 16, 2010, London 2010.</ref>

در سال ۱۸۷۲ در نشست ادیبان و [[زبان‌شناس]]ان اروپایی در [[برلین]]، زبان‌های [[زبان یونانی|یونانی]]، [[فارسی]]، [[زبان لاتین|لاتین]] و [[سانسکریت]] به عنوان [[زبان‌های کلاسیک جهان]] برگزیده شدند.<ref>{{cite web|url=http://www.iranianshistoryonthisday.com/ENGLISH.ASP?u=&B1=Submit&GD=17&GM=9 |title=Persian, the second classic and ancient language |author=Translation by Rowshan Lohrasbpour |quote=In conclusion of their three days conference in Berlin, in the second half of September 1872, linguists and theologians declared Persian as one of the four classic languages and in range with Greek, Latin and Sanskrit languages. In this conference, the Indo-European languages were discussed and studied. This conference put Persian language, from the classic point of view, as second in rank (after Greek) |date=17 September 2015 |work=Iranians History on This Day |publisher=Nushiravan Keihanizadeh, PhD A Journalist and Historian |accessdate=29 September 2015 |lang=en}}</ref> بر پایهٔ تعریف، زبانی کلاسیک به‌شمار می‌آید که یکم، باستانی باشد، دوم، ادبیات غنی داشته باشد و سوم در آخرین هزارهٔ عمر خود تغییرات اندکی کرده باشد.<ref name=ToolAutoGenRef1>روزنامه ''[[همشهری]]''. ۲۶/۶/۱۳۸۷</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://jahanesanat.ir/پارسی،-دومین-زبان-کلاسیک-و-باستانی-2/103619/ |عنوان=پارسی، دومین زبان کلاسیک و باستانی | ناشر =روزنامه جهان صنعت |تاریخ = |تاریخ بازبینی=۱۸ بهمن ۱۳۹۹}}</ref> فارسی از نظر شمار و تنوع [[ضرب‌المثل]]‌ها در میان سه زبان نخست جهان است.<ref name=ToolAutoGenRef3>رحماندوست، مصطفی، فوت کوزه‌گری: مثل‌های فارسی و داستان‌های آن، تهران: انتشارات مدرسه، چاپ دوم: ۱۳۸۷، پیشگفتار. شابک: ۹۷۸۹۶۴۳۸۵۸۱۲۴</ref> دامنهٔ واژگان و تنوع واژه‌ها در فارسی همچنین بسیار بزرگ و پرمایه است و یکی از غنی‌ترین زبان‌های جهان از نظر واژه‌ها و دایرهٔ واژگان به‌شمار می‌آید. در کمتر زبانی فرهنگ واژگانی چون [[لغتنامه دهخدا|دهخدا]] (در ۱۸ جلد) یا [[فرهنگ معین]] (در ۶ جلد) دیده می‌شود.<ref name=ToolAutoGenRef20>دانشگاه تکزاس: [http://sites.la.utexas.edu/persian_online_resources/history-of-the-language/new-persian/ زبان فارسی نو]، بازدید: دسامبر ۲۰۱۱.</ref>

