Դիտել Հայերենի այբուբեն էջի աղբյուրը

{{Տեղեկաքարտ այբուբեն
| ստեղծվել է = [[405]]
| ժառանգվել է = մոդելավորվել է [[հունական այբուբեն|հունական]]ից
| եղբայրական համակարգ = [[վրացական այբուբեն|վրացական]], [[կյուրեղագիր]], [[ղպտիական այբուբեն|ղպտիական]], [[լատինական այբուբեն|լատինական]]
| ժառանգել է = 
}}
'''Հայերենի այբուբեն '''կամ '''հայոց գրեր''', [[հայերեն]]ի [[հնչյունաբանություն|հնչյունաբանական]] գրերի համակարգը, որը ստեղծվել է [[Մեսրոպ Մաշտոց]]ի կողմից [[հայերեն]]ի համար։ Հայերեն գիրը ստեղծողի անունով հաճախ անվանվում է նաև '''մեսրոպյան գիր''' կամ '''մեսրոպյան այբուբեն'''։

Գրերի գյուտը տեղի է ունեցել 405 թվականին։ Մեսրոպյան այբուբենն ունի 36 տառ, որոնք ունեն գործառական ինքնատիպություն՝ սերում են այլագիր կամ հայագիր նախատիպերից։ 11-րդ դարում ավելացվել է ևս երեք տառ՝և, Օ, Ֆ։ 11-րդ դարից ի վեր հայերենի գրային համակարգում գրեթե փոփոխություններ չեն եղել<ref name="кн. 2, гл. XXV">{{Ռուսերեն գիրք |ref=Кудрявцев |автор=Кудрявцев О. В. |заглавие=Всемирная история |ответственный=Ред. А. Белявский, Л. Лазаревич, А. Монгайт |год=1956 |часть=Армения в III—IV вв. |ссылка часть=http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000017/st128.shtml |место=М. |издательство=Гос. изд.-во полит. лит-ры |том=2 |страницы=770}}</ref><ref>{{Ռուսերեն գիրք |ref=Russell |ссылка=https://books.google.am/books?id=fLscEAAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false |автор=Russell J. R. |заглавие=Poets, Heroes, and their Dragons: Armenian and Iranian Studies |год=2021 |издательство=BRILL |pages=1223 |volume=II}} {{Cite web |title=Արխիվացված պատճենը |url=https://books.google.am/books?id=fLscEAAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210430000801/https://books.google.am/books?id=fLscEAAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0 |archive-date=2021 թ․ ապրիլի 30 |accessdate=2022 թ․ դեկտեմբերի 27}}</ref>։

Նախամեսրոպյան շրջանում հայերեն գրի և գրականության առկայությունը միանշանակորեն չի ընդունվում հայերենագետների կողմից։ Նրանց մի մասը գտնում է, որ նախամեսրոպյան շրջանում հայերը ունեցել են գիր և գրականություն, իսկ մյուս մասը հերքում է այս տեսակետը<ref name=":0">{{Cite book |last=Պետրոսյան |first=Հրանտ Զինավորի |url=https://haygirk.nla.am/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=7606 |title=Հայերենագիտական բառարան |date=1987 |publisher=Հայաստան |editor-last=Աղայան |editor-first=Էդուարդ Բագրատի |location=Երևան |pages=303-305, 343-346 |editor-last2=Աթայան |editor-first2=Էդուարդ Ռաֆայելի |editor-last3=Գալստյան |editor-first3=Սերգեյ Սարգսի |editor-last4=Գարեգինյան |editor-first4=Գրիգոր Լևոնի |editor-last5=Իշխանյան |editor-first5=Ռաֆայել Ավետիսի |editor-last6=Սուքիասյան |editor-first6=Աշոտ Մուրադի}}</ref>։

Ժամանակակից արևելահայերենի այբուբենն ունի 39 տառ, որտեղ «ու»-ն համարվում է առանձին տառ, իսկ «ւ» տառը և «և» կցագիրը հանված են այբուբենից<ref name=":2">Այս նախագիծը կազմել է [[Սերգեյ Աբրահամյան]]ը խմբագրել՝ [[Հովհաննես Բարսեղյան]]ը։ Հաստատվել է [[Հայերենի բարձրագույն խորհուրդ|հայերենի բարձրագույն խորհրդի]] 1993 թվականի նոյեմբերի 13-ի նիստում։ Վերահաստատվել է [[Լեզվի կոմիտե|ՀՀ լեզվի պետական տեսչության]] պետի 2000 թվականի փետրվարի 1-ի հրամանով։</ref><ref>{{Cite book |url=https://haygirk.nla.am/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=70450 |title=Տերմինաբանական և ուղղագրական տեղեկատու |date=2006 |publisher=9-րդ հրաշալիք |isbn=978-99941-56-03-0 |editor-last=Բարսեղյան |editor-first=Հովհաննես Խաչատուրի |location=Երևան |pages=281 |editor-last2=Միրզոյան |editor-first2=Լավրենտի Աշոտի |editor-last3=Կրթության և գիտության նախարարություն ՀՀ}}</ref>։ Այբուբենում տառերի թիվը նույնպես միանշանակորեն չի ընդունվում հայերենագետների կողմից։

Հայկական գիրը միատարր ու միատիպ չէ և ներկայացված է մի շարք տարատեսակներով, որոնք անվանվում են [[Հայկական գրատեսակներ|գրատեսակներ]]<ref name=":0" />։

== Այբուբեն ==
{{Հայոց գրեր}}

== Պատմություն ==
=== Նախաքրիստոնեական գրային համակարգեր ===
{{main|Նախաքրիստոնեական հայկական գրային համակարգեր}}
Ըստ որոշ աղբյուրների՝ նախաքրիստոնեական շրջանում, այսինքն՝ [[301]] թվականից առաջ, [[հայեր]]ն ունեցել են սեփական գրային համակարգեր{{փաստ}}։ Այժմ ապացուցված է [[Մեսրոպ Մաշտոց|նախամաշտոցյան]] երկու գրային համակարգերի՝ [[Սեպագիր|սեպագրերի]] և [[Մեհենագիր|մեհենագրի]] գործածումը։ Նախամաշտոցյան գրերի մասին մեզ տեղեկություններ են հասել [[Կորյուն]]ից, [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացուց]], [[Փիլոն Ալեքսանդրացի|Փիլոն Ալեքսանդրացուց (Եբրայեցուց)]], [[Հիպպողիտոս Բոստրացի|Հիպպողիտոս Բոստրացուց]], [[Վարդան Արևելցի|Վարդան Արևելցուց]], [[Ղազար Փարպեցի|Ղազար Փարպեցուց]] և այլն։

