Դիտել Մեսրոպ Մաշտոց էջի աղբյուրը

{{Տեղեկաքարտ Անձ
| քաղաքացիություն = {{դրոշավորում|Մեծ Հայք|428}}
| ազգություն = [[հայ]]
| կրոն = [[Քրիստոնեություն]], <br> ''{{դրոշ|ՀԱԵ}}  [[Հայ առաքելական եկեղեցի]]''
| աշխատանք = Հայկական գրի ստեղծող, թարգմանիչ
}}
'''Մեսրոպ Մաշտոց''' ({{ԱԾ}}, թաղված [[Օշական (գյուղ)|Օշականում]]), [[Հայ գրերի գյուտ|հայկական գրի ստեղծող]] և հայ ինքնուրույն ու թարգմանական գրականության սկզբնավորող ([[Սահակ Ա Պարթև]]ի հետ), հայ գրության, քրիստոնեական շրջանում հայագիր դպրոցի հիմնադիր և հայերի առաջին ուսուցիչ, լուսավորիչ, մշակութային-հասարակական գործիչ, [[Հայ Առաքելական Եկեղեցի|Հայ Առաքելական Եկեղեցու]] վարդապետ<ref name="Arsacids">{{Աղբյուրից|Ираника|http://www.iranicaonline.org/articles/arsacids-index#pt7|заглавие=Arsacids|автор=C. Toumanoff (Multiple Authors)}}</ref><ref name=" История Древнего мира,3">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000003/st10.shtml |заглавие=История Древнего мира |ответственный=Под ред. И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой, И. С. Свенцицкой |год=1983 |издание=2-е изд |место=М. |том=3. Упадок древних обществ |страницы=201-220}}</ref>։

Մեսրոպ Մաշտոցի պատմական առաքելությունը կարևոր դեր է խաղացել հայ ազգային ինքնության պահպանման գործում<ref name="Arsacids" /><ref name="Henri-Jean Martin">{{Ռուսերեն գիրք |автор=Henri-Jean Martin. |заглавие=The History and Power of Writing |ответственный=Trans. by Lydia G. Cochrane |год=1995 |издательство=University of Chicago Press |страницы=39}}</ref>։

Համաձայն գերակշռող գիտական տեսակետների՝ [[վրացերեն]] ([[ասոմթավրուլի]])<ref name="Дональд Рейфилд">{{Ռուսերեն գիրք |автор=Дональд Рейфилд. |заглавие=The Literature of Georgia: A History (Caucasus World) |издательство=RoutledgeCurzon |страницы=19 |isbn=0700711635}}: «''The Georgian alphabet seems unlikely to have a pre-Christian origin, for the major archaeological monument of the first century 4IX the bilingual Armazi gravestone commemorating Serafua, daughter of the Georgian viceroy of Mtskheta, is inscribed in Greek and Aramaic only. It has been believed, and not only in Armenia, that all the Caucasian alphabets — Armenian, Georgian and Caucaso-AIbanian — were invented in the fourth century by the Armenian scholar Mesrop Mashtots.<…> The Georgian chronicles The Life of Kanli — assert that a Georgian script was invented two centuries before Christ, an assertion unsupported by archaeology. There is a possibility that the Georgians, like many minor nations of the area, wrote in a foreign language — Persian, Aramaic, or Greek — and translated back as they read.''»
</ref><ref name="История Востока">{{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2103.htm |заглавие=Азия на рубеже древности и средневековья. Закавказье в IV—XI вв. |год=1997 |место=М. |издание=«История Востока» (Восток в средние века) |том=I}}: «''Христианизация закавказских стран имела важные последствия и для развития местной культуры. На рубеже IV—V вв. появилась армянская письменность, созданная Месропом Маштоцем. Не без его помощи были изобретены и национальные алфавиты в Грузии и Албании. ''»</ref><ref name="Lenore A. Grenoble">{{Ռուսերեն գիրք |автор=Lenore A. Grenoble. |заглавие=Language policy in the Soviet Union |год=2003 |издательство=Springer |страницы=116 |isbn=1402012985}}: «''The creation of the Georgian alphabet is generally attributed to Mesrop, who is also credited with the creation of the Armenian alphabet.''»</ref><ref name="Тревер">{{Ռուսերեն գիրք |автор=Тревер К. В. |заглавие=Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э. – VII в. н. э. (источники и литература) |год=1959 |место={{М.}}-Л. |страницы=294-295}}:''«Писатель Корюн является автором «Жития Маштоца», т. е. биографии Месропа Маштоца, изобретателя алфавитов армянского, грузинского и албанского»''</ref> և [[աղվաներեն]]<ref name="История Востока" /><ref name="Тревер" /><ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Peter R. Ackroyd. |заглавие=The Cambridge history of the Bible |год=1963 |издательство=Cambridge University Press |том=2 |страницы=368}}:''«The third Caucasian people, the Albanians, also received an alphabet from Mesrop, to supply scripture for their Christian church. This church did not survive beyond the conquests of Islam, and all but few traces of the script have been lost, and there are no remains of the version known.»''</ref> այբուբենների ստեղծողն է։

Մաշտոցի կյանքի ու գործունեության վերաբերյալ կան վավերական աղբյուրներ, այդ թվում նրա ժամանակակից և դեպքերի ականատես [[Կորյուն]]ի «Վարք Մաշտոցի», նաև [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացու]], [[Ղազար Փարպեցի|Ղազար Փարպեցու]], [[Մովսես Կաղանկատվացի|Մովսես Կաղանկատվացու]], [[Կարապետ Սասնեցի|Կարապետ Սասնեցու]] ընդարձակ վկայությունները (շուրջ 30 հին և միջնադարյան աղբյուրներ)։