فارسی پس از عربی، زبان دوم [[جهان اسلام]] است<ref>{{یادکرد وب |نویسنده= |نشانی=https://www.soas.ac.uk/nme/persianiranian/farsi/#:~:text=Persian%20is%20the%20second%20language,the%20Mogul%20rule%20in%201837. |عنوان=About Persian (Farsi) |ناشر=Department of the Languages and Cultures of the Near and Middle East of SOAS University of London |تاریخ= |تاریخ بازبینی= |archive-date=۲۹ اکتبر ۲۰۲۱ |archive-url=https://web.archive.org/web/20211029174508/https://www.soas.ac.uk/nme/persianiranian/farsi/#:~:text=Persian%20is%20the%20second%20language,the%20Mogul%20rule%20in%201837. |url-status=dead}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.irna.ir/news/83617110/به-گفته-استاد-مطهری-فارسی-زبان-دوم-اسلام-است |عنوان=به گفته استاد مطهری، فارسی زبان دوم اسلام است | ناشر =ایرنا |تاریخ =۱۱ دی ۱۳۹۸ |تاریخ بازبینی=}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://iqna.ir/fa/news/2251017/فارسی-زبان-دوم-جهان-اسلام-است |عنوان=فارسی زبان دوم جهان اسلام است | ناشر =خبرگزاری قرآن |تاریخ =۱۴ دی ۱۳۹۰ |تاریخ بازبینی=}}</ref> و امروزه هم گروندگان به اسلام در چین و دیگر نقاط آسیا فارسی را به‌عنوان زبان دوم متن‌های اسلامی پس از عربی می‌آموزند.<ref name="History of the Persian"/> فارسی همچنین جزو چند زبانی است که در بسیاری از دانشگاه‌های اصلی جهان به‌عنوان رشتهٔ تحصیلی در مقطع کارشناسی و بالاتر ارائه می‌شود و بسیاری از دانشگاه‌ها نشریه‌هایی به فارسی یا دربارهٔ آن دارند. آموزش فارسی در ۳۴۰ دانشگاه جهان انجام می‌پذیرد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.irna.ir/news/82583266/زبان-فارسی-در-340-دانشگاه-دنیا-تدریس-می-شود |عنوان=زبان فارسی در 340 دانشگاه دنیا تدریس می‌شود | ناشر =ایرنا |تاریخ =۱۱ تیر ۱۳۹۶ |تاریخ بازبینی=}}</ref>
[[پرونده:2014_Distribution_of_Languages_on_Internet_Websites.jpg|بندانگشتی|[[نمودار دایره‌ای]] از [[زبان‌های مورد استفاده بر روی اینترنت]]]]
امروزه بجز صدها شبکه رادیویی و تلویزیونی داخلی کشورهای فارسی‌زبان، بسیاری از رسانه‌های بزرگ جهان همچون [[بخش فارسی بی‌بی‌سی|بی‌بی‌سی]]، [[بخش فارسی صدای آمریکا|صدای آمریکا]]، [[بخش فارسی یورونیوز|یورونیوز]]، [[بخش فارسی دویچه وله|دویچه‌وله]] (صدای آلمان)، [[رادیو فرانسه#بخش فارسی رادیو بین‌المللی فرانسه|رادیو فرانسه]]، [[جغرافیای ملی فارسی|نشنال جیوگرفیک]]، [[صدای روسیه]]، [[بخش فارسی رادیو اسرائیل|رادیو اسرائیل]]، [[بخش فارسی رادیو بین‌المللی چین|رادیو بین‌المللی چین]]، [[العربیه]] و غیره به زبان فارسی برنامه دارند<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.bu.edu/mlcl/home/why-study-persian/ |عنوان=Why Study Persian? Modern Languages & Comparative Literature | ناشر =Boston University |تاریخ = |تاریخ بازبینی=}}</ref> و ده‌ها کانال ماهواره‌ای و اینترنتی به پخش برنامه به زبان فارسی مشغولند.

فارسی در ایران،<ref name="Iran Constitution"/> افغانستان (به عنوان [[فارسی افغانستان|دری]])،<ref name="Afghanistan Constitution"/> تاجیکستان (به عنوان [[فارسی تاجیکی|تاجیکی]])<ref name="Tajikistan Constitution"/> و در [[جمهوری داغستان]] در [[فدراسیون روسیه]] (به عنوان [[زبان تاتی قفقاز|تاتی]])<ref name="Dagesstan Constitution"/> از وضعیت رسمی برخوردار است. تلاش‌هایی برای ثبت فارسی به عنوان [[زبان‌های رسمی سازمان ملل متحد|هفتمین زبان رسمی]] [[سازمان ملل متحد]] انجام شده است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.hamshahrionline.ir/news/145592/تلاش-ایران-برای-ثبت-زبان-فارسی-به-عنوان-هفتمین-زبان-رایج-جهان |عنوان=تلاش ایران برای ثبت زبان فارسی به عنوان هفتمین زبان رایج جهان | ناشر =همشهری آنلاین |تاریخ =۲۳ شهریور ۱۳۹۰ |تاریخ بازبینی=}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.isna.ir/news/94091307473/زبان-فارسی-را-باید-در-یونسکو-ثبت-کرد |عنوان=زبان فارسی را باید در یونسکو ثبت کرد | ناشر =ایسنا |تاریخ =۱۳ آذر ۱۳۹۴ |تاریخ بازبینی=}}</ref>
زبان فارسی برمبنای معیارهای [[بلاغت]] و [[وجه پرسشی]] نیز نهمین زبان کامل در جهان است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=کامل‌ترین زبان دنیا کدام است؟|نشانی=https://parsine.com/fa/news/606134|وبگاه=fa|تاریخ=۲۱ اسفند ۱۳۹۸|بازبینی=2022-05-29|کد زبان=fa|نام=Parsine com {{!}} پایگاه خبری-تحلیلی|نام خانوادگی=پارسینه}}</ref>