=== Ստեղծման նախապատմություն ===
[[Մեսրոպ Մաշտոց]]ը, դժվարությամբ դարձի բերելով [[Գողթն]] գավառի ժողովրդին, հասկանում է, որ երկրում տիրապետող կրոնական-պաշտամունքային լեզուներով՝ [[հունարեն]]ով և [[ասորերեն]]ով հնարավոր չէ ժողովրդի մեջ տարածել [[քրիստոնեություն]]ը. չնայած արդեն 100 տարի էր անցել [[քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում|քրիստոնեության ընդունումից]], ժողովրդի մեծ մասը դեռ պահպանում էր [[հեթանոսություն|հեթանոսական]] [[կրոն]]ն ու սովորույթները։ [[Մեսրոպ Մաշտոց|Մաշտոցը]] հասկանում է, որ [[քրիստոնեություն|քրիստոնեության]] դիրքերը հնարավոր է ամրապնդել միայն այն դեպքում, երբ [[եկեղեցի|եկեղեցական]] արարողակարգը տարվի մայրենի լեզվով՝ հայերենով, իսկ դրա համար անհրաժեշտ էր սեփական գրերի ստեղծումը։ Իր մտքերով նա կիսվում է [[Սահակ Պարթև]]ի հետ, և պարզվում է, որ կաթողիկոսը նույնպես այդպես է կարծում։ Նրանք գումարում են ընդհանրական ժողով, որը միահամուռ հավանություն է տալիս հայերենի [[այբուբեն]] ստեղծելու նրանց ծրագրին։ Քաջալերելով նրանց ծրագիրը՝ [[Վռամշապուհ]] թագավորը ասում է, որ Դանիել անունով մի [[ասորիներ|ասորի]] [[եպիսկոպոս]] «հանկարծ գտել է» [[հայոց լեզու|հայոց լեզվի]] նշանագրերը։ Այդ նշանագրերը [[հայագիտություն|հայագիտության]] մեջ հայտնի են [[Դանիելյան գրեր]] անունով։ Ոգևորված դրանով՝ [[Մեսրոպ Մաշտոց|Մաշտոցը]] սկսում է սովորեցնել այդ նշանագրերը հայ իշխաններին, բայց շուտով պարզվում է, որ դրանք թերի են և չեն համապատասխանում հայերենի հարուստ հնչյունային համակարգին։ Այդ պատճառով էլ նա ձեռնամուխ է լինում հայոց գրերի ստեղծմանը։

=== Գրերի գյուտ ===
{{Հիմնական հոդված|Հայ գրերի գյուտ}}
Վերցնելով մի խումբ աշակերտներ՝ [[Մեսրոպ Մաշտոց|Մաշտոցը]] մի մասին ուղարկում է այն ժամանակի հունական դպրության կենտրոններից մեկը՝ [[Սամոսատ]], մյուսներին տանում է իր հետ՝ [[Եդեսիա]]։ [[Եդեսիա]]յի հարուստ դիվանատանը նա հետազոտում է տարբեր [[լեզու]]ներով [[գիրք|գրքեր]], ուսումնասիրում է դրանց [[այբուբեն]]ները։ Ըստ [[ավանդություն|ավանդության]]՝ նա մի պահ հայացքը թեքել է այն [[մագաղաթ]]ի վրայից, որի վրա գրում էր, և նկատում է մի ձեռք ([[Աստված|Աստծո]] ձեռքը), որը ձախից աջ գրում էր [[այբուբեն]]ի [[տառ]]երը։

Գյուտից հետո [[Մեսրոպ Մաշտոց|Մաշտոցը]] գնում է [[Սամոսատ]], որտեղ հանձնարարում է Հռոփանոս անունով մի [[հույներ|հույն]] գեղագրի ձևավորել իր ստեղծած [[տառ]]երը։ Այնտեղ էլ նա թարգմանել է «[[Առակաց գիրք|Առակաց գրքից]]» 1-ին հայերեն [[նախադասություն]]ը՝ «Ճանաչել զիմաստութիւն և զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ» («Ճանաչել իմաստությունը և խրատը, իմանալ հանճարի խոսքերը»)<ref>Հայ մշակույթի 5-18-րդ դդ. նշանավոր գործիչները, 1976</ref>։

=== Հիմնական այբուբեն ===
[[Պատկեր:Armenian mosaic-inscr at Jerusalem.jpg|thumb|200px|Հայկական գրություն-փազլ [[Երուսաղեմ]]ում։ Թվագրվում է [[VII դար]]ի 2-րդ կեսին։]]
Հայերենի այբուբենը ստեղծել է [[Մեսրոպ Մաշտոց]]ը [[405 թվական]]ին։ Սկզբից [[այբուբեն]]ը ունեցել է 36 [[տառ]], որից 7-ը [[ձայնավոր]], իսկ 29-ը [[բաղաձայն]]։ [[12-րդ դար]]ում ավելացրեցին ևս երկու տառ՝ ձայնավոր «Օ»-ն և բաղաձայն «Ֆ»-ն։ Մինչ այդ «Օ»-ի փոխարեն օգտագրոծում էին «աւ» երկբարբառը, իսկ «Ֆ»-ի փոխարեն. «փ»-ն։

Արևմտահայ գրականության մեծամասնությունը չի ձեռնարկել որևէ ուղղագրական բարեփոխումներ ոչ [[1921]]-ին, ոչ էլ [[1940 թվական]]ին (շնորհիվ այդ թվում նաև նրա, որ [[գրություն]]ով մոտ է արևելահայերենին, [[Երևան]]յան մոտեցմանը)։

Ի շնորհիվ [[Հայ առաքելական եկեղեցի|Հայկական եկեղեցու]] պահպանվել է գրային համակարգի 30 հազար հիշատակում (որից 25 հազարը ամբողջովին ձեռագրեր են), [[V դար|V]]-[[XVIII դար]]ի ընթացքում ստեղծված, որոնցից շատերն են պահվում են [[Երևան]]ի [[Մատենադարան]]ում և Վենետիկի Սուրբ Ղազար կղզու Վարդապետ Մխիթարյանների մատենադարանում։

Հայոց գրերի պատմության համապարփակ ուսումնասիրություններ են իրականացրել տարբեր ոլորտներ ներկայացնող բազմաթիվ մասնագետներ, որոնց թվում են [[Հրաչյա Աճառյան]]ը, [[Աշոտ Աբրահամյան (լեզվաբան)|Աշոտ Աբրահամյանը]], [[Գուրգեն Սևակ]]ը, Դմիտրի Օլդեռոգգեն, [[Էդուարդ Աղայան]]ը, [[Սերգեյ Մուրավյով]]ը, [[Անահիտ Փերիխանյան]]ը, [[Արտաշես Մարտիրոսյան]]ը, [[Թամազ Գամղրելիձե|Թամազ Գամկրելիձեն]], [[Լիպարիտ Սադոյան]]ը, Պողոս Պողոսյանը, [[Վահան Սարգսյան]]ը, [[Ալբերտ Մուշեղյան]]ը, [[Ռուբեն Թարումյան]]ը, և այլք<ref>{{Cite book |last=Հակոբյան (Թարումեան) |first=Ռուբեն |title=Հայոց տառերը։ Ձևագոյացման համեմատական քննություն, ՀՀ ԳԱԱ Արևելագիտության ինստիտուտ |publisher=Անտարես |year=2017 |isbn=978-9939-0-2360-1 |location=Երևան |pages=5}}</ref>։