== Կենսագրություն ==
Մեսրոպ Մաշտոցը ազնվական Վարդանի որդին էր (ըստ [[Անանիա Շիրակացի|Անանիա Շիրակացու]]՝ «ազատի տնից»)։ Հայաստանում ստացել է հունական կրթություն։ Տիրապետում էր [[հունարեն]]ին, [[պարսկերեն]]ին, [[ասորերեն]]ին, [[վրացերեն]]ին։ Սկզբնական շրջանում անցել է ծառայության հայոց [[Խոսրով Դ]] (մոտ 385-388) թագավորի արքունիքում, եղել է զինվորական, ապա՝ պալատական գրագիր։ Մոտ 395-396 թվականներին դարձել է հոգևորական, և մեկնել [[Վասպուրական]]ի [[Գողթն գավառ]]ը, ուր տեղի իշխան Շաբիթից ստանալով գործելու ազատ հնարավորություն հիմնել է քրիստոնեական համայնքներ, եկեղեցական դասեր։ Շրջագայել է նաև [[Սյունիք (նահանգ)|Սյունիքում]]։ Ունեցել է աշակերտներ, որոնք հետո դարձել են նրա օգնականները լուսավորական գործունեության ասպարեզում։ Այս շրջանում մտադրվել է ստեղծել հայկական գրեր՝ [[Աստվածաշունչ]]ը թարգմանելու համար։ Վերադարձել է [[Վաղարշապատ]], որտեղ [[Սահակ Ա Պարթև|կաթողիկոս Սահակ Ա Պարթևի]] նախաձեռնությամբ հրավիրվել է հատուկ ժողով։

[[Պատկեր:Arshakid Armenia 298-387.tif|մինի|ձախից|[[Մեծ Հայք]]ի քարտեզը 3-ից 4-րդ դարերում]]
Մոտ 404 թվականին [[Միջագետք]]ից բերված [[Դանիելյան նշագրեր]]ով, կատարել է թարգմանական և ուսուցողական առաջին փորձերը։ Այդ ժամանակ ստացել է վարդապետի (ուսուցչի) աստիճան։ [[Վռամշապուհ]]ի և Սահակ Պարթևի հրահանգով անձամբ մեկնել է Միջագետք, հանդիպել նույն Դանիել եպիսկոպոսի հետ։ Եղել է Եդեսիայում, Ամիդում, ապա՝ Սամոսատում։ Հանդիպումներ է ունեցել տեղի բարձրաստիճան հոգևորականության հետ՝ Եդեսիայի եպիսկոպոս Բաբիլասի (Paquida, 398-408 թթ․), Ամիդի եպիսկոպոս Ակակիոսի (400-409 թթ.) հետ, այցելել է Եդեսիայի գրադարան։ Մոտ 405-406 թվականներին Եդեսիայում ավարտել է [[հայոց գրեր]]ի ստեղծումը։ Արևմտահայաստան կատարելիք առաջին շրջագայությունից առաջ մեկնել է [[Վիրք]], ուր վրաց Բակուր (մոտ 416-429 թթ.) արքայի, Մովսես եպիսկոպոսի, և թարգմանիչ Ջաղայի օգնությամբ ստեղծել վրաց հին գիրը («խուցուրի»)։ Մոտ 420-422 թվականներին մեկնել է [[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդիա]]՝ [[Կոստանդնուպոլիս]], հանդիպել կայսր [[Թեոդոս II]]-ի և հունաց պատրիարք Ատտիկոսի հետ, որից հետո հայկական դպրոցներ է բացել [[Մեծ Հայք]]ի բյուզանդահպատակ գավառներում, զուգահեռաբար պայքար մղել «[[բորբորիտներ]]» աղանդի դեմ։ Վերադարձից առաջ աղվան Բենիամինի հետ ստեղծել է աղվանից գիրը։ Բյուզանդական իշխանություններից ստացել է «ակումիտ» (άxουμήτης -ճգնող) տիտղոսը։ [[Այրարատ]] վերադառնալուց հետո անձամբ մեկնել է [[Աղվանք]], հանդիպել աղվանից [[Արսվաղեն]] արքայի և Երեմիա եպիսկոպոսի հետ, կազմակերպել նոր գրի տարածումը, որտեղից անցել է Բաղասական գավառ, մղել հակաաղանդավորական պայքար։ Այդ շրջանում եղել է [[Ուտիք]]ի [[Գարդման (գավառ)|Գարդման]] գավառում, ապա՝ [[Գուգարք նահանգ|Գուգարաց]] [[Տաշիր (գավառ)|Տաշիրում]]։ Եվս մեկ անգամ Արևմտյան Հայաստան է այցելել 420-ական թվականների վերջին, եղել [[Բարձր Հայք]] գավառի [[Դերջան (գավառ)|Դերջան]], [[Եկեղյաց]], [[Սպեր (գավառ)|Սպեր]] և [[Շաղագոմք]] գավառներում։ 431-439 թվականների միջև կաթողիկոս Սահակի և աշակերտների հետ հիմնականում ավարտել է Աստվածաշնչի թարգմանությունը։ 439 թվականին նրա հրահանգով կաթողիկոսական աթոռի տեղապահ է դառնում [[Հովսեփ Ա Հողոցմեցի|Հովսեփ Վայոցձորցին]]։

