«Լյուքսեմբուրգ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ →Մինչև 963 թվական: հեռացնում եմ դատարկ նշանը, ջնջվեց: (6) oգտվելով ԱՎԲ |
Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 |
||
| (18 intermediate revisions by 5 users not shown) | |||
| Տող 12. | Տող 12. | ||
|քարտեզ_2-ի_նկարագիրը = |
|քարտեզ_2-ի_նկարագիրը = |
||
|ազգային_նշանաբան = «Մենք ուզում ենք մնալ այն, ինչ կանք»<br /><small>«Mir wëlle bleiwe wat mir sinn» ([[լյուքսեմբուրգերեն]])</small> |
|ազգային_նշանաբան = «Մենք ուզում ենք մնալ այն, ինչ կանք»<br /><small>«Mir wëlle bleiwe wat mir sinn» ([[լյուքսեմբուրգերեն]])</small> |
||
|ազգային_օրհներգ = [[Լյուքսեմբուրգի օրհներգ]]<br />«Մեր հայրենիք»<small>«Ons Heemecht»</small><br /><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">[[ |
|ազգային_օրհներգ = [[Լյուքսեմբուրգի օրհներգ]]<br />«Մեր հայրենիք»<small>«Ons Heemecht»</small><br /><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">[[Պատկեր:Ons_Heemecht.ogg]]</div> |
||
|թագավորական_օրհներգ = "«Վիլհելմուս»"<br /><small>«De Wilhelmus»<br /><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">[[ |
|թագավորական_օրհներգ = "«Վիլհելմուս»"<br /><small>«De Wilhelmus»<br /><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">[[Պատկեր:De Wilhelmus.ogg]] |
||
|օրհներգ = |
|օրհներգ = |
||
|պաշտոնական_լեզուներ = [[լյուքսեմբուրգերեն]],<br /> |
|պաշտոնական_լեզուներ = [[լյուքսեմբուրգերեն]],<br /> |
||
|շրջանային_լեզուներ = [[գերմաներեն]],<br /> [[ֆրանսերեն]] |
|շրջանային_լեզուներ = [[գերմաներեն]],<br /> [[ֆրանսերեն]] |
||
|էթնիկ_խմբեր = |
|էթնիկ_խմբեր = |
||
|մայրաքաղաք = [[Լյուքսեմբուրգ (քաղաք)|Լյուքսեմբուրգ]]<ref name="The World Factbook">{{ |
|մայրաքաղաք = [[Լյուքսեմբուրգ (քաղաք)|Լյուքսեմբուրգ]]<ref name="The World Factbook">{{Cite web |date=2020 թ․ նոյեմբերի 24 |title=The World Factbook |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/luxembourg/ |access-date=2020 թ․ դեկտեմբերի 11 |publisher=Central Intelligence Agency |language=en}}</ref> |
||
|ամենամեծ_քաղաք =մայրաքաղաք |
|ամենամեծ_քաղաք =մայրաքաղաք |
||
|կառավարության_տեսակը = [[ունիտար պետություն|ունիտար]] [[սահմանադրական միապետություն|խորհրդարանական սահմանադրական միապետություն]] |
|կառավարության_տեսակը = [[ունիտար պետություն|ունիտար]] [[սահմանադրական միապետություն|խորհրդարանական սահմանադրական միապետություն]] |
||
| Տող 48. | Տող 48. | ||
|areami² = 998 |
|areami² = 998 |
||
|area_rank = 179-րդ |
|area_rank = 179-րդ |
||
|percent_water = 0.23<ref>{{ |
|percent_water = 0.23<ref>{{Cite web |title=Surface water and surface water change |url=https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=SURFACE_WATER# |access-date=2020 թ․ հոկտեմբերի 11 |publisher=Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD)}}</ref> |
||
|population_estimate = 526,510<ref name="geoba.se"> |
|population_estimate = 526,510<ref name="geoba.se">{{Cite web |url=http://www.geoba.se/population.php?pc=world&type=28&year=2015&st=rank&asde=&page=2 |title=Լյուքսեմբուրգի բնակչությունը 2015 թվականին |access-date=2015-08-31 |archive-date=2016-03-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160320031646/http://geoba.se/population.php?pc=world&type=28&year=2015&st=rank&asde=&page=2 |url-status=dead }}</ref> |
||
|population_estimate_year = 2022 |
|population_estimate_year = 2022 |
||
|population_estimate_rank = 172-րդ |
|population_estimate_rank = 172-րդ |
||
|population_census ={{աճ}} 645,397<ref>{{Cite web|url=https://statistiques.public.lu/fr/actualites/population/population/2022/04/20220411.html| |
|population_census ={{աճ}} 645,397<ref>{{Cite web |title=Statistiques // Luxembourg |url=https://statistiques.public.lu/fr/actualites/population/population/2022/04/20220411.html |access-date=2022 թ․ ապրիլի 11 |website=statistiques.public.lu}}</ref> |
||
|population_census_year = [[հունվար]], [[2022]] |
|population_census_year = [[հունվար]], [[2022]] |
||
|population_density = 204 |
|population_density = 204 |
||
|population_densitymi² = 602.8 |
|population_densitymi² = 602.8 |
||
|population_density_rank =[[Աշխարհի երկրներն ըստ բնակչության խտության|44-րդ]] |
|population_density_rank =[[Աշխարհի երկրներն ըստ բնակչության խտության|44-րդ]] |
||
| GDP_PPP = {{աճ}} $90.532 billion<ref name="IMFWEOLU">{{ |