=== اثرگذاری‌ها ===
[[پرونده:Persian origin names in the world.svg|بندانگشتی|چپ|350px|کشورهای دارای مکان‌هایی با ریشه نام فارسی]]
{{اصلی|تأثیر زبان فارسی بر زبان‌های دیگر}}
فارسی بر زبان‌های بسیاری، به ویژه دیگر [[زبان‌های هندواروپایی]] همانند [[زبان ارمنی|ارمنی]]،<ref>{{cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/armenia-iv|title=ARMENIA AND IRAN iv. Iranian influences in Armenian Language|access-date=2 January 2015}}</ref> اردو، بنگالی و تا حد کمتری هندی؛<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=EQJHAQAAQBAJ&q=ghaznavids+brought+persian+to+south+asia&pg=PA18|title=South Asian Sufis: Devotion, Deviation, and Destiny|access-date=23 April 2015|isbn=978-1-4411-5127-8|last1=Bennett|first1=Clinton|last2=Ramsey|first2=Charles M.|date=March 2012}}</ref> [[زبان‌های ترکی]] همانند [[زبان ترکی عثمانی|ترکی عثمانی]]، [[زبان جغتایی|جغتایی]]، [[زبان تاتاری|تاتاری]]، [[زبان ترکی استانبولی|ترکی استانبولی]]،<ref>[http://www.azargoshnasp.net/languages/Persian/persianloanwordsistanbulturkish.pdf Andreas Tietze, Persian loanwords in Anatolian Turkish, Oriens, 20 (1967) pp- 125–168.] (accessed August 2016)</ref> [[زبان ترکمنی|ترکمنی]]، [[زبان ترکی آذربایجانی|آذربایجانی]]،<ref>L. Johanson, "Azerbaijan: Iranian Elements in Azeri Turkish" in [[دانشنامه ایرانیکا]] [https://archive.today/20090412050047/http://www.iranica.com/newsite/index.isc?Article=http://www.iranica.com/newsite/articles/unicode/v3f2/v3f2a088.html Iranica.com]</ref> [[زبان ازبکی|ازبکی]]، [[زبان قرقیزی|قرقیزی]]، [[زبان قزاقی|قزاقی]] و [[زبان کاراچایی-بالکاری|قره‌چای-بالکاری]]؛<ref name="Compendium of the World Languages">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=DWAqAAAAQBAJ&pg=PA832 |title=Compendium of the World Languages |publisher=Routledge |year=2013 |authors=George L. Campbell and Gareth King |isbn=978-1-136-25846-6 |access-date=23 May 2014}}</ref> [[زبان‌های قفقاز]] همانند [[زبان گرجی|گرجی]]<ref>{{cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/georgia-v-|title=GEORGIA v. LINGUISTIC CONTACTS WITH IRANIAN LANGUAGES|access-date=2 January 2015}}</ref> و تا حد کمتری [[زبان آواری|آواری]] و [[زبان لزگی|لزگی]]؛<ref>{{cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/dagestan|title=DAGESTAN|access-date=2 January 2014}}</ref> [[زبان‌های آفروآسیایی]] همانند [[آرامی نو آشوری|آرامی نو]]، [[زبان عبری|عبری]] و [[زبان عربی|عربی]]، به ویژه عربی [[عربی بحرانی|بحرانی]]، [[عربی خلیجی|خلیجی]] و [[عربی عراقی|عراقی]]؛<ref name=Holes2001>{{cite book |last=Holes |first=Clive |title=Dialect, Culture, and Society in Eastern Arabia: Glossary |url=https://books.google.com/books?id=bJLjAKH7-rIC&pg=PR30 |year=2001 |publisher=BRILL |isbn=90-04-10763-0 |page=XXX}}</ref><ref>{{cite web |author=Pasad |url=http://www.bashgah.net/modules.php?name=News&file=article&sid=23845 |title=Bashgah.net |publisher=Bashgah.net |access-date=13 July 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110723023057/http://www.bashgah.net/modules.php?name=News&file=article&sid=23845 |archive-date=23 July 2011 |url-status=dead}}</ref> [[زبان‌های دراویدی]] همانند [[زبان تامیلی|تامیلی]]، [[زبان تلوگو|تلوگو]] و [[زبان براهویی|براهویی]] و همچنین [[زبان‌های آسترونزیایی]] همانند [[زبان اندونزیایی|اندونزیایی]] و [[زبان مالایی|مالایی]] تأثیر گذاشته است. فارسی از راه ترکی عثمانی تأثیر واژگانی چشمگیری بر زبان‌های شرق اروپا همچون [[زبان آلبانیایی|آلبانیایی]]، [[زبان صربی|صربی]]، [[زبان کرواتی|کرواتی]]، [[زبان بلغاری|بلغاری]] و به ویژه [[زبان بوسنیایی|بوسنیایی]] گذاشته است. حضور پررنگ وام‌واژگان فارسی را حتی تا [[زبان سواحلی]] در [[کنیا]] و [[تانزانیا]] نیز می‌توان یافت.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://parsianjoman.org/?p=2182 |عنوان=واژه‌های پارسی در زبان سواحلی | ناشر =پارسی‌انجمن |تاریخ =۱۵ دی ۱۳۹۳ |تاریخ بازبینی=}}</ref> شمار وام‌واژه‌های فارسی در [[زبان انگلیسی]] ۸۱۱ واژه است.<ref>Kaye, Alan S. 2004. "[http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=248015&fulltextType=RA&fileId=S0266078404004043 Persian loanwords in English]". English Today. 0 (4): 20-24.</ref>