== Հայ գրերի ստեղծում ==
{{Հիմնական|Հայ գրերի գյուտ|Նախաքրիստոնեական հայկական գրային համակարգեր}}
[[Պատկեր:Mesrop1776t.jpg|աջից|մինի|Մեսրոպ Մաշտոցը պատկերված հայ մանրանկարչի կողմից [[Ջուղա (Նախիջևան)|Ջուղայում]] ստեղծված 1776 թվականի ձեռագրում (պահվում է [[Մատենադարան]]ում)]]
Հայոց գրերի ստեղծման վերաբերյալ առկա են բավականին հակասական կարծիքներ՝ չնայած հիմնականում գերակշռում է դասական մոտեցումը, ինչը ենդթադրում է, որ Մեսրոպ Մաշտոցը հանդիսանում է հայերեն այբուբենի ստեղծողը։ Հետաքրքիր և զարգացող մոտեցում է նաև այն, որ Մաշտոցը ոչ թե ստեղծել է հայոց այբուբենը, այլ վերականգնել այն։

=== Մեսրոպ Մաշտոցը որպես հայոց այբուբենի ստեղծող ===
Թեև [[քրիստոնեություն]]ը Հայաստան մուտք է գործել առաջին դարում և [[301]] թ. [[Քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում|դարձել պետական կրոն]], բայց ժողովրդի զգալի մասը միայն անվանապես էր [[քրիստոնյա]], երկրում եղած Աստվածաշնչի գրքերը, եկեղեցական այլ երկեր հունարեն կամ [[ասորերեն]] էին, [[ժամերգություն]]ները և [[ծես]]երը կատարվում էին ժողովրդի համար անհասկանալի այդ լեզուներով։ Մաշտոցը [[Աստվածաշունչ]]ը հրապարակայնորեն կարդալիս անմիջապես [[բանավոր]] թարգմանում էր [[հայերեն]]՝ ժողովրդին հասկանալի դարձնելու համար։ [[Գողթն]]ում կատարած [[քարոզչություն]]ը Մաշտոցի մեջ հաստատեց հայերեն [[գիր]] ու [[գրականություն]] ունենալու հրատապ կարևորությունը։ Կային այդ որոշումն ընդունելու նաև այլ ծանրակշիռ պատճառներ։ [[387]] թ. Բյուզանդիայի և [[Պարսկաստան]]ի միջև երկու մասի բաժանված Հայաստանի [[Արևելյան Հայաստան|արևելյան]] և [[Արևմտյան Հայաստան|արևմտյան]] մասում թեև պահպանվում էր հայոց թագավորությունը, բայց պարսկական ազդեցությունն օրավուր մեծանում էր։ Երկրի արևմտյան մասում, որը միացված էր [[Բյուզանդիա]]յին, վերացված էր հայոց թագավորությունը, [[եկեղեցի]]ն ենթակա էր [[Հունական եպիսկոպոսությունը|հունական եպիսկոպոսությանը]], եկեղեցու և պետական լեզուն [[հունարեն]]ն էր։ Հայաստանի երկու մասերի միմյանցից օտարացումը սպառնում էր երկրի և ժողովրդի ամբողջությանը, վերահաս էր դառնում հայության ձուլման վտանգը, ամբողջ երկրում [[դպրոց]]ների, [[համալսարան]]ների լեզուն հունարենն էր, մասամբ [[ասորերեն]]ը, [[եկեղեցական]]ների զգալի մասը [[հույն]]եր ու [[ասորի]]ներ էին, հայ հոգևորականության որոշ մասը հունախոս էր։

==== Հայ գրերի ստեղծման անհրաժեշտություն ====
Արևմտյան շատ գավառներում հունարենն ու հունական կենցաղը արմատանում էին հայ ընտանիքներում։ Արքունիքում պաշտոնավարելիս և հետո Մաշտոցը կանխազգացել էր հայկական ինքնուրույն պետության մոտալուտ անկումը։ «Տեսնելով, որ հայոց թագավորության վերջը հասել է, Մեսրոպը (երկրի) խռովություններն իր համբերության նյութ դարձրեց» ([[Մովսես Խորենացի]], [[Պատմություն Հայոց]], 1968 թ.)։

Այսպես Մաշտոցի համար հայ դպրության հրատապ ստեղծումն ուներ հետևյալ նպատակները.
# հայացնել քրիստոնեական գրքերը, քարոզչությունն ու արարողությունները կատարել հայերեն,
# ստեղծել ու զարգացնել մայրենի լեզվով գրականություն,
# հայությունը փրկել ձուլումից, և դա ապահովել հետագայի համար,
# ամրացնել երկրի քաղաքականապես երկու մասի բաժանված հատվածների հոգևոր, լեզվական և մշակութային միասնությունը, որը քաղաքական միասնության հիմք պիտի դառնար երկրի պետական անկախությունը վերականգնելու հնարավորության դեպքում։
Մաշտոցի այս ծրագիրը ձևավորվեց [[Գողթն]]ում ունեցած գործունեությունից հետո, երբ [[Կորյուն]]ի, «Նա մտքում դրեց ավելի հոգալ նույնպես համայն (Հայոց) աշխարհի ժողովրդին մխիթարելու մասին» (Կորյուն, [[Վարք Մաշտոցի]], [[1962]] թ.) գրքում բերվում են նաև Մաշտոցի խոսքերը. «Տրտմություն է ինձ համար, և անպակաս են իմ սրտի ցավերն իմ եղբայրների և ազգակիցների համար»։