| GDP_PPP = {{աճ}} $90.532 billion<ref name="IMFWEOLU">{{Cite web |title=World Economic Outlook Database, October 2019 |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=53&pr.y=5&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=137&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |access-date=2020 թ․ հունվարի 8 |website=IMF.org |publisher=International Monetary Fund}}</ref> |
||
| GDP_PPP_year = 2022 |
| GDP_PPP_year = 2022 |
||
| GDP_PPP_rank = 98-րդ |
| GDP_PPP_rank = 98-րդ |
||
| Տող 70. | Տող 70. | ||
| Gini_year = 2019 |
| Gini_year = 2019 |
||
| Gini_change = աճ <!--increase/decrease/steady--> |
| Gini_change = աճ <!--increase/decrease/steady--> |
||
| Gini_ref = |
| Gini_ref =<ref name=eurogini>{{Cite web |title=Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey |url=https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tessi190/default/table?lang=en |access-date=2021 թ․ օգոստոսի 9 |website=ec.europa.eu |publisher=Eurostat}}</ref> |
||
| HDI = 0.916 <!--number only--> |
| HDI = 0.916 <!--number only--> |
||
| HDI_year = 2019<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year--> |
| HDI_year = 2019<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year--> |
||
| HDI_change = increase<!--increase/decrease/steady--> |
| HDI_change = increase<!--increase/decrease/steady--> |
||
| HDI_ref = |
| HDI_ref =<ref name="UNHDR">{{Cite book |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf |title=Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene |date=2020 թ․ դեկտեմբերի 15 |publisher=United Nations Development Programme |isbn=978-92-1-126442-5 |pages=343–346 |access-date=2020 թ․ դեկտեմբերի 16}}</ref> |
||
| HDI_rank = 23-րդ |
| HDI_rank = 23-րդ |
||
|currency = [[Եվրո]] |
|currency = [[Եվրո]] |
||
| Տող 86. | Տող 86. | ||
}} |
}} |
||
{{Աուդիո հոդված|Hy-Լյուքսեմբուրգ (Luxembourg).wav|դեկտեմբերի 20, 2023|5611662}} |
{{Աուդիո հոդված|Hy-Լյուքսեմբուրգ (Luxembourg).wav|դեկտեմբերի 20, 2023|5611662}} |
||
'''Լյուքսեմբուրգ''' ({{lang-lb|Lëtzebuerg}}, {{audio|lb-Lëtzebuerg.ogg|արտասանություն}}, {{lang-fr|Luxembourg}}, {{lang-de|Luxemburg}}), պաշտոնապես՝ '''Լյուքսեմբուրգի Մեծ Դքսություն''', [[Դեպի ծով ելք չունեցող պետություններ|դեպի ծով ազատ ելք չունեցող պետություն]] [[Արևմտյան Եվրոպա]]յում։ Արևմուտքում և հյուսիսում սահմանակցում է [[Բելգիա]]յին, արևելքում՝ [[Գերմանիա]]յին, իսկ հարավում՝ [[Ֆրանսիա]]յին։ Մայրաքաղաքն ու խոշորագույն քաղաքը [[Լյուքսեմբուրգ (քաղաք)|Լյուքսեմբուրգն]] է<ref>{{Cite web |
'''Լյուքսեմբուրգ''' ({{lang-lb|Lëtzebuerg}}, {{audio|lb-Lëtzebuerg.ogg|արտասանություն}}, {{lang-fr|Luxembourg}}, {{lang-de|Luxemburg}}), պաշտոնապես՝ '''Լյուքսեմբուրգի Մեծ Դքսություն''', [[Դեպի ծով ելք չունեցող պետություններ|դեպի ծով ազատ ելք չունեցող պետություն]] [[Արևմտյան Եվրոպա]]յում։ Արևմուտքում և հյուսիսում սահմանակցում է [[Բելգիա]]յին, արևելքում՝ [[Գերմանիա]]յին, իսկ հարավում՝ [[Ֆրանսիա]]յին։ Մայրաքաղաքն ու խոշորագույն քաղաքը [[Լյուքսեմբուրգ (քաղաք)|Լյուքսեմբուրգն]] է<ref>{{Cite web |title=Europe :: Luxembourg — The World Factbook - Central Intelligence Agency |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/luxembourg/ |access-date=2020 թ․ դեկտեմբերի 12 |website=www.cia.gov}}</ref>, որտեղ գտնվում է [[Եվրոպական միություն#Ինստիտուցիոնալ շրջանակ|ԵՄ չորս ինստիտուցիոնալ նստավայրերից]] մեկը (մյուսները գտնվում են [[Բրյուսել]]ում, [[Մայնի Ֆրանկֆուրտ|Ֆրանկֆուրտում]] և [[Ստրասբուրգ]]ում), ինչպես նաև [[Եվրոպական խորհրդի արդարադատության դատարան]]ը<ref>{{Cite web |year=2014 |title=Decision of the Representatives of the Governments of the Member States on the location of the seats of the institutions (12 December 1992) |url=https://www.cvce.eu/en/obj/decision_of_the_representatives_of_the_governments_of_the_member_states_on_the_location_of_the_seats_of_the_institutions_12_december_1992-en-c57a4cd5-71e9-4447-b126-912081822a50.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20191013095409/https://www.cvce.eu/en/obj/decision_of_the_representatives_of_the_governments_of_the_member_states_on_the_location_of_the_seats_of_the_institutions_12_december_1992-en-c57a4cd5-71e9-4447-b126-912081822a50.html |archive-date=2019 թ․ հոկտեմբերի 13 |access-date=2017 թ․ հոկտեմբերի 24 |website=Centre virtuel de la connaissance sur l'Europe}}</ref><ref>{{Cite web |title=Luxembourg {{!}} national capital, Luxembourg |url=https://www.britannica.com/place/Luxembourg-capital |access-date=2020 թ․ դեկտեմբերի 12 |website=Encyclopedia Britannica |language=en}}</ref>։ |