==== Գրերի ստեղծման բարդություն ====
[[Մեսրոպ Մաշտոց|Մաշտոցի]] առաջ ծառացել էին մի շարք դժվարություններ։ Նախ՝ հայերենը ուներ շատ [[բարբառ]]ներ՝ իրենց հատուկ առանձնահատկություններով։ Նա ծանոթ պիտի լիներ գոնե [[Տարոն]]ի (որտեղ ծնվել էր), [[Սյունիք]]ի ու [[Գողթն]]ի (որտեղ քարոզել էր) և [[Այրարատ]]ի (որտեղ ծառայել էր արքունիքում) [[բարբառներին]]։ Հարց էր ծագում՝ այս [[բարբառ]]ներից ո՞րը ընտրել իբրև հիմնական և նրա համար ստեղծել գրեր։ Պե՞տք էր արդյոք մյուս [[բարբառ]]ների հատուկ հնչյունների համար, որոնք հիմնականում բացակայում էին, ստեղծել հատուկ նշանագրեր։ Պե՞տք էր արդյոք [[ձայնավոր]]ները արտահայտել հատուկ [[տառ]]երով՝ [[հունարեն]]ի նման, թե՞ վերև դրված նշաններով՝ ինչպես [[ասորերեն]]ում։ Պետք էր գրել աջից ձա՞խ [[ասորերեն]]ի նման, թե՞ ձախից աջ՝ ինչպես [[հունարեն]]ում։ [[Տառ]]երի ձևերն ու անունները վերցնել [[հունարեն]]ից, թե՞ [[ասորերեն]]ից։ Թե՛ [[հունարեն]]ը, թե՛ [[ասորերեն]]ը ունեին երկայն և կարճ [[ձայնավոր]]ներ. արդյո՞ք հայերենն էլ ունի, և եթե այո, ի՞նչ կերպ պետք է արտահայտվեն դրանք։ Եվ վերջապես ՝ ո՞ր լեզուն ընտրել որպես [[գաղափար]] ու [[պլատֆորմ]]՝ [[հունարեն]]ը, թե՞ [[ասորերեն]]ը։ Ինչպե՞ս դասավորել այն հայերենի հնչյունները, որոնք չկան ո՛չ [[հունարեն]]ում, ո՛չ [[ասորերեն]]ում։ Սրանք ընդհանուր բնույթի հարցեր էին։ Գալիս էին ապա մի շարք մասնավոր և առավել դժվար բնույթի հարցեր։ [[Հույներ]]ը գրում էին ίαχωβ, αις (կարդացվում է՝ Իաքոբ, աիս)։ Պե՞տք էր արդյոք հայերեն ևս այդպես գրել (Իակովբ, աիս), թե՞ անհրաժեշտ էր ստեղծել հատուկ գիր (Յակովբ, այս)։ [[Հունարեն]]ում «հ» հնչյունը արտահայտելու համար գիր չկար, իսկ նրա փոխարեն օգտագործվում էր « ՛ » նշանը, որը դրվում էր [[ձայնավոր]]ի վրա։ Պե՞տք էր նրանց հետևել, թե՞ անհրաժեշտ էր այդ հնչյունի համար հատուկ գիր ստեղծել։ [[Հույներ]]ը չունեին «յու», «յա» հնչյունները, որոնք կային հայերենում։ Պե՞տք էր արդյոք այդ հնչյունների համար հատուկ գրեր ստեղծել, թե անհրաժեշտ էր արտահայտել իբրև [[երկհնչյուն]]ներ, և եթե այո, ապա ինչպես՝ յու, յա (հյուր, կյանք), թե՞ իւ, եա (հիւր, կեանք)։ ւ գիրը, որը [[Մեսրոպ Մաշտոց|Մաշտոցը]] դրեց [[հունարեն|հունական]] y-ի դիմաց, բազում թյուրիմացություններ էր ծագեցնում՝ մե՛կ իբրև [[բաղաձայն]] հնչելով, մե՛կ իբրև [[ձայնավոր]] (թիւր (կարդացվում է՝ թյուր), թիւ (կարդացվում է՝ թիվ)։ «Վ» հնչյունը նույնպես տագնապեցրել է [[Մեսրոպ Մաշտոց|Մեսրոպին]]՝ վազ և ավազ, վան և ավան. արդյո՞ք պետք է միակերպ գրել (վազ, բայց՝ աւազ. վան, բայց՝ աւան)։ [[Հույներ]]ը մի «ռ» ունեին. արդյոք պե՞տք էր բավականանալ մեկով, թե՞ հայերենում առկա նուրբ «ռ»-ի համար նոր գիր ստեղծել («ր»), մանավանդ, որ անգամ նույն [[բառ]]ի մեջ [[բառակազմություն|բառակազմության]] ժամանակ այս հնչյունները փոխակերպվում են (դուռ + -ունք = դրունք)։ [[Հունարեն]]ի Λ-ի դիմաց դնելով «ղ» (այս [[տառ]]ը այն ժամանակ կարդացվում էր նուրբ «լ», բայց ոչ այժմվա պես «ղ»)՝ նա ստեղծեց նաև հատուկ գիր կոպիտ «լ»-ի համար (այժմյան լ-ն)։ Շրթնային, լեզվային և կոկորդային թավ հնչյունները պե՞տք էր արտահայտել տառակապակցություններով՝ ինչպես [[լատիներեն]]ում (ph, th, kh), թե՞ [[հունարեն]]ի պես մի տառով (այժմյան փ, թ, ք)։ [[Հունարեն]]ի χ-ի դիմաց դնելով «ք»՝ նա նպատակահարմար գտավ ստեղծել գիր նաև «խ» հնչյունի համար՝ այժմյան «խ» [[տառ]]ը։ Անհրաժեշտ էր նաև գտնել սկզբնափակ լեզվաշրթնային հնչյունները, որոնք չկային [[հունարեն]]ում, և նրանց համար ևս գրեր ստեղծել (ծ, ձ, ց, ճ, ջ, չ հնչյունները)<ref>Մ. Խորենացի, Հայոց պատմություն (Ստ. Մալխասյանի թարգմանությամբ ու ծանոթագրություններով), ծանոթագրություն # 316</ref>։