==== Սահակ Պարթև ====
[[Պատկեր:Mashtots and Sahak.jpg|մինի|ձախից|Մեսրոպ Մաշտոցն ու [[Սահակ Պարթև]]ը պատկերված հայ մանրանկարչի կողմից [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլսում]] ստեղծված 1651 թվականի ձեռագրում]]
387 թվականին կաթողիկոս դարձած [[Սահակ Պարթև]]ը, որ միշտ եղել է ազգակենտրոն քաղաքականության առաջամարտիկ և Մաշտոցի գլխավոր հենարանը նրա գործունեության սկզբից ևեթ, ունեցել է նույն մտահոգությունը։ Գալով [[Վաղարշապատ]]՝ Մաշտոցը կաթողիկոսին հայտնում է իր ծրագիրը և անմիջապես ստանում նրա լիակատար հավանությունը։ Գումարվում է ժողով՝ նվիրված հայերեն գիր ունենալու հարցին։ Վռամշապուհ թագավորը հավանություն է տալիս նպատակին՝ հայտնելով, որ Ասորիքում Դանիել անունով եպիսկոպոսի մոտ հայերեն գրեր կան։ Ժողովի խնդրանքով թագավորը հայ գրերի նախանձախնդիր Վահրիճ անունով մի իշխանի ուղարկում է Դանիելի մերձակից Հաբել երեցի մոտ։ Վերջինս, Դանիելից առնելով գրերը, Վահրիճի հետ բերում է Հայաստան։ Այստեղ հիմնվում են դպրոցներ, Մաշտոցը ստանում է վարդապետի (ուսուցչի) կոչում և սկսում մանուկներին հայոց լեզու ուսուցանել բերված գրերով։ Սկիզբ է դրվում հայերեն դպրությանը։ Մոտ երկու տարվա դասավանդումից հետո պարզվում է, որ դանիելյան նշանագրերը ժամանակի հայերենն արտահայտելու համար անբավարար են ու անհարմար լեզվի վանկարկման ու ուսուցման տեսակետից. «… հասկացան, որ այդ նշանագրերը բավական չեն հայերեն լեզվի սիզոբաները-կապերն ամբողջությամբ արտահայտելու համար»։ [[Դանիելյան նշանագրեր]]ի մասին բանասերները հակադիր ենթադրություններ են արել։ Բացառված չէ, որ դրանցով ինչ որ ժամանակ գրվել է [[հայերեն]], իսկ Մաշտոցի օրոք դրանք չեն բավարարել հայերեն դասավանդելու և հայոց դպրություն ստեղծելու համար։

Սահակ Պարթևի երաշխավորությամբ, թագավորի հրամանով այս անգամ Մաշտոցը իր աշակերտ-օգնականների հետ մի խումբ մանուկներ առած, ուղևորվում է Ասորիք։ Լինում է Ամիդ, ապա Եդեսիա քաղաքներում, հայոց գրերի մասին խորհրդակցում ասորի հոգևորականների հետ, բայց ապարդյուն։ Մանուկների մի մասին ասորական կրթություն է տալիս Եդեսիայում, մյուսին ուղարկում ավելի հյուսիս Սամոսատ՝ հունական կրթության։ Եդեսիայում Մաշտոցը ստեղծագործական երկունք ապրեց, «… նա շատ նեղություններ քաշեց իր ազգային մի բառի օգնություն գտնելու համար»

==== Հայերեն հնչյունական համակարգի ստեղծում ====
{{Հայերենի այբուբեն}}
{{Հիմնական|Հայերենի այբուբեն}}
Մաշտոցը 405 թվականին ստեղծում է հայերենի հնչյունական համակարգը ճշգրտորեն արտահայտող, ուսուցանելու, թարգմանելու և դպրություն ստեղծելու նպատակին լիովին հարմար նշանագրեր. «Նա իր սուրբ աջով հայրաբար ծնեց նոր և սքանչելի ծնունդներ հայերեն լեզվի նշանագրեր»։ Եդեսիայում Մաշտոցը նորագյուտ տառերը դասավորում է՝ օգտվելով հունական այբուբենի հերթականությունից, տառերին տալիս է անուններ (այբ, բեն), որոշում է նրանց թվային արժեքները (Ա =1, Ժ = 10, Ճ = 100, Ռ = 1000)։ Ապա անցնելով Սամոսատ` հմուտ հունագետ Հռոփանոսի օգնությամբ կատարելագործում է նորագույն տառերի գծագրությունը, նոր տառերն ուսուցանում իր օգնականներին և այդտեղ հունական կրթություն ստացող մանուկներին, իր աշակերտներ Հովհան Եկեղեցացու և Հովսեփ Պաղնացու հետ սկսում է նոր գրի օգնությամբ Աստվածաշնչից հայերեն թարգմանել Սողոմոնի առակները, որի առաջին նախադասությունը նաև մեսրոպատառ առաջին նախադասությունն էր.
{{Cquote|''{{lang|hy|[[wikt:ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ|Ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ]]։}}|||''[[Սողոմոնի առակներ]]'', 1:2.}}