||
Ահռելի է Գերմանիայի և Ֆրանսիայի ազդեցությունը Լյուքսեմբուրգի բնակչության, մշակույթի և լեզվի վրա։ Չնայած այն հանգամանքին, որ ըստ երկրի սահմանադրության [[լյուքսեմբուրգերեն]]ը պետության միակ [[ազգային լեզու]]ն է<ref>{{Cite web|url=https://legilux.public.lu/eli/etat/leg/loi/1984/02/24/n1/jo| |
Ահռելի է Գերմանիայի և Ֆրանսիայի ազդեցությունը Լյուքսեմբուրգի բնակչության, մշակույթի և լեզվի վրա։ Չնայած այն հանգամանքին, որ ըստ երկրի սահմանադրության [[լյուքսեմբուրգերեն]]ը պետության միակ [[ազգային լեզու]]ն է<ref>{{Cite web |title=Loi du 24 février 1984 sur le régime des langues. - Legilux |url=https://legilux.public.lu/eli/etat/leg/loi/1984/02/24/n1/jo |access-date=2021 թ․ սեպտեմբերի 13 |website=legilux.public.lu}}</ref>, [[ֆրանսերեն]]ն ու [[գերմաներեն]]ը ևս ինտենսիվորեն կիրառվում են վարչական և դատական հարցերով՝ ունենալով հատուկ իրավական կարգավիճակ<ref>{{Cite web |title=Loi du 24 février 1984 sur le régime des langues. - Legilux |url=https://legilux.public.lu/eli/etat/leg/loi/1984/02/24/n1/jo |access-date=2021 թ․ սեպտեմբերի 13 |website=legilux.public.lu}}</ref>։ |
||
Ընդամենը 2586 կիլոմետր քառակուսի տարածք ունեցող Լյուքսեմբուրգը [[Աշխարհի պետությունները ըստ տարածքի|Եվրոպայի ամենափոքր ինքնիշխան պետություններից է]]<ref name="europa1">{{ |
Ընդամենը 2586 կիլոմետր քառակուսի տարածք ունեցող Լյուքսեմբուրգը [[Աշխարհի պետությունները ըստ տարածքի|Եվրոպայի ամենափոքր ինքնիշխան պետություններից է]]<ref name="europa1">{{Cite web |title=Eurostat – Tables, Graphs and Maps Interface (TGM) table |url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&language=en&pcode=tps00001&tableSelection=1&footnotes=yes&labeling=labels&plugin=1 |access-date=2010 թ․ փետրվարի 21 |publisher=Epp.eurostat.ec.europa.eu}}</ref>՝ այսպես կոչված «գաճաճ պետություն»։ Ըստ 2022 թվականի մարդահամարի տվյալների՝ Լյուքսեմբուրգի բնակչությունը կազմում է 645,397 մարդ, ինչը այն դարձնում է [[Աշխարհի երկրներն ըստ բնակչության|Եվրոպայի ամենաքիչ բնակեցված երկրներից]] մեկը<ref>{{Cite web |title=La démographie luxembourgeoise en chiffres |url=https://statistiques.public.lu/catalogue-publications/en-chiffres/2021/010421-demographie-en-chiffres.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20220321153835/https://statistiques.public.lu/catalogue-publications/en-chiffres/2021/010421-demographie-en-chiffres.pdf |archive-date=2022 թ․ մարտի 21 |accessdate=2022 թ․ օգոստոսի 6 |website=Le Portail des Statistiques |language=fr}}</ref>՝ միևնույն ժամանակ նաև բնակչության աճի ամենաբարձր տեմպերով<ref>{{Cite web |title=Country comparison :: POPULATION growth rate |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2002rank.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160527070418/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook//rankorder/2002rank.html |archive-date=2016 թ․ մայիսի 27 |access-date=2017 թ․ ապրիլի 16 |work=The World Factbook}}</ref>։ Օտարերկրացիները կազմում են բնակչության գրեթե կեսը<ref>{{Cite news |last=Krouse |first=Sarah |date=2018 թ․ հունվարի 1 |title=Piping Hot Gromperekichelcher, Only if You Pass the Sproochentest |work=The Wall Street Journal |page=1}}</ref>։ |
||
Լյուքսեմբուրգը [[Ժողովրդավարություն|ներկայացուցչական ժողովրդավարություն]] է, որի գլուխ կանգնած է [[Սահմանադրական միապետություն|սահմանադրական միապետ]], [[Դուքս|մեծ դուքս]] [[Հենրի Ալբերտ]]ը։ Լյուքսեմբուրգը աշխարհի միակ [[Ինքնիշխան պետություն|ինքնիշխան մեծ դքսությունն]] է։ |
Լյուքսեմբուրգը [[Ժողովրդավարություն|ներկայացուցչական ժողովրդավարություն]] է, որի գլուխ կանգնած է [[Սահմանադրական միապետություն|սահմանադրական միապետ]], [[Դուքս|մեծ դուքս]] [[Հենրի Ալբերտ]]ը։ Լյուքսեմբուրգը աշխարհի միակ [[Ինքնիշխան պետություն|ինքնիշխան մեծ դքսությունն]] է։ |
||