نام بسیاری از شهرها و کشورهای جهان دارای ریشه فارسی است. در میان کشورها نام‌های بین‌المللی [[ایران]]، [[افغانستان]]، [[تاجیکستان]]، [[ازبکستان]]، [[قزاقستان]]، [[قرقیزستان]]، [[ترکمنستان]]، [[پاکستان]]، [[ارمنستان]]،<ref>Horace Abram Rigg, Jr. , ''A Note on the Names Armânum and Urartu'' Journal of the American Oriental Society, Vol. 57, No. 4 (Dec. , 1937), pp. &nbsp;416–418.</ref> [[عراق]]،<ref>Wilhelm Eilers (1983). "Iran and Mesopotamia". In E. Yarshater, ''The Cambridge History of Iran'', vol. 3, Cambridge: Cambridge University Press.</ref> [[جمهوری آذربایجان]]،<ref name="ISBN">''The Azerbaijani Turks: Power and Identity under Russian Rule'' by Audrey Altstadt, {{ISBN|0-8179-9182-4}} (retrieved 7 June 2006).</ref> [[گرجستان]]،<ref>{{cite book|last1=Mikaberidze|first1=Alexander|title=Historical Dictionary of Georgia|date=2015|publisher=Rowman & Littlefield|isbn=978-1-4422-4146-6|page=3|edition=2}}</ref><ref>{{cite book|last1=Hock|first1=Hans Henrich|last2=Zgusta|first2=Ladislav|title=Historical, Indo-European, and Lexicographical Studies|date=1997|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3-11-012884-0|page=211}}</ref> [[هند]]،<ref>"India", ''Oxford English Dictionary'', second edition, 2100a.d. Oxford University Press</ref> [[چین]]<ref name=OED>{{cite web |url=https://www.oed.com/view/Entry/31735? |title= China |work= Oxford English Dictionary}}{{ISBN|0-19-957315-8}}</ref> و [[کرواسی]]<ref name="Gluhak-1993">{{cite book|first=Alemko|last=Gluhak|title=Hrvatski etimološki rječnik|trans-title=Croatian Etymological Dictionary|language=hr|publisher=August Cesarec|year=1993|isbn=953-162-000-8}}</ref> دارای ریشه فارسی است. نام کشور [[تانزانیا]] نیز از ترکیب «[[تانگانیکا]]» و «[[زنگبار]]» می‌آید که دومی واژه‌ای فارسی و به معنی «ساحل سیاهان» (زنگ + بار) است.<ref>{{OEtymD|zanzibar}}</ref><ref name="Burton2010">{{cite book|author=Richard F. Burton|title=The Lake Regions of Central Africa|url=https://books.google.com/books?id=D-ph9_ibicUC&pg=PA38|year=2010|publisher=Cosimo, Inc.|location=New York|isbn=978-1-61640-179-5|page=38}}</ref> نام جمهوری‌های [[تاتارستان]]، [[داغستان]] و [[باشقیرستان]] در [[روسیه]] و [[جمهوری قره‌قالپاقستان|قره‌قالپاقستان]] در ازبکستان نیز دارای ریشه فارسی است. پسوند فارسی ''[[-آباد]]'' در نام بسیاری از شهرهای جهان از جمله [[اسلام‌آباد]] (پایتخت پاکستان)، [[عشق‌آباد]] (پایتخت ترکمنستان)، [[حیدرآباد (هند)|حیدرآباد]] (هند)، [[خرم‌آباد]] (ایران)، [[جلال‌آباد]] (افغانستان)، [[اگرآباد]] ([[بنگلادش]]) و [[فیض‌آباد (ترینیداد و توباگو)|فیض‌آباد]] ([[ترینیداد و توباگو]]) یافت می‌شود. واژه فارسی [[بندر (واژه)|بندر]] نیز در نام شهرهای بسیاری در سراسر جهان از جمله [[بندر عباس]] (ایران)، [[بندر سری بگاوان]] (پایتخت [[برونئی]])، [[بندر لامپونگ]] ([[اندونزی]])، [[بندر سری پوترا]] ([[مالزی]]) و [[باند (شانگهای)|باند]] (ناحیه‌ای در [[شانگهای]]، چین) یافت می‌شود. در خارج از جغرافیای فارسی‌زبانان نام شهرهای بسیاری از جمله [[بغداد]] (پایتخت عراق)،<ref name=EI2>{{Cite encyclopedia|author=Duri, A.A. |title=Bag̲h̲dād| year= 2012 |encyclopedia= Encyclopaedia of Islam| edition= 2nd|publisher=Brill |editor=P. Bearman |editor2=Th. Bianquis |editor3=C.E. Bosworth |editor4=E. van Donzel |editor5=W.P. Heinrichs|doi=10.1163/1573-3912_islam_COM_0084}}</ref> [[باکو]] (پایتخت جمهوری آذربایجان)،<ref>[http://www.window2baku.com/eng/9002toponimbaku.htm On the Etymology of the Name “Baku”] Retrieved on July 8, 2006</ref> [[سارایوو]] (پایتخت [[بوسنی و هرزگووین]])،<ref>{{cite book | url = https://books.google.com/books?id=kkQQAAAAIAAJ | language = sh | title = Bosanski pašaluk: postanak i upravna podjela | author = Hazim Šabanović | publisher = Naučno društvo NR Bosne i Hercegovine | year = 1959 | id = UDC 94(497.6)"14/17" | pages = 28–37 | access-date =11 September 2012}}</ref> [[موگادیشو]] (پایتخت [[سومالی]])،<ref>{{Cite journal|date=October 1989|title=David D. Laitin and Said S. Samatar. <italic>Somalia: Nation in Search of a State</italic>. (Profiles/Nations of Contemporary Africa.) Boulder, Colo. : Westview or Gower, London. 1987. Pp. xvii, 198. $28.00|journal=The American Historical Review|doi=10.1086/ahr/94.4.1148|issn=1937-5239}}</ref> [[آستانه (قزاقستان)|آستانه]] (پایتخت قزاقستان)،<ref name="The history of Astana">{{cite web |publisher=Akimat of Astana |title=The history of Astana |url=http://astana.gov.kz/en/modules/material/42 |date=19 January 2013 |access-date=6 October 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141007033517/http://astana.gov.kz/en/modules/material/42 |archive-date=7 October 2014 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> [[قیروان]] ([[تونس]])،<ref>MacKenzie, D. N. (1971) , "kārawān", in ''[http://www.rabbinics.org/pahlavi/MacKenzie-PahlDict.pdf A concise Pahlavi dictionary] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121203034323/http://www.rabbinics.org/pahlavi/MacKenzie-PahlDict.pdf |date=3 دسامبر 2012}}'', London, New York, Toronto: Oxford University Press</ref> [[دربند (روسیه)|دربند]] (روسیه)،<ref>{{cite book |last2=Kosarev |first2=Aleksey N |last3=Glantz |first3=Michael |last4=Kostianoy |first4=Andrey G. |last1=Zonn |first1=Igor S |title=The Caspian Sea Encyclopedia |url=https://archive.org/details/caspianseaencycl00zonn_788 |year=2010 |publisher=Springer |page=[https://archive.org/details/caspianseaencycl00zonn_788/page/n171 160]}}</ref> [[نووی پازار]] ([[صربستان]])، [[پازارجیک، بلغارستان|پازارجیک]] ([[بلغارستان]])، [[باغچه‌سرای]] ([[اوکراین]])، [[نمچه بازار]] ([[نپال]]) و [[سرای، اسکوپیه|سرای]] ([[مقدونیه شمالی]]) دارای ریشه فارسی است.