=== Հայ դպրության հիմնադրում ===
Հայոց գրերը ստեղծելիս Մաշտոցը պետք է լուծեր մի շարք բարդ խնդիրներ, որոնցից էին Հայաստանի ավելի քան 300 հազար կմ քառակուսի տարածքում խոսվող բարբառների պայմաններում միասնական գրական հայերենի համար հնչյունական կանոնի որոշումը, գրության ձախից աջ (ինչպես հունարենում) և աջից ձախ (ինչպես ասորերենում) եղած տարբերակներից մեկն ընտրելը, ձայնավորների համար տառեր ունենալու թե չունենալու և կամ ձայնավորների համար հավելանշումներով (դիակրիտիկ նշաններով) արտահայտելու հարցի լուծումը։ [[Պատկեր:Amaras monastery complex4.JPG|մինի|ձախից|[[Արցախ նահանգ|Արցախում]] առաջին դպրոցը Մեսրոպ Մաշտոցը հիմնել է [[Ամարաս]]ի վանքում]] Հայերենի հնչյունային համակարգը որոշելիս Մաշտոցն առավելապես նկատի առավ արքունիքում, նախարարական որոշ տներում, հոգևորականության շրջանում ձևավորված ծառայողական (ատենական) հայերենը, որը հենված էր արարատյան (ըստ այլ կարծիքների Տարոնի) խոսվածքի վրա և ինքը գործածում էր Սուրբ գիրքը բանավոր թարգմանելիս ու քարոզելիս։ Շրջանցելով խոսվածքային նեղ առանձնահատկությունները` նա որոշեց բառակազմիչ հնչյունների (հնչույթների) իրական քանակը, հայերենի համար բացառեց վանկային և ձայնավորներ չունեցող գրային համարակարգերը, առաջնորդվեց մեկ հնչյունին (հնչույթին) մեկ գիր սկզբունքով, հայերենի յուրաքանչյուր հնչյունի համար ստեղծվեց մեկ նշանագիր (բացառություն էր «ու» հնչյունը, եթե այն երկբարբառային արտասանություն չուներ)։ Մաշտոցը իրավացիորեն հրաժարվեց տառերի ձայնային արժեքը փոխող կետերից ու գծիկներից` յուրաքանչյուր դեպքում գերադասելով ունենալ առանձին տառ։ Այդպես ստեղծվեց 36 տառ, որոնց կիրառությունը ճշտեց Սողոմոնի առակները թարգմանելիս՝ որդեգրելով գրելու հորիզոնական առաջընթաց հարմարագույն եղանակը, դրեց հայերենի ուղղագրության հիմքը (օրինակ թեև ստեղծվել էր «ը» տառը, բայց նկատի ունենալով համապատասխան հնչյունի հաճախակի գործածությունը հայերենում` «ը» տառի գրությունը սահմանափակող կանոն հաստատեց)։ Մաշտոցի ստեղծած գիրը և ուղղագրությունը դարձան ամենից լիարժեքը ժամանակի մյուս գրային համակարգերի շարքում և չհնացան անցած 1600 տարիներին։ Միջնադարում Մաշտոցի գրած տառերին ավելացան միայն «o» և «ֆ» տառերը։ Հետագայում արվել են մի քանի ուղղագրական փոփոխություններ (հատկապես արևելահայերենի համար՝ 1922, 1940)։

Մաշտոցը նորաստեղծ գրերով վերադառնում է հայրենիք։ Երկրում ծավալվում է թարգմանչաց շարժումը, որը լուսավորական-կրթական ընդարձակ ու երկարատև գործունեություն էր (երկրի բոլոր մասերում հայկական դպրոցների հիմնադրում, թարգմանական ծավալուն աշխատանք, հայ դպրության ստեղծում, եկեղեցու ու քարոզչության հայացում, հայ գրչության կենտրոնների ու գրադարանների հիմնում)։

=== Աստվածաշնչի թարգմանություն ===
[[Պատկեր:Yerevan State University 65.JPG|մինի|աջից|[[Սահակ Պարթև, Մեսրոպ Մաշտոց (խմբաքանդակ, Երևան)|Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Պարթևի արձանախումբը]] [[Երևանի պետական համալսարան]]ի գլխավոր մասնաշենքի դիմաց|374x374փքս]]
Սահակ Պարթևն ու Մեսրոպ Մաշտոցն աշակերտների հետ սկսել են [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչի]] թարգմանությունը՝ մի մասն ասորերենից, մյուս մասը՝ հունարենից։ Մաշտոցը նախքան այդ իր քարոզչական գործունեության ժամանակ, բազմիցս բանավոր թարգմանած լինելով Աստվածաշնչի առանձին հատվածներ, դրանց զգալի մասն անգիր գիտեր, և մնում էր ստուգել ու գրի առնել նորագյուտ տառերով։ Կարճ ժամանակում Սուրբ գրքի հիմնական մասը թարգմանվել էր հայերեն և բազմացվել գրչությամբ։ Այդ ընթացքում թարգմանվել են նաև փիլիսոփայական, ժամանակագրական, բնագիտական և այլ բնույթի երկեր։

=== Հայ գրերի ուսուցման շրջագայություններ ===
Տառերի գյուտից հետո Մաշտոցը իր օգնականների հետ շրջագայել է Հայաստանում, հավաքագրել աշակերտներ, հիմնել դպրոցներ, ինքը տվել հայերենի դասավանդման առաջին օրինակը, հիմնադրել վանքեր, որոնք դարձել են ուսման, գրչության ու գիտության կենտրոն և օրինակ հետագա դարերում նորերը հիմնելու։