Լյուքսեմբուրգը զարգացած պետություն է, որն ունի [[Աշխարհի երկրներն ըստ ՀՆԱ-ի|մեկ շնչի հաշվով ամենաբարձր ՀՆԱ-ն ողջ աշխարհում]]։ Պետության մայրաքաղաքը՝ [[Լյուքսեմբուրգ (քաղաք)|Լյուքսեմբուրգը]], [[1994|1994 թվականին]] հայտարարվել է որպես [[Լյուքսեմբուրգում ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկ|ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ]]՝ ի շնորհիվ լավագույնս պահպանված [[Լյուքսեմբուրգի պատմություն|պատմամշակութային ժառանգության]]<ref name="UNESCO, World Heritage Convention">{{ |
Լյուքսեմբուրգը զարգացած պետություն է, որն ունի [[Աշխարհի երկրներն ըստ ՀՆԱ-ի|մեկ շնչի հաշվով ամենաբարձր ՀՆԱ-ն ողջ աշխարհում]]։ Պետության մայրաքաղաքը՝ [[Լյուքսեմբուրգ (քաղաք)|Լյուքսեմբուրգը]], [[1994|1994 թվականին]] հայտարարվել է որպես [[Լյուքսեմբուրգում ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկ|ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ]]՝ ի շնորհիվ լավագույնս պահպանված [[Լյուքսեմբուրգի պատմություն|պատմամշակութային ժառանգության]]<ref name="UNESCO, World Heritage Convention">{{Cite web |title=City of Luxembourg: its Old Quarters and Fortifications |url=https://whc.unesco.org/en/list/699 |access-date=2017 թ․ ապրիլի 16 |work=World Heritage List |publisher=UNESCO, World Heritage Convention}}</ref>։ |
||
Լյուքսեմբուրգը մի շարք [[միջազգային կազմակերպություն]]ների, այդ թվում՝ [[Եվրոպական միություն|Եվրոպական միության]]<ref>{{Cite web |
Լյուքսեմբուրգը մի շարք [[միջազգային կազմակերպություն]]ների, այդ թվում՝ [[Եվրոպական միություն|Եվրոպական միության]]<ref>{{Cite web |title=European Union {{!}} Definition, Purpose, History, & Members |url=https://www.britannica.com/topic/European-Union |access-date=2020 թ․ դեկտեմբերի 12 |website=Encyclopedia Britannica}}</ref>, [[Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպություն|Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության]], [[Միավորված ազգերի կազմակերպություն|Միավորված ազգերի կազմակերպության]], [[ՆԱՏՕ|Հյուսիսատլանտյան դաշինքի (ՆԱՏՕ)]] և [[Բենիլյուքս]]ի<ref name=":2">[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/1061873.stm Timeline: Luxembourg – A chronology of key events] BBC News Online, 9 September 2006. Retrieved 8 October 2006.</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=Independent Luxembourg |url=https://www.britannica.com/place/Luxembourg |access-date=2020 թ․ դեկտեմբերի 12 |website=Encyclopedia Britannica}}</ref> հիմնադիր-անդամ է։ 2013-2014 թվականներին եղել է [[ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդ|ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհրդի]] անդամ։ 2022 թվականի դրությամբ Լյուքսեմբուրգի քաղաքացիները ազատ վիզային հասանելիություն ունենեն աշխարհի 189 պետություններում։ Ըստ այս ցուցանիշի, Լյուքսեմբուրգի անձնագիրը երրորդն է աշխարհում՝ [[Ֆինլանդիա]]յի, [[Իտալիա]]յի և [[Իսպանիա]]յի հետ զուգահեռ<ref>{{Cite web |title=Global Ranking – Visa Restriction Index 2020 |url=https://www.henleypassportindex.com/assets/2020/Q1/HENLEY%20PASSPORT%20INDEX%202020%20Q1%20INFOGRAPHIC%20GLOBAL%20RANKING_191219.pdf |access-date=2020 թ․ ապրիլի 4 |work=Henley passport index}}</ref>։ |
||
== Անվանում == |
== Անվանում == |
||
Անվանումը ստացել է [[Լյուքսեմբուրգ (քաղաք)|Լյուքսեմբուրգ]] քաղաքից։ Ժամանակակից սահմաններում պետությունը գոյություն ունի [[1839]] թվականից։ [[Ֆրանսերեն]] և [[գերմաներեն]] (երկրի պաշտոնական լեզուները) համապատասխանաբար կոչվում է ''Grand-Duché de Luxembourg ''և'' Großherzogtum Luxemburg''<ref>{{ |
Անվանումը ստացել է [[Լյուքսեմբուրգ (քաղաք)|Լյուքսեմբուրգ]] քաղաքից։ Ժամանակակից սահմաններում պետությունը գոյություն ունի [[1839]] թվականից։ [[Ֆրանսերեն]] և [[գերմաներեն]] (երկրի պաշտոնական լեզուները) համապատասխանաբար կոչվում է ''Grand-Duché de Luxembourg ''և'' Großherzogtum Luxemburg''<ref>{{Cite book |author=Հ. Ղ. Գրգեարյան, Ն. Մ. Հարությունյան |title=Աշխարհագրական անունների բառարան |publisher=«Լույս» |year=1987 |location=Երևան}}</ref>։ |
||
== Պատմություն == |
== Պատմություն == |
||
Լյուքսեմբուրգի պատմության սկիզբ ընդունված է համարել 963 թվականը, երբ Լոթարինգիայի պֆալցի որդի կոմս Զիգֆրիդը Սուրբ Մաքսիմի կայսերական աբբայությունից որպես կալվածք ձեռք է բերում ժայռոտ հրվանդան և հռոմեական դարաշրջանի ամրություններ, որոնք հայտնի էին Լյուսիլինբուրհուկ՝ «փոքր ամրոց» անվանումով<ref>{{ |