=== Այբուբենի ստեղծման մասին ոչ դասական մոտեցում ===
[[Պատկեր:Wikipedia-logo-v2.svg|thumb|right|250px|[[Վ]] տառը [[Վիքիպեդիայի պատկերանիշ]]ի ձախ հատվածում]]
215 թվականին [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմի]] կայսր Կարակալան թագավոր Խոսրով Ա–ին իր մոտ հրավիրեց և անօրինաբար բանտարկեց, որից հետո Հայաստան ուղարկեց լեգիոններ Ֆոլոկրիտի գլխավորությամբ։ Բայց լեգիոնները ջախջախվեցին, և Մեծ Հայքի թագավոր դարձավ Տրդատ Բ–ն՝ Խոսրով Ա–ի որդին։ Նույն ժամանակահատվածում Հայաստանին վտանգ էր սպառնում նաև Պարսկաստանից, որտեղ 226 թվականին իշխող դինաստիայի փոփոխություն էր տեղի ունեցել։ Պարթև Արշակունիների դինաստիան, որոնք հայկական Արշակունի թագավորների բարեկամն էին, կործանվել էր պարսիկ Սասանյանների կողմից։ Իրանի պետական կրոնը փոխարինվեց զորոաստրիզմով։ Իրանի թագավոր Արտաշիր Սասանյանը 230 թվականին ներխուժեց Հայաստան, բայց ջախջախվեց։ 252 թվականին Շապուհ Ա–ն այնուամենայնիվ հաղթանակ տարավ և Արտաշատում գահ բարձրացրեց իր որդի Որմիզդին։ 279 թվականին Հայաստանը հաղթանակ տարավ և թագավոր դարձավ Խոսրով Բ Մեծը՝ Տրդատ Բ–ի որդին։ 298 թվականին Անակ Պարթևը սպանեց Խոսրով Բ–ին, և թագավոր դարձավ վերջինիս որդի Տրդատ Գ Մեծը։ Այսպիսի անդադար վտանգի մեջ էր գտնվում Հայաստանը բոլոր կողմերից և անվտանգության խնդիր ուներ։ Բացի այդ, Հայաստանը ֆեոդալական (ավատատիրական) երկիր էր, և կենտրոնական իշխանությունը այնքան ուժեղ չէր, ինչպես ստրկատիրական երկրներում, մասնավորապես հարևան հզոր Հռոմեական կայսրությունում։ Հենց այս մարտահրավերներին դիմագրավելու համար Տրդատ Գ Մեծի համար քրիստոնեությունը հանդիսացավ Հայաստանի միավորման և հզորացման միջոց։ Քրիստոնեության ընդունումից հետո թագավորը եկեղեցուն շնորհեց մեծ իրավունքներ և հողեր, որպեսզի այն ուժեղ լինի և ի վիճակի լինի սատարելու թագավորի կենտրոնական իշխանությունը։ Հայաստանում նոր կրոնական գաղափարախոսության ներդրումով բավականին ամրապնդվեց կենտրոնական պետական իշխանությունը, սակայն հայկական նախաքրիստոնեական պատմությունը, մշակույթը, գիրը մեծ հարված ստացան։

Տրդատ Գ թագավորի քարտուղարի դերով ու [[Ագաթանգեղոս]] անունով հանդես եկող պատմաբանը, ով նաև համարվել է քրիստոնեությունն ընդունելու իրադարձությունների ականատեսը, գրել է 5-րդ դարում․<ref>Ագաթանգեղոս, «Հայոց պատմություն», Երևան 1983 թ․, պարբերություն 777, 778, 784, 786 և այլն։</ref><blockquote>
{{քաղվածք|Այնուհետև թագավորի ու իշխանների հետ, նախարարներով ու զորքով հանդերձ, (Գրիգոր Լուսավորիչը) հավանության խորհուրդ առավ ընդհանուր խաղաղության համար՝ գայթակղությունը քանդելու, կործանելու և մեջտեղից վերացնելու ու ջնջելու նպատակով, որ այլևս ոչ ոք արգելք ու խոչընդոտ չլինի  և չխանգարի վերին ազատությանը հասնելուն։ Ապա թագավորը իսկույն տիրաբար հրաման տվեց ամենքի հավանությամբ գործը երանելի Գրիգորի ձեռքը հանձնելու, որպեսզի նախկին հայրենի, հնամենի և նախնիների ու իր կողմից Աստված անվանված չաստվածները անհիշատակ դարձնի, մեջտեղից ջնջի։ Ապա ինքն իսկ թագավորը ամբողջ զորքով հանդերձ Վաղարշապատ քաղաքից շարժվեց գնաց Արտաշատ քաղաքը՝ ավերելու այնտեղ Անահիտ դիցուհու բագինը և այն, որ Երազամույն կոչված տեղերում էր գտնվում։ Նախ ճանապարհին հանդիպեցին քրմական գիտության դպիր, Որմիզդի գրչի դիվան կոչված, երազացույց, երազահան պաշտամունքի Տիր աստծու իմաստության ուսման մեհյան և ամենից առաջ սկսեցին այն քանդել, այրել, ավերել։|}} </blockquote>
<blockquote>
{{քաղվածք|․․․Գնաց հասավ Դարանաղյաց գավառը, որպեսզի այնտեղ ևս կործանեն սուտ աստվածների բագինը, որը Թորդան գյուղում էր, սպիտակափառ Բարշամինա անվանված աստծու մեհյանը։ Նախ այն կործանեցին ու նրա արձանը փշրեցին և բոլոր գանձերը, ոսկին ու արծաթը ավարի մատնեցին․․․ Դրանից հետո ելան սահմանակից Եկեղյաց գավառը․․․ սուրբ Գրիգորը թագավորով հանդերձ փշրեցին Անահիտ դիցուհու ոսկե արձանը, ամբողջ վայրը քանդեցին, փչացրին, ոսկին ու արծաթը ավարի տվին։ Այնտեղից Գայլ գետի վրայով այն կողմ անցան ու քանդեցին Արամազդի դստեր Նանեի մեհյանը Թիլ ավանում։ Երկու մեհյանների գանձերը ավարով՝ Աստծու սուրբ եկեղեցու ծառայությանը նվեր թողեցին տեղերով հանդերձ։|}} </blockquote>

Նույնը գրել են նաև 5–րդ դարի հայ պատմիչներ Մովսես Խորենացին<ref>Խորենացի Մովսես, «Հայոց պատմություն», Երևան 1990։</ref>, Կորյունը<ref name="ReferenceA">Կորյուն, «Վարք Մաշտոցի», Երևան 1962։</ref>, Փաւստոս Բուզանդը<ref>Բյուզանդ Փավստոս, «Պատմություն Հայաստանի», Երևան 1987։</ref> և ուրիշներ։ Հայաստանի հին մշակույթը փլուզվել էր, Հայաստանում գտնվող բոլոր հայերեն գրքերը ոչնչացվել էին։ Նախաքրիստոնեական տաճարների քանդված հիմքերի վրա կառուցվել էին քրիստոնեական եկեղեցիներ, այդ թվում՝ նաև կենտրոնական Մայր Աթոռ սուրբ Էջմիածինը Վաղարշապատում։ Հայերենի այբուբենն ու գիրը ոչնչացվեցին, և այդ ժամանակվանից նույնիսկ եկեղեցիներում աղոթք անելու համար գործունեության մեջ մտան հունական ու սիրիական տառերն ու լեզուները։ Քրիստոնեությունն ընդունելուց հետո Գրիգոր Լուսավորիչը Հայաստան հրավիրեց 400 հույն ու սիրիացի վանական, շնորհեց նրանց եպիսկոպոսների կոչում և կարգեց նրանց բոլոր հայկական եկեղեցիների ղեկավարներ։

Հարյուր տարի անց Վռամշապուհ արքան (389-415) եկավ այն եզրակացության, որ պետությունը չի կարող նորմալ գործել առանց սեփական գրի։ Կաթողիկոս Սահակն էլ համոզվեց այն բանում, որ ժողովուրդը չի կարող լավ հասկանալ քրիստոնեությունը, քանի որ եկեղեցիներում ծառայությունը կատարվում էր հունարեն և սիրիական լեզուներով։ Նրանք հանձնարարեցին Մեսրոպ Մաշտոցին, որը թագավորի անձնական թարգմանիչն էր, վերականգնել հայոց գիրը։ Իհարկե նրանք գիտեին, որ հայերենի այբուբենը գոյություն ուներ շատ հին ժամանակներից։