Առաջին երեք շրջագայությունները Մաշտոցը կատարել է Արևելյան Հայաստանում, չորրորդը Արևմտյան Հայաստանում։ Այստեղ Անատոլիս կուսակալը, Մաշտոցին պատիվներով ընդունելուց հետո, նրա մտադրությունները հայտնել է Բյուզանդիայի Թեոդոս 2-րդ կայսրին։ Սա Մաշտոցին շնորհել է Ակումիտ (տքնող, արթուն հսկող) պատվավոր տիտղոսը, սակայն զրկել գործունեության իրավունքից և Մաշտոցը օգնականների մի մասին թողնելով Փոքր Հայքի Մելիտենե (Մալաթիա) քաղաքում, մնացածների հետ մեկնել է Կոստանդնուպոլիս, բանակցել կայսրի հետ, ստացել հայ երեխաներին մայրենի լեզվով կրթելու և հայ հոգևորականների դասեր հաստատելու կայսերագիր իրավունքը։ Վերադառնալով Արևմտյան Հայաստան՝ այստեղ նույնպես հիմնել է հայկական դպրոցներ, մշակութային կենտրոններ։

Ըստ Կորյունի՝ Արևելյան Հայաստանում կատարած երկրորդ շրջագայության ժամանակ, «սկսեց Տիրոջից իրեն շնորհվածի համեմատ նշանագրեր հորինել վրացերեն լեզվի համար»։ (Մովսես Խորենացի Պատմություն Հայոց 1968)։

Արևելյան Հայաստանում կատարած իր մի այլ (հինգերորդ) շրջագայության ժամանակ Մաշտոցն այցելել է Բուն Աղվանք (Կուր գետի ձախ ափին), ամենաբազմամարդ ցեղի գարգարացիների լեզվի համար տեղացի Բենիամին երեցի օգնությամբ ստեղծել տառեր («Նշանագրեր ստեղծեց գարգարացիների լեզվի համար» Խորենացի նույն տեղում), հիմնել դպրոցներ, սկիզբ դնել թարգմանչաց գործին։

=== Մաշտոցի և նրա աշակերտների գործունեություն ===
431 թվականին Մաշտոցի աշակերտներ [[Ղևոնդ Երեց|Ղևոնդ Վանանդենցին]], [[Կորյուն]]ը, [[Եզնիկ Կողբացի]]ն և [[Հովսեփ Պաղնացի]]ն [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլսից]] բերել են Աստվածաշնչի «Յոթանասնից» կոչվող հունարեն կանոնները և այլ գրականություն։ Սկիզբ է առել Աստվածաշնչի նախնական շտապ (փութանակի) կոչվող թարգմանության համեմատական խմբագրումը, չեղած հատվածների թարգմանումը, որով ստեղծվել է Աստվածաշնչի հայտնի Սահակ-Մեսրոպյան հայերեն թարգմանական բնագիրը։ Շարունակելով թարգմանական և խմբագրական աշխատանքը՝ Մաշտոցը և [[Սահակ Ա Պարթև|Սահակ Պարթևը]] կազմել են հայ եկեղեցու Պատարագամատույցի, Ծիսարանի («Մաշտոցի»), ժամագրքի նախնական տարբերակները։ Մաշտոցը գրել է քարոզներ, ճառեր, ուղերձներ, կազմել է հունական երկերի մի ժողովածու, որը հետո ինքը թարգմանել է հայերեն, ըստ որոշ տվյալների խմբագրել է [[Գրիգոր Լուսավորիչ|Գրիգոր Լուսավորչի]] «Հաճախապատում» քարոզների ժողովածուն։

[[Պատկեր:2014 Erywań, Matenadaran (16).jpg|մինի|աջից|Մեսրոպ Մաշտոցի և նրա աշակերտ [[Կորյուն]]ի արձանները [[Մատենադարան]]ի դիմաց‎|251x251փքս]]
Մաշտոցը եղել է ժամանակի խոշոր հայ բանաստեղծը։ Ըստ տեղեկությունների, ճգնակյաց կյանքի տարիներից սկսած նա հոգևոր բանաստեղծություններ է հորինել։ Տառերի գյուտից հետո, երբ շատացան եկեղեցու ծեսերը, երգեցողությունը հայացնելու խնդիրները, Մաշտոցի ստեղծած երգերը որդեգրվեցին եկեղեցու կողմից, իսկ հետայգայում մտան Շարակնոցի մեջ։ Ըստ բազում վկայությունների շարակնոցներում կա շուրջ 130 բանաստեղծություն, այդ թվում Հարց. Տէր երկնից, Ողորմեա շարքերից։ Դրանք մեսրոպյան տառերով գրված բանաստեղծություններ են։ Մաշտոցի բանաստեղծությունները խորապես քնարական են, կրում են հեղինակի խոր ներշնչանքի կնիքը։
<center><poem>
Ծով կենցաղոյս հանապազ զիս ալեկոծէ,
Մրըրկեալ ալիք թշնամին ինձ յարուցանէ,
Նաւապետ բարի, լեր անձին իմոյ ապաւէն։
(Շարական)
</poem></center>
[[Պատկեր:Մեսրոպ Մաշտոցի կիսանդրին Էջմիածնում.jpg|250px|մինի|Մեսրոպ Մաշտոցի կիսանդրին Էջմիածնում Մատենադարանի մուտքի մոտ։]]
Մաշտոցը Սահակ Պարթևի հետ, հիմնադրել է հայ մասնագիտական երաժշտությունը նրանք կարգավորել են հայոց բանավոր ժողովրդական ու հոգևոր ձայնեղանակները և օգտագործել եկեղեցական երաժշտության մեջ հայ մասնագիտական երաժշտության ելևէջումը՝ պայմանավորելով հայոց լեզվի հնչերանգով։ Մաշտոցը եղել է նաև հայ երգի առաջին դպրոցական ուսուցիչը։