Լյուքսեմբուրգի պատմության սկիզբ ընդունված է համարել 963 թվականը, երբ Լոթարինգիայի պֆալցի որդի կոմս Զիգֆրիդը Սուրբ Մաքսիմի կայսերական աբբայությունից որպես կալվածք ձեռք է բերում ժայռոտ հրվանդան և հռոմեական դարաշրջանի ամրություններ, որոնք հայտնի էին Լյուսիլինբուրհուկ՝ «փոքր ամրոց» անվանումով<ref>{{Cite book |title=A propos… Histoire du Grand-Duché de Luxembourg |publisher=Service information et presse du gouvernement luxembourgeois, Département édition |year=2008 |isbn=978-2-87999-093-4 |location=Luxembourg |page=1}}</ref><ref>{{Cite book |author=Kreins, Jean-Marie |title=Histoire du Luxembourg |publisher=Presses Universitaires de France |year=2010 |edition=5 |location=Paris, France}}</ref>։ Զիգֆրիդի հաջորդները մեծացնում են իրենց ժառանգած տարածքները՝ ամուսնությունների, նվաճումների և վասալության միջոցով։ Հայտնի է, որ 13-րդ դարում արդեն Լյուքսեմբուրգի կոմսերը թագավորում էին զգալի տարածքի վրա<ref>{{Cite book |title=A propos… Histoire du Grand-Duché de Luxembourg |publisher=Service information et presse du gouvernement luxembourgeois, Département édition |year=2008 |isbn=978-2-87999-093-4 |location=Luxembourg |page=2}}</ref>։ 1308 թվականին Լյուքսեմբուրգի կոմս Հենրիխ VII-ը ստանում է «Հռոմեացիների թագավոր» տիտղոսը, իսկ ավելի ուշ՝ օծվում Սրբազան Հռոմեական կայսրության միապետ<ref>{{Cite web |title=Henry VII, Holy Roman emperor |url=https://www.britannica.com/biography/Henry-VII-Holy-Roman-emperor |access-date=2020 թ․ դեկտեմբերի 12 |website=Encyclopedia Britannica}}</ref>։ Ուշ միջնադարում Լյուքսեմբուրգների արքայատոհմի ևս 3 ներկայացուցիչներ զբաղեցնում են Սրբազան Հռոմեական կայսրության գահը։ 1354 թվականին Կառլոս IV կայսրը պետական միավորին տալիս է դքսության կարգավիճակ<ref name="Luxembourg - History">{{Cite web |title=Luxembourg - History |url=https://www.britannica.com/place/Luxembourg |access-date=2020 թ․ դեկտեմբերի 12 |website=Encyclopedia Britannica}}</ref>։ Դքսությունը, ի վերջո, դառնում է «Բուրգունդյան շրջան»-ի մի մասը, այնուհետև՝ Հաբսբուրգների Նիդերլանդների տասնյոթ գավառներից մեկը<ref>{{Cite book |title=A propos… Histoire du Grand-Duché de Luxembourg |publisher=Service information et presse du gouvernement luxembourgeois, Département édition |year=2008 |isbn=978-2-87999-093-4 |location=Luxembourg |pages=2–3}}</ref>։ |
||
Դարերի ընթացքում Լյուքսեմբուրգ քաղաքն ու քաղաքի բերդը ձեռք են բերում առավել մեծ ռազմավարական նշանակություն՝ Ֆրանսիայի թագավորության և Հաբսբուրգների տիրույթների միջև գտնվելու պատճառով։ Այսպիսով, Լյուքսեմբուրգի բերդը ժամանակի ընթացքում դառնալով Եվրոպայի ամենահեղինակավոր ամրություններից մեկը<ref>{{Cite web|url=https://whc.unesco.org/en/list/699/| |
Դարերի ընթացքում Լյուքսեմբուրգ քաղաքն ու քաղաքի բերդը ձեռք են բերում առավել մեծ ռազմավարական նշանակություն՝ Ֆրանսիայի թագավորության և Հաբսբուրգների տիրույթների միջև գտնվելու պատճառով։ Այսպիսով, Լյուքսեմբուրգի բերդը ժամանակի ընթացքում դառնալով Եվրոպայի ամենահեղինակավոր ամրություններից մեկը<ref>{{Cite web |title=City of Luxembourg: its Old Quarters and Fortifications |url=https://whc.unesco.org/en/list/699/ |access-date=2021 թ․ օգոստոսի 12 |website=UNESCO World Heritage Centre}}</ref>։ Լուի XIV-ի օրոք Ֆրանսիային, իսկ Մարիա Թերեզայի օրոք Ավստրիական կայսրությանը պատկանելուց հետո, Լյուքսեմբուրգը ի վերջո դառնում է Ֆրանսիայի առաջին հանրապետության՝ Նապոլեոնյան տիրակալության մաս<ref>{{Cite book |title=A propos… Histoire du Grand-Duché de Luxembourg |publisher=Service information et presse du gouvernement luxembourgeois, Département édition |year=2008 |isbn=978-2-87999-093-4 |location=Luxembourg |pages=3–4}}</ref>։ |
||
=== Մինչև 963 թվական === |
=== Մինչև 963 թվական === |
||
| Տող 116. | Տող 116. | ||
=== Լյուքսեմբուրգի կոմսության ծագում և ընդլայնում (963–1312) === |
=== Լյուքսեմբուրգի կոմսության ծագում և ընդլայնում (963–1312) === |
||
[[ |
[[Պատկեր:Charles IV-John Ocko votive picture-fragment.jpg|thumb|upright|left|[[Կառլոս IV կայսր|Կառլոս IV]]՝ 14-րդ դարի [[Սրբազան Հռոմեական կայսրություն|Սրբազան Հռոմեական]] կայսր և Լյուքսեմբուրգի դինաստիայից [[Բոհեմիայի թագավորություն|Բոհեմիայի]] թագավոր<ref>{{Cite web |date=2005 թ․ հունիսի 13 |title=Emperor Charles IV elected Greatest Czech of all time |url=http://www.radio.cz/en/section/curraffrs/emperor-charles-iv-elected-greatest-czech-of-all-time |access-date=2010 թ․ հոկտեմբերի 15 |publisher=Radio Prague}}</ref>]] |
||