== جستارهای وابسته ==
* [[سامفا]]
* [[آمفا]]
* [[فارسی‌زبانان]]
* [[فارسی معیار]]
* [[فرهنگستان زبان و ادب فارسی]]
* [[فهرست سرزمین‌هایی که فارسی یک زبان رسمی در آنجا است]]

== یادداشت‌ها ==
{{پانویس|گروه=الف|۲}}

== منابع ==
{{پانویس|۲}}

== پیوند به بیرون ==
{{جعبه پیوند به پروژه‌های خواهر
| نویسنده     = no
| ویکی‌واژه    = فارسی
| ویکی‌کتاب    = آموزش زبان فارسی
| ویکی‌گفتاورد = زبان فارسی
| ویکی‌نبشته   = رده:زبان فارسی
| ویکی‌انبار   = Persian language
| ویکی‌خبر      = no
| ویکی‌گونه    = no
}}
* [https://web.archive.org/web/20090830061043/http://www.persianacademy.ir/ تارنمای فرهنگستان زبان و ادب فارسی]
* [http://dadegan.ir/ مرجع دادگان زبان فارسی] پیکره‌های فارسی مورد استفاده در پردازش رایانه‌ای زبان و مطالعات زبان‌شناختی
* [https://web.archive.org/web/20111018184202/http://www.persianacademy.ir/fa/word/ جستجو در واژه‌های مصوّب فرهنگستان زبان و ادب فارسی]
* [http://hamshahrionline.ir/details/8213 اهمیت زبان فارسی در عصر دهکدهٔ جهانی]
*[http://www.deilamestan.com/news_loader/news.aspx?index=54 تأثیر زبان فارسی بر زبان عربی] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111104202648/http://www.deilamestan.com/news_loader/news.aspx?index=54 |date=۴ نوامبر ۲۰۱۱}}
* [http://www.iranicaonline.org/articles/turkic-iranian-contacts-i-linguistic تأثیرهای دوسویهٔ زبان فارسی و ترکی در آسیای میانه و ایران]
* {{YouTube | id= j26ImkgNGgw | title= گفتگو پیرامون گذشته و آیندهٔ زبان فارسی - محمد حیدری ملایری و داریوش آشوری}}

;رسانه
* {{یوتیوب|pOQ1fqF1xgE|نگاهی به سیر دگرگونی زبان فارسی در یکصد سال گذشته}}
* {{یوتیوب|mZmWupLcYjA|نگاهی به شکل‌گیری فرهنگستان زبان فارسی}}
* {{یوتیوب|684kAvoY6UQ|نگاهی به چگونگی شکل‌گیری واژه‌نامه دهخدا}}
* {{یوتیوب|qsmehXi2f3k|قرن امید ـ برنامه دوازدهم: زبان فارسی در گفتگو با داریوش آشوری و علیرضا مناف‌زاده}}

{{زبان فارسی}}
{{جعبه‌های گشتن|title=جعبه‌های گشتن زبان فارسی|list1=
{{گویش و لهجه فارسی}}
{{گستره زبان فارسی}}
{{زبان‌های ایرانی}}
{{موضوعات ایران}}
{{زبان‌های ایران}}
{{زبان‌های افغانستان}}
{{زبان‌های تاجیکستان}}
{{زبان‌های ازبکستان}}
}}

[[رده:زبان فارسی|*]]
[[رده:زبان‌ها|فارسی]]
[[رده:زبان‌های آسیا]]
[[رده:زبان‌های ازبکستان]]
[[رده:زبان‌های افغانستان]]
[[رده:زبان‌های ایران|فارسی]]
[[رده:زبان‌های ایرانی جنوب غربی]]
[[رده:زبان‌های ایرانی|فارسی]]
[[رده:زبان‌های ایزو ۶۳۹–۱]]
[[رده:زبان‌های بحرین]]
[[رده:زبان‌های تاجیکستان]]
[[رده:زبان‌های جمهوری آذربایجان]]
[[رده:زبان‌های خراسان]]
[[رده:زبان‌های دارای کد ایزو ۶۳۹–۲]]
[[رده:زبان‌های روسیه]]
[[رده:زبان‌های عراق]]
[[رده:زبان‌های فاعل-مفعول-فعل]]
[[رده:زبان‌های قفقاز]]
[[رده:زبان‌های کویت]]
[[رده:زبان‌های هند]]
[[رده:فرهنگ در ایران]]