Մաշտոցը հայերենի առաջին ուսուցիչը լինելով՝ նաև հայ մանկավարժության առաջամարտիկն է։ Նա մշակել է հայոց լեզվի, հայ երաժշտության և հայկական նորաստեղծ դպրոցներում ուսուցանվող մյուս առարկաների դասավանդման սկզբունքները, որոշել է հայկական դպրոցի լեզվական հիմունքը դասավանդումն սկսել մեսրոպյան տառերի և հայերենի, որպես միակ մայրենի լեզվի, ուսուցմամբ, հանրակրթական առարկաները դասավանդել հայերեն, օտար լեզուները հայոց լեզվի հիման վրա։ Մաշտոցական այս հիմունքը հետագա դարերում ավանդական դարձավ հայկական դպրոցների համար թե հայրենիքում, թե հայրենիքից դուրս։

Մաշտոցի մանկավարժական հայացքների կարևոր մի կողմն է դպրոցում դասավանդումը աշակերտներին լիովին հասկանալի լեզվով կատարելը։ Հայաստանի դպրոցներում հունարեն և ասորերեն դասավանդումը ամբողջությամբ հայերենով փոխարինելը հիմնական նպատակից բացի նաև մանկավարժական խորհուրդ է ունեցել։


=== Ստեղծագործություն ===
Կյանքի վերջին տարիներին գրել է հոգևոր շարականներ, կրոնա-փիլիսոփայական երկեր, զբաղվել է թարգմանությամբ։ Մեսրոպ Մաշտոցը գրել է [[շարական]]ներ։ Շարականը հոգևոր երգ է, օրհներգություն, որ կատարվում է կրոնական տոների ժամերգությունների ժամանակ։ Շարական բառն ստուգաբանվում է շար ականց, այսինքն՝ թանկարժեք քարերի շարք։ Շարակններն ունեին իրենց մեղեդին և կատարվում էին երգվելով։ Դրանց ասում են նաև ապաշխարանքի երգեր, որովհետև բովանդակությունն ապաշխարանքի էր, զղջումի խոսը, հոգու փրկության աղոթքը։
{{քաղվածք|<poem>Վտանգիմ ի բազմութենէ մեղաց իմոց,
Աստուած խաղաղութեան, օգնեա ինձ։

Ալեկոծիմ հողմով անօրէնութեան իմոյ,
Թագաւոր խաղաղութեան, ոգնեա ինձ։

Ի խորըս մեղաց ծովու տարաբերեալ ծփիմ,
Նաւապետ բարի, փրկեա զիս։</poem>|}}

=== Մաշտոցի առաքելություն ու հիշատակ ===
[[Պատկեր:Church of Oshakan.JPG|thumb|մինի|ձախից|[[Օշական (գյուղ)|Օշական]] գյուղի [[Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցի|Մեսրոպ Մաշտոցի անունը կրող եկեղեցին]]]]
Մաշտոցի աշխարհայացքին բնորոշ է մարդու ինքնաճանաչման և կատարելագործման գաղափարը, մարդը իր ոչ կատարյալ լինելը ներքին անմաքրություններն ու արատավոր արարքները գիտակցում է Կատարյալ ճանաչելու և նրա հետ շփվելու շնորհիվ, որը մարդուն մղում է դեպի խոր զղջում, ապաշխարհություն և ճանապարհ բազում Կատարյալին մոտենալու ու ձուլվելու ներքնապես մաքրվելու և համընդհանուր սիրով լցվելու։ Մաշտոցի հասարակական հայացքների մեջ կարևոր են ժողովրդին մայրենի լեզվով լուսավորելու, հայությունն ու հայրենիքը քրիստոնեական եկեղեցու և հայոց լեզվի ու հայ մատենագրության միջոցով միավորելու, ժողովրդի ազգային ինքնությունը պահպանելու գաղափարները։

Որպես անհատ Մաշտոցը, [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացու]] վկայությամբ, գերազանցել է. «… բոլոր առաքինի մարդկանցից, որպիսիք այն ժամանակ կային։ Որովհետև ամբարտավանություն և մարդահաճությունը նրա վարքում երբեք տեղ չգտան, այլ հեզ, բարյացակամ և բարեմիտ լինելով, երևում էր բոլորին երկնայինների սովորությամբ զարդարված։ Որովհետև նա հրեշտակի տեսք ուներ, բեղմնավոր միտք, պայծառ էր խոսքով, գործերով ժուժկալ»<ref name="Մովսես Խորենացի, Պատմություն Հայոց, 1968 թ.">Մովսես Խորենացի, Պատմություն Հայոց, 1968 թվական։</ref>։ Կորյունը վկայում է՝ «…շատ բանտարկյալներ ու կալանավորներ և նեղյալներ ազատեց Քրիստոսի ահավոր զորությամբ կորզելով նրանց բռնակալների ձեռքից… շատ մուրհակներ պատռեց»<ref name="Կորյուն, Վարք Մաշտոցի, 1962 թվական։">Կորյուն, Վարք Մաշտոցի, 1962 թվական։</ref>։