Երբ 843 թվականի [[Վերդենի պայմանագիր|Վերդենի պայմանագրի]] կնքումից ի վեր [[Կարոլինգյան կայսրություն]]ը բազմիցս բաժանվել է, այսօրվա լյուքսեմբուրգյան տարածքը հաջորդաբար դարձել է Միջին Ֆրանսիայի թագավորության (843–855), Լոթարինգիայի թագավորության (855–959) և վերջապես Լոթարինգիայի դքսության (959–1059) մաս, որն իր հերթին դարձել է [[Սրբազան Հռոմեական կայսրություն|Սրբազան Հռոմեական կայսրության]] նահանգ։ |
Երբ 843 թվականի [[Վերդենի պայմանագիր|Վերդենի պայմանագրի]] կնքումից ի վեր [[Կարոլինգյան կայսրություն]]ը բազմիցս բաժանվել է, այսօրվա լյուքսեմբուրգյան տարածքը հաջորդաբար դարձել է Միջին Ֆրանսիայի թագավորության (843–855), Լոթարինգիայի թագավորության (855–959) և վերջապես Լոթարինգիայի դքսության (959–1059) մաս, որն իր հերթին դարձել է [[Սրբազան Հռոմեական կայսրություն|Սրբազան Հռոմեական կայսրության]] նահանգ։ |
||
Լյուքսեմբուրգի պատմությունը սկսում է Արդենների կոմս Զիգֆրիդի կողմից Բոկ ժայռի վրա գտնվող Լուկիլինբուրհուկի<ref>Kreins (2003), p. 20</ref> (ներկայումս՝ Լյուքսեմբուրգի ամրոց) գրավումով, որը տեղի է ունեցել 963 թվականին [[Թրիեր]]ի Սուրբ Մաքսիմինի աբբայության հետ փոխանակման միջոցով<ref>{{ |
Լյուքսեմբուրգի պատմությունը սկսում է Արդենների կոմս Զիգֆրիդի կողմից Բոկ ժայռի վրա գտնվող Լուկիլինբուրհուկի<ref>Kreins (2003), p. 20</ref> (ներկայումս՝ Լյուքսեմբուրգի ամրոց) գրավումով, որը տեղի է ունեցել 963 թվականին [[Թրիեր]]ի Սուրբ Մաքսիմինի աբբայության հետ փոխանակման միջոցով<ref>{{Cite web |title=History of the Grand Duchy of Luxembourg |url=http://www.gouvernement.lu/publications/luxembourg/apropos_histoire/ap_histoire_2008_EN.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120202013230/http://www.gouvernement.lu/publications/luxembourg/apropos_histoire/ap_histoire_2008_EN.pdf |archive-date=2012 թ․ փետրվարի 2}}</ref>։ Այս ամրոցի շուրջ աստիճանաբար ձևավորվել է քաղաք, որը Լոթարինգիայի դքսության մեջ վերածվել է ռազմավարական մեծ արժեք ունեցող նահանգի կենտրոնի<ref name="UNESCO, World Heritage Convention" />։ Տարիների ընթացքում Զիգֆրիդի ժառանգները ընդլայնել են ամրոցը, և մինչև 1083 թվականը նրանցից մեկը՝ Կոնրադ I-ը, դարձել է առաջինը, ով ինքն իրեն կոչել է «Լյուքսեմբուրգի կոմս», և որով էլ ստեղծվել է Լյուքսեմբուրգի անկախ կոմսությունը (որը դեռևս նահանգ էր Սրբազան Հռոմեական կայսրության կազմում)<ref>Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p. 28</ref>։ |
||
Մինչև 13-րդ դարի կեսը Լյուքսեմբուրգի կոմսերը կարողացել են մեծ քանակությամբ հարստություն և իշխանություն ձեռք բերել և իրենց տիրույթներն ընդլայնել են՝ հասցնելով [[Մաաս]] գետից մինչև [[Մոզել (գետ)|Մոզել]]։ Հենրիխ V-ի կառավարման շրջանում Բիտբուրգը, Լա Ռոշ-ան-Արդենը, Դյուրբյուն, [[Առլոն]]ը, Տյոնվիլը, Մարվիլը, [[Լոնվի]]ն և 1264 թվականին մրցակից Վիանդենի կոմսությունը (և դրա հետ միասին նաև Սեն Վիտը և Շլայդենը) կա՛մ ուղղակիորեն միավորվել են Լյուքսեմբուրգի կոմսությանը, կա՛մ դարձել են վերջինիս [[վասալ]] պետություններ<ref>Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.33-34</ref>։ |
Մինչև 13-րդ դարի կեսը Լյուքսեմբուրգի կոմսերը կարողացել են մեծ քանակությամբ հարստություն և իշխանություն ձեռք բերել և իրենց տիրույթներն ընդլայնել են՝ հասցնելով [[Մաաս]] գետից մինչև [[Մոզել (գետ)|Մոզել]]։ Հենրիխ V-ի կառավարման շրջանում Բիտբուրգը, Լա Ռոշ-ան-Արդենը, Դյուրբյուն, [[Առլոն]]ը, Տյոնվիլը, Մարվիլը, [[Լոնվի]]ն և 1264 թվականին մրցակից Վիանդենի կոմսությունը (և դրա հետ միասին նաև Սեն Վիտը և Շլայդենը) կա՛մ ուղղակիորեն միավորվել են Լյուքսեմբուրգի կոմսությանը, կա՛մ դարձել են վերջինիս [[վասալ]] պետություններ<ref>Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.33-34</ref>։ |
||
| Տող 129. | Տող 129. | ||
=== Ոսկեդար։ Լյուսքեմբուրգի դինաստիայի պայքարը Կենտրոնական Եվրոպայում գերակայության համար (1312–1443) === |
=== Ոսկեդար։ Լյուսքեմբուրգի դինաստիայի պայքարը Կենտրոնական Եվրոպայում գերակայության համար (1312–1443) === |
||
[[ |
[[Պատկեր:Festungsplan.von.Luxemburg.jpg|thumb|left|Լյուքսեմբուրգ քաղաքի ամրությունների պատմական քարտեզը (թվագրված չէ)]] |
||
Երբ Հենրիխ VII-ը եկել է իշխանության, Լյուքսեմբուրգի դինաստիան ոչ միայն սկսել է ղեկավարել [[Սրբազան Հռոմեական կայսրություն]]ը, այլև կարողացել է արագորեն իր գերիշխանությունը տարածել Կենտրոնական Եվրոպայի այլ հատվածների նկատմամբ։ |
Երբ Հենրիխ VII-ը եկել է իշխանության, Լյուքսեմբուրգի դինաստիան ոչ միայն սկսել է ղեկավարել [[Սրբազան Հռոմեական կայսրություն]]ը, այլև կարողացել է արագորեն իր գերիշխանությունը տարածել Կենտրոնական Եվրոպայի այլ հատվածների նկատմամբ։ |