Տառերի հնչյունային արտահայտությունը պարզաբանելու համար անհրաժեշտ էր գտնել առնվազն մեկ հայկական գիրք։ Բայց դժբախտաբար, Հայաստանում բոլոր գրքերը այրվել էին հարյուր տարի առաջ։ Մաշտոցը երկու տարուց ավել Հայաստանում փնտրում էր գոնե մեկ հայկական գիրք, բայց չգտավ։ Կորյունը չի կարողանում ասել «գիրք» բառը, որովհետև այդ թեման արգելված էր։ Կորյունը ասում է, «Մաշտոցը փնտրեց, փնտրեց, շատ զրկանքներ կրեց, բայց չգտավ»<ref name="ReferenceA" />, ու մեկնեց արտասահման։ Դասական պատմությունը չի կարողանում պատասխանել այն հարցին, թե ի՞նչ էր փնտրում Մաշտոցը ու չէր կարողանում գտնել Հայաստանում։

Տարածված դասական պատմությունը ներկայացնում է, որ Մաշտոցը մեկնեց արտասահմանյան խոշոր քաղաքներ, որ կային մեծ գրադարաններ։ Այնտեղ նա ուսումնասիրեց հունական, ասորական և այլ այբուբենները ու քաղելով նրանցից լավագույն հատկանիշները, ստեղծեց հայերենի այբուբենը։ Սակայն Մաշտոցը շատ լավ գիտեր այդ օտար լեզուները և կարիք չուներ լրացուցիչ ուսման։ Հայաստանում այն ժամանակ կային հունական, ասորերեն և այլ լեզունորով գործող դպրոցներ, որոնցից մեկն էլ ավարտել էր Մաշտոցը<ref name="ReferenceA" />։ Նա մեկնեց արտասահման, որովհետև ուզում էր իմանալ, թե ինչպես են հնչում հայկական բոլոր տառերը ու դրա համար անհրաժեշտ էր գտնել առնվազն մեկ հայերեն գիրք։ Արտասահմանում հայկական գրքերը չէին այրվել։ Կորյունը գրում է, որ Սամոսատում Մաշտոցն իր երազում տեսնում է տառերը փորագրված ժայռերի վրա։ Այստեղ ակնհայտ է, որ Մաշտոցն ու Կորյունը գիտեին, որ տառերը փորագրված են Հայաստանում գտնվող ժայռերի վրա հինավուրց ժամանակներից։ Հետո Սամոսատում Մաշտոցը տառերը տվեց գեղագրության մի վարպետի, որպեսզի նա թեթևակի շտկի դրանք։ Երբ Մաշտոցը 406 թվականին վերադառնում է Հայաստան, թագավորը, կաթողիկոսն ու ժողովուրդը նրան մեծ հանդիսավորությամբ են դիմավորում։

Ագաթանգեղոսը պատմում է<ref>Ագաթանգեղոս, «Հայոց պատմություն», Երևան 1983 թ․, պարբերություն 12-14։</ref>, որ Տրդատ Գ թագավորի ժամանակ գրչության արվեստը տարածված էր Հայաստանում․ <blockquote>
{{քաղվածք|Արդ, հրաման է հասել ինձ՝ Ագաթանգեղոսիս․․․ Տրդատ Մեծ արքայից գրի առնել ժամանակի դեպքերը, պատմելով։ ․․․Արդ, մեր այս գրված օրինակի մեջ, ոչ թե հին ավանդույթներից տեղեկանալով, այս (բոլորը) կարգով մատենագրել ենք, այլ մենք ինքներս ականատես ենք եղել անձնավորությունների և ներկա հոգևոր գործերին․․․:|}} </blockquote>

Կորյունը, Խորենացին և ուրիշ պատմիչներ հաստատում են, որ այբուբենը գոյություն է ունեցել մինչև Մաշտոցը, նույնիսկ Սիրիայում եպիսկոպոս Դանիելի մոտ։ «Դանիելյան» այբուբենը չի պահպանվել, սակայն տարբեր հեղինակներ բերում են այդ այբուբենի տառերի քանակության մասին տարբեր կարծիքներ՝ 17, 19, 22, 24 և 29 տառ։

Պատմիչ Վարդանը գրել է, որ հայերեն այբուբենը ունեցել է 22 տառ դեռ շատ հին ժամանակներից<ref>[http://serials.flib.sci.am/Founders/Hayoc%20grer-%20Acharyan/book/index.html#page/436/mode/2up/ Հ․ Աճառյան, «Հայոց գրերը», Երևան 1984 թ․, էջ 433]։</ref>։

Փիլոստրատը (մ․թ․ 175-249)՝ հռոմեական կայսր Կարակալայի պատմիչը, իր «Ապոլոնի Դիանան» գրքում պատմում է, որ Հայկական Տավրոսում մի մեծ հովազ են բռնել ոսկե օղակապը վզին, որի վրա հայերենով գրված է եղել․ «Հայոց թագավոր Արշակից Դիոնիս աստծուն»<ref>Филострат, ՛՛Жизнь Аполлония Тианского՛՛, Москва 1985 թ․</ref><ref name="ReferenceB">Ինճիճեան Ղ․, «Դարապատում», Վենետիկ 1827, էջ 75։</ref>։

Մխիթարյան բանասեր Հ. Ղուկաս Ինճիճյանը գրում է<ref name="ReferenceB" />, որ 1788 թվականին Ստամբուլում տեսել է Անգլիայի դեսպան Ինզըլի հավաքածուն, որը պարունակում էր Փոքր Ասիայում հավաքված հարյուր հազարավոր հին մետաղադրամներ և գտել դրանց մեջ թագավոր Պարթև Արշակունու (113-114 թթ․) հարյուրավոր մետաղադրամներ։ Դրամների մի երեսին պատկերված է կրակներով սեղան, մյուս կողմում՝ թագավորի դիմանկարը և դրամի արտաքին եզրին գրված են հայերեն բառեր «հ», «տ», «պ», «կ», «ճ» և այլ տառերով։

Նախաքրիստոնեական հայկական գրի մասին է վկայում նաև լեզվաբան, պատմաբան և երաժշտագետ Մինաս Բժշկյանի (1777-1851 թթ․) կողմից [[Օդեսա]] քաղաքի հարավային մասում գտնվող հայկական եկեղեցիներից մեկում գտնված մ․թ․ա․ 7–րդ դարի մի հայատառ գիրք<ref>Բժշկեան Մ․ «Պատմութիւն Պոնտոսի», Վենետիկ 1819 թ․:</ref>։