[[Պատկեր:Mesrop Mashtots' grave stone.jpg|thumb|մինի|աջից|Մեսրոպ Մաշտոցի գերեզմանը [[Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցի|Մեսրոպ Մաշտոցի անունը կրող եկեղեցիում]]]]
Մաշտոցի մահից հետո հազարապետ Վահան Ամատունին և զորավար Հմայակ Մամիկոնյանը մեծ բազմությամբ նրա մարմինը տեղափոխում են [[Օշական (գյուղ)|Օշական]], որտեղ երեք տարի անց Վահան Ամատունին տաճար է կառուցում, աճյունը տեղափոխում այնտեղ։ Նրա հիշատակը հարգելու համար Հովսեփ կաթողիկոսը հանձնարարում է Կորյունին գրելու Մաշտոցի կյանքն ու գործը։ Հայ եկեղեցին, նկատի ունենալով Մաշտոցի ժողովրդականությունը, նրան դասել է իր սրբերի շարքը։

428 թվականին Հայաստանի արևելյան մասում նույնպես վերացավ հայոց Արշակունիների պետականությունը։ Քաղաքական տեսակետից Հայաստանի համար այդ ծանր ժամանակաշրջանում Մաշտոցի գյուտով ծնունդ առած հայոց դպրությունը արագ ծաղկեց որպես երկրի քաղաքականապես անջատ մասերը հոգևոր ու մշակութային զոդումով միավորող և հայությանը ձուլումից պատսպարող ուժ։

Հայաստանում և սփյուռքում Մաշտոցի անունով են կոչվում պետական ու հասարակական հիմնարկներ, դպրոցներ, փողոցներ և այլն։ 1962 թվականից Մաշտոցի անունն է կրում հայկական ամենահարուստ ձեռագրատունը՝ Մատենադարանը։ [[Օշական (գյուղ)|Օշականի]] ճանապարհին կանգնեցվել է մաշտոցյան այբուբենին նվիրված հուշակոթող։ Մաշտոցի անունն է կրում նաև Երևան քաղաքի գլխավոր պողոտան։ Նրա անունով է կոչվում [[Օշական (գյուղ)|Օշականի]] գլխավոր փողոցը, միջնակարգ դպրոցը և [[Օշական (գյուղ)|Օշականում]] կա նրա անունը կրող եկեղեցի, որը կառուցվել է նրա շիրմի վրա։ [[Օշական (գյուղ)|Օշականում]] գործում է նաև նրա անունը կրող երիտասարդաց և պատանյաց միություններ։

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}

== Ֆիլմեր ==
* Մեսրոպ Մաշտոց (1988) Հայֆիլմ, փաստագրական ֆիլմ նվիրված [[Հայերենի այբուբեն|հայոց գրերի]] ստեղծման պատմությանը և Մեսրոպ Մաշտոցին։ Սցենարի հեղինակ Արտաշես Մարտիրոսյան, ռեժիսոր [[Լևոն Մկրտչյան (կինոռեժիսոր)|Լևոն Մկրտչյան]]։

== Արտաքին հղումներ ==
* [http://www.vehi.net/istoriya/armenia/korun/english/index.html Koryun, ''The Life of Mashtots''. Translation into the Russian language and Introduction by Sh.V.Smbatyan and K.A.Melik-Oghajanyan; Moscow, 1962.]
* [http://www.classicalarchives.com/early/m.html Classical Music Archives: Saint Mesrop Mashtots]
* [http://www.newadvent.org/cathen/10211a.htm Catholic Encyclopedia; (entry: Mesrob or, alternately, "Mashtots")]
{{Արտաքին հղումներ}}
{{ՀՍՀ|հատոր=7|էջ=469}}
{{Հայրաբանություն}}
{{Հայկական գիր և գրականություն}}

{{DEFAULTSORT:Մաշտոց, Մեսրոպ}}
[[Կատեգորիա:4-րդ դարի քրիստոնեական սրբեր]]
[[Կատեգորիա:Անձինք մետաղադրամների վրա]]
[[Կատեգորիա:Անձինք նամականիշերի վրա]]
[[Կատեգորիա:Աստվածաշնչի թարգմանիչներ]]
[[Կատեգորիա:Հայ ակադեմիկոսներ]]
[[Կատեգորիա:Հայ առաքելական եկեղեցու սրբեր]]
[[Կատեգորիա:Հայ առաքելական վարդապետներ]]
[[Կատեգորիա:Հայ աստվածաբաններ]]
[[Կատեգորիա:Հայ բանասերներ]]
[[Կատեգորիա:Հայ գիտնականներ]]
[[Կատեգորիա:Հայ գյուտարարներ]]
[[Կատեգորիա:Հայ թարգմանիչներ]]
[[Կատեգորիա:Հայ լեզվաբաններ]]
[[Կատեգորիա:Հայ կաթողիկե եկեղեցու սրբեր]]
[[Կատեգորիա:Հայ հասարակական գործիչներ]]
[[Կատեգորիա:Հայ մատենագիրներ]]
[[Կատեգորիա:Հայ մշակութային գործիչներ]]
[[Կատեգորիա:Եկեղեցու ուսուցիչներ]]