||
Հենրիխի որդին՝ Յոհանը, բացի Լյուքսեմբուրգի կոմս լինելուց, նա նաև դարձել է [[Բոհեմիայի թագավորություն|Բոհեմիայի]] թագավոր։ Նա կարևոր գործիչ է լյուքսեմբուրգյան պատմության և [[ֆոլկլոր]]ի մեջ, և շատ պատմաբանների կողմից համարվում է միջնադարի [[Ասպետություն|ասպետության]] մարմնավորում։ Նա նաև հայտնի է 1340 թվականին Շուեբերֆոուերի հիմնադրմամբ և 1346 թվականին Կրեսիի ճակատամարտում իր հերոսական մահով<ref>Margue, Paul (1974). ''Luxemburg in Mittelalter und Neuzeit''. Editions Bourg-Bourger.</ref><ref>Gilbert Trausch, Le Luxembourg, émergence d'un état et d'une nation 2007 p. 93 Edition Schortgen</ref>։ Լյուքսեմբուրգում Յոհան Կույրը համարվում է ազգային հերոս<ref>{{ |
Հենրիխի որդին՝ Յոհանը, բացի Լյուքսեմբուրգի կոմս լինելուց, նա նաև դարձել է [[Բոհեմիայի թագավորություն|Բոհեմիայի]] թագավոր։ Նա կարևոր գործիչ է լյուքսեմբուրգյան պատմության և [[ֆոլկլոր]]ի մեջ, և շատ պատմաբանների կողմից համարվում է միջնադարի [[Ասպետություն|ասպետության]] մարմնավորում։ Նա նաև հայտնի է 1340 թվականին Շուեբերֆոուերի հիմնադրմամբ և 1346 թվականին Կրեսիի ճակատամարտում իր հերոսական մահով<ref>Margue, Paul (1974). ''Luxemburg in Mittelalter und Neuzeit''. Editions Bourg-Bourger.</ref><ref>Gilbert Trausch, Le Luxembourg, émergence d'un état et d'une nation 2007 p. 93 Edition Schortgen</ref>։ Լյուքսեմբուրգում Յոհան Կույրը համարվում է ազգային հերոս<ref>{{Cite news |date=2017 թ․ հունվարի 19 |title=[Luxemburgensia] Jean l'aveugle {{!}} Le Quotidien |url=https://lequotidien.lu/culture/luxemburgensia-jean-laveugle/ |access-date=2021 թ․ ապրիլի 18 |work=Le Quotidien |language=fr-FR}}</ref>։ |
||
14-րդ դարում և 15-րդ դարի սկզբին Լյուքսեմբուրգի դինաստիայի ևս երեք անդամ ղեկավարել է որպես Սրբազան Հռոմեական կայսրեր և Բոհեմիայի թագավորներ՝ Յոհանի ժառանգներ [[Կառլոս IV կայսր]]ը, [[Սիգիզմունդ I|Սիգիզմունդ I-ը]] (ով նաև եղել է Հունգարիայի և Խորվաթիայի թագավոր) և Վացլավ IV-ը։ Կառլոս IV-ը ստեղծել է [[Ոսկե բուլլա 1356]] դեկրետը, որը կարգավորել է Կայսրության սահմանադրական կառուցվածքի կարևոր ասպեկտները։ Լյուքսեմբուրգը մնացել է Սրբազան Հռոմեական կայսրությունում որպես անկախ ֆեոդ (կոմսություն), և 1354 թվականին Կառլոս IV-ը այն բարձրացրել է դքսության կարգավիճակի, և վերջինիս խորթ եղբայր Վացլավ I-ը դարձել է Լյուքսեմբուրգի առաջին դուքս։ Մինչ նրա ազգակիցները զբաղված էին իշխելով և Սրբազան Հռոմեական կայսրությունում և այլուր իրենց իշխանությունն ընդլայնելով, Վացլավը 1364 թվականին բռնակցել է Շինի կոմսությունը և դրա շնորհիվ Լյուքսեմբուրգի նոր դքսության տիրույթները հասել են իրենց առավելագույն չափին<ref>Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p. 41</ref>։ |
14-րդ դարում և 15-րդ դարի սկզբին Լյուքսեմբուրգի դինաստիայի ևս երեք անդամ ղեկավարել է որպես Սրբազան Հռոմեական կայսրեր և Բոհեմիայի թագավորներ՝ Յոհանի ժառանգներ [[Կառլոս IV կայսր]]ը, [[Սիգիզմունդ I|Սիգիզմունդ I-ը]] (ով նաև եղել է Հունգարիայի և Խորվաթիայի թագավոր) և Վացլավ IV-ը։ Կառլոս IV-ը ստեղծել է [[Ոսկե բուլլա 1356]] դեկրետը, որը կարգավորել է Կայսրության սահմանադրական կառուցվածքի կարևոր ասպեկտները։ Լյուքսեմբուրգը մնացել է Սրբազան Հռոմեական կայսրությունում որպես անկախ ֆեոդ (կոմսություն), և 1354 թվականին Կառլոս IV-ը այն բարձրացրել է դքսության կարգավիճակի, և վերջինիս խորթ եղբայր Վացլավ I-ը դարձել է Լյուքսեմբուրգի առաջին դուքս։ Մինչ նրա ազգակիցները զբաղված էին իշխելով և Սրբազան Հռոմեական կայսրությունում և այլուր իրենց իշխանությունն ընդլայնելով, Վացլավը 1364 թվականին բռնակցել է Շինի կոմսությունը և դրա շնորհիվ Լյուքսեմբուրգի նոր դքսության տիրույթները հասել են իրենց առավելագույն չափին<ref>Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p. 41</ref>։ |
||
| Տող 155. | Տող 155. | ||
=== Լյուքսեմբուրգը ֆրանսիական տիրապետության ներքո (1794–1815) === |
=== Լյուքսեմբուրգը ֆրանսիական տիրապետության ներքո (1794–1815) === |
||
Առաջին կոալիցիայի պատերազմի ժամանակ [[Ֆրանսիայի առաջին հանրապետություն|Հեղափոխական Ֆրանսիան]] նվաճել է ավստրիական Նիդերլանդները, ինչպես նաև Լյուքսեմբուրգը։ 1793 և 1794 թվականներին Ֆրանսիան հարաբերական արագությամբ գրավել է դքսությունը, և ֆրանսիական հեղափոխական բանակը բազմաթիվ վայրագություններ և կողոպուտներ է կատարել Լյուքսեմբուրգի քաղաքացիական բնակչության և աբբայությունների դեմ։ Դրանցից ամենատխրահռչակը [[Դիֆերդանգ]]ի և Դյուդելանժի ջարդերն են, ինչպես նաև Կլերֆոնտենիմ Էխտերնախի, Օրվալի աբբայությունների ոչնչացումը<ref>{{Cite web|url=https://today.rtl.lu/luxembourg-insider/history/a/1715144.html |