== Գրատեսակներ ==
{{Հիմնական հոդված|Հայկական գրատեսակներ}}
[[Պատկեր:Աւետարան (Յովհաննէս երէց), 1283թ, 63.jpg|մինի|Ավետարանի էջ, որը պահպանվում է Վենետիկի Մխիթարյան մատենադարանում (1312/150), 1283 թվական։ Սուրբ Մարկոսի ավետարանի առաջին էջում կա երեք տարբեր գրելաոճ՝ բոլորագիր, թեք բոլորագիր, բոլորագիծ երկաթագիր<ref>{{Cite book |last=Սթոուն |first=Մայքլ Է |url=https://haygirk.nla.am/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=75926 |title=Հայկական հնագրութեան ալբոմ |last2=Գույումճեան |first2=Տիգրան |last3=Լեմանն |first3=Հեննինգ |date=2002 |publisher=Տիգրան Մեծ |others=Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին «Գարեգին Ա» հայագիտական-աստվածաբանական կենտրոն |isbn=978-99941-0-154-2 |series=Նուիրւում է հայոց գրերի գիւտի 1600 ամեակին |location=Երևան |translator-last=Մուրադեան |translator-first=Գոհար |translator-last2=Թոփչյան |translator-first2=Արամ Ստեփանի}}</ref>։]]
Հայկական գրերը ներկայացված են մի շարք համակարգերով, որոնք իրարից տարբերվում են տառերի գծագիր տեսքով ու կառուցվածքով։ Այս գրատեսակների անվանումները տրվել են հիմնականում միջնադարում։ Հայերեն գրատեսակների հետազոտությամբ առաջինը զբաղվել է [[Ղուկաս Ինճիճյան]]ը, որը առանձնացրել է 9 գրատեսակներ։ Հետագայում գրատեսակների ուսումնասիրությամբ են զբաղվել [[Նիկողոս Քարամյանց]]ը, [[Հակովբոս Տաշյան]]ը, [[Հրաչյա Աճառյան]]ը, [[Կարո Ղաֆադարյան]]ը, [[Աշոտ Աբրահամյան (լեզվաբան)|Աշոտ Աբրահամյանը]] և այլ լեզվաբաններ<ref name=":0" />։ Գրատեսակների խմբավորումները և տեսակները տարբեր հայերենագետների մոտ կարող են տարբերվել<ref name=":1">{{Cite book |last=Աբրահամյան |first=Աշոտ Գարեգինի |url=https://haygirk.nla.am/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=7939 |title=Հայոց գիր և գրչություն =: Армянское письмо и письменность |date=1973 |publisher=Երևանի համալսարանի հրատարակչություն |others=Երևանի պետական համալսարան |editor-last=Մուրադյան |editor-first=Պարույր Մամբրեի |location=Երևան}}</ref>։

Հայերենագիտության մեջ տարբերակում են հայկական հետևյալ գրատեսակները.
* [[Գրչագիր]], աղյուսակագիր, ուղղանկյուն երկաթագիր<ref name=":0" /> - հին գրատեսակ, որը գործել է մինչև 12-րդ դարը, պահպանվել է որպես վերնագրային գրատեսակ։
* [[Երկաթագիր]] - գործածվել է 5-12-րդ դարերում, հատկապես վիմագրության մեջ։ Գրում էին մագաղաթի վրա՝ երկաթե գրիչով կամ երկաթի ժանգից պատրաստված թանաքով։ Ունեցել է տարբերակներ՝ 9-րդ դարից՝ միջին երկաթագիր, ապա՝ փոքր երկաթագիր։
* Բոլորագիծ կամ բոլորագիծ երկաթագիր - տառերը համեմատաբար խոշոր են, գրանշաններն ունեն հավասար բարձրություն։
* [[Բոլորգիր|Բոլորագիր]], բոլորգիր, բոլորակ գիր - գործածվել է 12-րդ դարից, ստեղծվել է տառերի ավելի կարճացմամբ ու փոքրացմամբ։ 16-րդ դարից դարձել է հայ տպագրության գիրը՝ Կիլիկյան և Արևելյան տարբերակներով։
* [[Նոտրգիր]] - ձևավորվել է բոլորագրի հիման վրա. արտագրության համար տառերն ավելի են պարզեցվում՝ տալով նոր տեսակ։ Նոտրգիրը դիտվում է իբրև դպիրների, գրագիրների գիր. հայտնի է 13-րդ դարից, ընկած է ձեռագիր տարբերակների հիմքում, որից էլ ստեղծվել են ժամանակակից ձեռագրի տեսակները։
* [[Շղագիր]] - ծագել է բոլորագրից, լայն գործածություն է ստացել 19-րդ դարում։ Տառերն ունեին շեղ դիրք և գրվում էին կապակցված, անկյունները միանում էին մազանման գծիկներով։ Դրանից է սերում շղագիր՝ շեղագիր կամ շղատառ՝ շեղատառ տպագիր տառատեսակը։
* Զարդագիր - զարդագիր կամ դրվագագիր տառատեսակը աչքի է ընկնում գեղարվեստական ձևավորմամբ։ Ըստ տառանշանի պատկերի՝ միջնադարում տարբերակում էին մի շարք տեսակներ՝ ծաղկագիր (ծաղկի պատկերով), թռչնագիր (թռչնի պատկերով), վիշապագիր (վիշապների կամ առասպելական կենդանիների պատկերներով), մարդագիր (մարդու պատկերով), գազանագիր կամ կենդանագիր (տարբեր կենդանիների պատկերներով) և այլն։ Զարդագիր տառատեսակը կապվում է [[Հայկական մանրանկարչություն|մանրանկարչության]] զարգացման հետ։
* Փակագիր - կապգրի տեսակ է, գործածվել է վիմագրական արձանագրություններում՝ մասնավորաբար հատկանունները գրելու համար. բառի մեջ տառերը համակցվում են սկզբնատառի կամ որևէ այլ տառի բաղադրիչի հետ<ref>{{Cite book |last=Խաչատրյան |first=Լ. Մ. |url=https://www.langcom.am/wp-content/uploads/2020/06/%D4%B2%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6-2020.pdf |title=Հայերենագիտական տերմինների ուսումնական բառարան |publisher=ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն |year=2020 |location=Երևան |pages=37}}</ref>։
* Վարազագիր - մատանու և կնիքների վրա փորագրված գիրն է, դրամագիրը հանդիպում է Ռուբինյանների դրամների վրա, կոնդակագիրը՝ կաթողիկոսի պաշտոնական գրություններում<ref name=":0" />։

== Կետադրություն ==
{{Հիմնական հոդված|Հայերենի կետադրություն}}
[[Պատկեր:Ած՟.svg|մինի|Հայերեն «Աստուած» բառի կրճատված ձևը։ Օգտագործվել է միայն բառի առաջին և վերջին տառը իսկ համառոտագրումը նշված է պատվի նշանով։]]
Հայերենում կետադրական նշանները անցել են արևմտաեվրոպական երկրներից<ref>{{Cite web |title=Հ. Աճառյան. Լիակատար Քերականություն Հայոց լեզվի, Հ. VI |url=http://serials.flib.sci.am/Founders/Acharyan%20LQ6/book/content.html |accessdate=2023 թ․ հունվարի 5 |website=serials.flib.sci.am |page=357}}</ref>։ Հայերենում կետադրական նշանները սովորաբար բաժանվում են երեք խմբի՝ տրոհության, բացահայտության և առոգանության նշաններ<ref>{{Cite book |last=Սարգսյան |first=Արտաշես Լիպարիտի |url=https://haygirk.nla.am/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=64451 |title=Ժամանակակից հայերենի կետադրությունը։ Ուսումնական ձեռնարկ |date=2005 |publisher=Երևանի համալս. հրատ |others=Երևանի պետական համալսարան |isbn=978-5-8084-0640-7 |location=Երևան |pages=5}}</ref>։

Սկզբնապես հայերենում կետադրական նշանները շատ քիչ էին։ Բառանջատում չունեցող երկաթագիր տեքստերում հիմնական կետադրական նշանը միայն միջակետն էր։ Կետադրական նշանների կանոնների ստեղծմամբ են զբաղվել [[Արիստակես Լաստիվերցի|Արիստակեսը]], [[Գևորգ Սկևռացի|Գևորգ Սկևեռացին]], հետագայում՝ [[Դավիթ Զեյթունցի]]ն<ref name=":0" />։

Ժամանակակից հայերենի կետադրական նշաններն են՝
* Տրոհության նշաններ՝ [[վերջակետ]]ը (։), [[միջակետ]]ը (.), [[ստորակետ]]ը (,) և [[բութ]]ը (՝)։
* Առոգանության նշաններ՝ [[շեշտ]]ը (՛), [[հարցական նշան]]ը (՞) և [[բացականչական նշան]]ը (՜)։
* Բացահայտության նշաններ՝ [[չակերտներ]]ը («»), [[փակագծեր]]ը (()), օգտագործվում են նաև {}, []), [[կախման կետեր]]ը (...), [[բազմակետեր]]ը (....), [[միության գծիկ]]ը (-), [[անջատման գիծ]]ը (―), [[ենթամնա]]ն (֊) և [[ապաթարց]]ը (՚)։

Հանդիպում են նաև որոշ հավելյալ կետադրական նշաններ, որոնք կա՛մ այլևս չեն օգտագործվում, կա՛մ էլ հանդիպում են զուտ մասնագիտական տեքստերում։ Այս հավելյալ նշաններն են. [[Պատիվ (նշան)|պատվի նշանը]] ('''՟'''), որն օգտագործվում է հապավումներ նշելու համար, մեկ կամ երկու զուգահեռ գիծ (/, //), քմայնացման նշանը (”), աստղանիշը (*) և այլն։ Գրաբարյան տեքստերում հանդիպում են նաև սուղը, թավը, սոսկը, ստորատը որպես առոգանության նշաններ, ինչպես նաև՝ պատիվը, պատիվն ու երկարացման նշանը միասին, լերկը, մակակետը, սրբագրական, վրիպակներ և վերնագրեր ցույց տվող նշանները<ref>{{Cite book |last=Մխիթարյան |first=Հակոբ Մկրտիչի |url=https://tert.nla.am/archive/HAY%20GIRQ/Ardy/1951-1980/mghitaryan_ketadrutyan_1972.pdf |title=Հայերենի կետադրության համառոտ պատմություն |date=1972 |publisher=Լույս հրատարակչություն |editor-last=Խաչերյան |editor-first=Լևոն Գևորգի |location=Երևան}}</ref>։

== Թվանշաններ ==
{{Հիմնական հոդված|Հայկական թվային համակարգ}}
Ներկայումս օգտագործվող արաբական թվանշանները հայերենում գործածվում են 17-18-րդ դարերից սկսած։ Մինչ այդ հայերենում որպես թվանաններ օգտագործվել են այբուբենի տառերը։ Այբուբենը բաժանվել է չորս մասի՝ «Ա»-ից մինչև «Թ» տառերը համարվել են միավորներ, «Ժ»-ից մինչև «Ղ»՝ տասնավորներ, «Ճ»-ից մինչև «Ջ»՝ հարյուրավորներ և «Ռ»-ից մինչև «Ք» ներառյալ՝ հազարավորներ։

Ի տարբերություն արաբական թվաշանների, հայկական գրության մեջ զրոյի համար առանձին թվանշան չի գործածվել. թվերի միջև գրվելիք զրոն հասկացվել է բնական ձևով։ Օրինակ՝ 1080 թվաշանը գրվել է ՌՁ, 1608-ը՝ ՌՈԸ։ 18-րդ դարի որոշ ձեռագրերում հանդիպում են 0-ի գործածության դեպքեր։ Օրինակ՝ Ո00 (600)։

Հազարավորներից բացի թվերը հաշվել են բյուրերով, որը նշանակել է 10000։ Հաշվումները հեշտացնելու համար օգտագործվել է «^» նշանը։ Օրինակ՝ Ա^ - 10000<ref name=":1" />։

== Կցագրեր ==
[[Պատկեր:Armenian ligature.png|մինի|Ժամանակակից հայերենում գործածվող «վն» կցագիրը։]]
Հայերենում գոյություն ունեն կցագրեր կամ կապգրեր։ Կցագրերը երկաթագիր գրչության մեջ գրեթե չեն հանդիպում։ Սակայն 17-րդ դարի վիմագրության մեջ սկսում են օգտագործվել մեծ թվով կցագրեր։ Կապգրերում ամենից հաճախ գործածվում են այն տառանիշները, որոնք սյունագծեր ունեն։ Ամենից շատ հանդիպում էին այն կցագրերը, որոնց նախորդ տառի աջ սյունագիծը միանում էր հաջորդ տառի ձախ սյունագծին։ Մի այլ խումբ կցագրերում՝ մի տառը նստում էր մյուսի ուսին։ Կային երեք տառեր՝ Զ, Շ և Ջ, որոնք տառերն ընդունում էին իրենց բոլորակի մեջ։

Բավականին մեծ թիվ էին կազմում նաև այն կապգրերը, որոնք կազմված էին երեք և ավելի տառերից։ Կապգրերում վերևից երբեք պատվի նշանը չի գործածվել, բացառությամբ, եթե օգտագործվել են տերունական աղոթքներում։ Գոյություն ունեին բառեր, որոնք միատեսակ էին կապգրվում, օրինակ՝ «ամէն», «որդի», «ես», «թուական» և այլն։

Հնատիպ գրականության մեջ պոչավոր տառերից հետո եկող տառերը ձուլվել են այնպես, որ երկրորդ տառը դրվել է պոչիկներից վերև։ Գրի այս տեսակը կոչվել է ծոցագիր։ Մյուս բնագրերի համեմատությամբ ամենից շատ կապգրեր են հանդիպել կնիքների վրա գրված անունների մեջ<ref name=":1" />։

Ժամանակակից հայերենում գործածվում են մի քանի կցագրեր։ «Եւ» → «[[և]]» կցագիրը, Խորհրդային Միության բարեփոխումներից հետո, ստացավ առանձին փոքրատառի կարգավիճակ։ Հետագայում «և»-ը հանվեց այբուբենից և ներկայումս համարվում է կցագիր<ref name=":2" />։

Յունիկոդում կան հայերենի ևս հինգ [[կցագիր|կցագրեր]]։
{| {{prettytable}}
|-----
! Անուն
! Նշան
|-----
|կցագիր ե+ւ
|և
|-----
|կցագիր մ+ն
|ﬓ
|-----
|կցագիր մ+ե
|ﬔ
|-----
|կցագիր մ+ի
|ﬕ
|-----
|կցագիր վ+ն
|ﬖ
|-----
|կցագիր մ+խ
|ﬗ
|}
Առանձին հայերեն գրվածքներ ունեցող տառատեսակներում կիրառվում են ավելի մեծ թվով կցագրեր, որոնցից են Ե+Վ, Թ+Յ, Մ+Ծ, Մ+Ն, Մ+ն, մ+կ, մ+ն, մ+ե, մ+ի, մ+խ, զ+յ, լ+յ, կ+յ, պ+յ, վ+ն, վ+յ, ճ+ն։

== Թվանշային գիր ==
[[Պատկեր:Հայերեն գրամեքենա.JPG|մինի|310x310փքս|20-րդ դարասկզբի հայերեն գրամեքենա, պատրաստված ամերիկյան «Անդերվուդ» ընկերության կողմից։]]

=== Հայերենի գրանշանները յունիկոդում ===
Հայերենի գրանշանները ավելացվել են [[յունիկոդ]] ստանդարտի 1.0 տարբերակում 1991 թվականին<ref>[https://www.unicode.org/versions/Unicode1.0.0/ Յունիկոդ 1.0]</ref><ref>[https://www.unicode.org/versions/Unicode1.0.0/ch03_1.pdf Յունիկոդ 1.0 - General Scripts]</ref><ref>[https://www.unicode.org/versions/Unicode1.0.0/CodeCharts1.pdf Յունիկոդ 1.0 - Code Charts]</ref>։ Ներառում է U+0530 - U+058F միջակայքը։ Ներկայումս օգտագործվում են՝

* U+0531—U+0556 - մեծատառեր
* U+0561—U+0587 - փոքրատառեր
* U+0559—U+055F - կետադրության և այլ նշաններ
* U+0589—U+058A - կետադրության նշաններ
* U+AB00—U+FB4F - լրացուցիչ միջակայքը ներառում է հինգ կցագրեր<ref>{{Cite web |title=Armenian Phonetic Characters in Unicode |url=https://unicode.org/charts/nameslist/n_0530.html |accessdate=2023 թ․ հունվարի 4 |website=unicode.org}}</ref>։
{{Հայերենի գրանշաններ Յունիկոդում}}

=== Ստեղնաշար ===
Հայերենի առաջին համակարգչային ստեղնաշարը մշակվել է 1987 թվականին [[ArmSCII]] ― Armenian Standard Code for Information Interchange ([[ՏՓԿՀՀ]] ― [[Տեղեկատվության Փոխանակման Կոդի Հայկական Հիմնօրինակ]]) հիմնօրինակի ստեղծման հետ միասին, և մոտ էր հայերեն գրամեքենայի ստեղնաշարի դասավորությանը<ref>[http://freenet.am/~vm/AST/ ԳՈՐԾՈՂ ՍՏԱՆԴԱՐՏՆԵՐ, ՆԱԽԱԳԾԵՐ և ԱՅԼ ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐ], Տեղեկատվության Փոխանակման Կոդի Հայկական Հիմնօրինակ (Ստանդարտ)</ref>։ [[QWERTY]] ստեղնաշարը տարածվել է հայերենի գրանշաններով համակարգչային ստեղնաշարերի բացակայության և տրանսլիտ (լատինատառ) հայերենով հաղորդակցության հետևանքով։ [[Windows]] համակարգում հայերեն և այլ լեզուներով աշխատելու համար 1997 թվականին ծրագրավորող [[Ռաֆիկ Մարության]]ը ստեղծել է [[KDWin]] ծրագիրը, որը թույլ էր տալիս ստեղծել ցանկացած գրանշաններով և դասավորությամբ ստեղնաշար։
<gallery>
File:Keyboard Layout Armenian.png|Հայերեն հնչյունային ստեղնաշարը, որը ամենատարածված ստեղնաշարի դասավորությունն է։
</gallery>

== Հայ գրերը դրամագիտության մեջ ==
2002-2003 թվականներին [[Հայաստանի կենտրոնական բանկ]]ի կողմից թողարկվել են երեք [[ՀՀ հուշադրամներ|հուշադրամներ]]՝ նվիրված [[հայ գրերի գյուտ]]ի 1600-ամյակին։
<gallery widths="230" heights="230" class="center">
AM 10000 dram Au 2002 Alphabet a.png|[[Մեսրոպ Մաշտոց]]ին նվիրված ոսկե հուշադրամի դիմերեսը
AM 10000 dram Au 2002 Alphabet b.png|Մեսրոպ Մաշտոցին նվիրված ոսկե հուշադրամի դարձերեսը
AM 100 dram Ag 2005 Vramshapuh b.png|[[Վռամշապուհ|Վռամշապուհ արքային]] նվիրված արծաթե հուշադրամի դարձերեսը
AM 100 dram Ag 2005 Partev b.png|[[Սահակ Պարթև]]ին նվիրված արծաթե հուշադրամի դարձերեսը
</gallery>

2013 թվականին ՀՀ ԿԲ կողմից թողարկվել են հայոց այբուբենի տառերին նվիրված 39-ական [[ՀՀ հուշադրամներ|արծաթե և ոսկե հուշադրամներ]]։
:Արծաթե հուշադրամների դարձերեսները
<gallery widths="100" heights="100" mode="packed">
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b1.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b2.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b3.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b4.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b5.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b6.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b7.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b8.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b9.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b10.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b11.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b12.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b13.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b14.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b15.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b16.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b17.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b18.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b19.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b20.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b21.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b22.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b23.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b24.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b25.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b26.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b27.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b28.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b29.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b30.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b31.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b32.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b33.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b34.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b35.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b36.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b37.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b38.png
AM-2013-500dram-AlphabetAg-b39.png
</gallery>
:Ոսկե հուշադրամների դարձերեսները
<gallery widths="100" heights="100" mode="packed">
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b1.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b2.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b3.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b4.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b5.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b6.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b7.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b8.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b9.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b10.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b11.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b12.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b13.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b14.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b15.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b16.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b17.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b18.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b19.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b20.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b21.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b22.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b23.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b24.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b25.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b26.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b27.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b28.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b29.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b30.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b31.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b32.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b33.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b34.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b35.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b36.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b37.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b38.png
AM-2013-5000dram-AlphabetAu-b39.png
</gallery>

== Տես նաև ==
* [[Հայկական եկեղեցական տոմար]]
* [[Հայ գրերի գյուտ]]

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ|2}}

{{Արտաքին հղումներ}}
{{Հայաստանի թեմաներ}}
{{Հայոց լեզու}}
{{Հայերենի այբուբեն2}}
{{Հայկական գիր և գրականություն}}
{{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}}
{{ՀՍՀ|հատոր=6|էջ=173}}

[[Կատեգորիա:Հայերենի այբուբեն]]
[[Կատեգորիա:Հայոց լեզու]]
[[Կատեգորիա:405 հիմնադրումներ Հայաստանում]]