Առաջին կոալիցիայի պատերազմի ժամանակ [[Ֆրանսիայի առաջին հանրապետություն|Հեղափոխական Ֆրանսիան]] նվաճել է ավստրիական Նիդերլանդները, ինչպես նաև Լյուքսեմբուրգը։ 1793 և 1794 թվականներին Ֆրանսիան հարաբերական արագությամբ գրավել է դքսությունը, և ֆրանսիական հեղափոխական բանակը բազմաթիվ վայրագություններ և կողոպուտներ է կատարել Լյուքսեմբուրգի քաղաքացիական բնակչության և աբբայությունների դեմ։ Դրանցից ամենատխրահռչակը [[Դիֆերդանգ]]ի և Դյուդելանժի ջարդերն են, ինչպես նաև Կլերֆոնտենիմ Էխտերնախի, Օրվալի աբբայությունների ոչնչացումը<ref>{{Cite web |title=Dark Luxembourg: The French massacre of Differdange |url=https://today.rtl.lu/luxembourg-insider/history/a/1715144.html}}</ref><ref>{{Cite web |date=2016 թ․ մարտի 24 |title=LUXEMBOURG - 17 mai 1794 - MASSACRE DE DUDELANGE - l'HORRIBLE FIN DE PIERRE GAASCH, GARDE-FORESTIER ... - la Maraîchine Normande |url=http://shenandoahdavis.canalblog.com/archives/2016/03/24/33560312.html}}</ref>։ Սակայն Լյուքսեմբուրգի ամրոցը դիմակայել է շուրջ 7 ամիս, մինչև որ ավստրիական ուժերը հանձնվել են։ Լյուքսեմբուրգի երկար դիմակայության արդյունքում [[Լազար Նիկոլա Կառնո|Լազար Կառնոն]] Լյուքսեմբուրգը կոչել է «Ջիբրալթարից բացի աշխարհի ամենալավ ամրոցը», արդյունքում քաղաքը ստացել է իր մականունը՝ «Հյուսիսի Ջիբրալթար»<ref name="Kreins 2003, p.64">Kreins (2003), p.64</ref>։ |
||
Ֆրանսիան գրավել է Լյուքսեմբուրգը, որը վերածվել է անտառային դեպարտամենտի, իսկ նախկին դքսության միացումը Ֆրանսիային՝ որպես վերջինիս դեպարտամենտ, օրինականացվել է 1797 թվականի Կամպո Ֆորմիոյի պայմանագրով<ref name="Kreins 2003, p.64" />։ Այս տարածքի նվաճումից ի վեր Լյուքսեմբուրգում ֆրանսիացի նոր պաշտոնյաները, ովքեր խոսում էին միայն ֆրանսերեն, իրականացրել են բազմաթիվ հանրապետական բարեփոխումներ, որոնց թվում էր աշխարհիկության սկզբունքը, որը խիստ կաթոլիկ Լյուքսեմբուրգում բողոքի պատճառ է դարձել։ Ավելին՝ ֆրանսերենը դարձել է միակ պաշտոնական լեզուն<ref name="Michel Pauly p.65">Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.65</ref>։ Երբ ֆրանսիական բանակը տեղական բնակչությանն է ներկայացրել մարտական ծառայությունը, որը խռովության պատճառ է դարձել՝ իր գագաթնակետին հասնելով 1798 թվականին, երբ Լյուքսեմբուրգի գյուղացիները ապստամբություն են սկսել<ref name="Michel Pauly p.65" />։ Չնայած ֆրանսիացիները կարողացել են արագ ճնշել ապստամբությունը, որը կոչվել է Գյուղացիների պատերազմ, այն մեծ ազդեցություն է ունեցել երկրի և բնակչության պատմական հիշողության վրա<ref>Kreins (2003), p. 66</ref>։ |
Ֆրանսիան գրավել է Լյուքսեմբուրգը, որը վերածվել է անտառային դեպարտամենտի, իսկ նախկին դքսության միացումը Ֆրանսիային՝ որպես վերջինիս դեպարտամենտ, օրինականացվել է 1797 թվականի Կամպո Ֆորմիոյի պայմանագրով<ref name="Kreins 2003, p.64" />։ Այս տարածքի նվաճումից ի վեր Լյուքսեմբուրգում ֆրանսիացի նոր պաշտոնյաները, ովքեր խոսում էին միայն ֆրանսերեն, իրականացրել են բազմաթիվ հանրապետական բարեփոխումներ, որոնց թվում էր աշխարհիկության սկզբունքը, որը խիստ կաթոլիկ Լյուքսեմբուրգում բողոքի պատճառ է դարձել։ Ավելին՝ ֆրանսերենը դարձել է միակ պաշտոնական լեզուն<ref name="Michel Pauly p.65">Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.65</ref>։ Երբ ֆրանսիական բանակը տեղական բնակչությանն է ներկայացրել մարտական ծառայությունը, որը խռովության պատճառ է դարձել՝ իր գագաթնակետին հասնելով 1798 թվականին, երբ Լյուքսեմբուրգի գյուղացիները ապստամբություն են սկսել<ref name="Michel Pauly p.65" />։ Չնայած ֆրանսիացիները կարողացել են արագ ճնշել ապստամբությունը, որը կոչվել է Գյուղացիների պատերազմ, այն մեծ ազդեցություն է ունեցել երկրի և բնակչության պատմական հիշողության վրա<ref>Kreins (2003), p. 66</ref>։ |
||
| Տող 166. | Տող 166. | ||
1830-1831 թվականների բելգիական հեղափոխության ավարտից հետո, [[Բելգիայի Թագավորություն|Բելգիայի]] նորաստեղծ իշխանությունները հայտարարել են Լյուքսեմբուրգի նկատմամբ իրենց բացահայտ հավակնությունների մասին, ինչը դժկամությամբ է ընդունվել նիդերլանդական արքունիքում։ Նիդերլանդների միապետը, որը կրում էր Պրուսիայի և Լյուքսեմբուրգի մեծ դքսի տիտղոսը, չցանկանալով կորցնել [[Լյուքսեմբուրգի ամրոցներ|ռազմավարական կարևոր նշանակություն ունեցող Լյուքսեմբուրգի ամրոցների]] նկատմամբ վերահսկողությունը, ընդդիմացել է այս որոշմանը՝ հարուցելով նիդերլանդա-բելգիական նոր հակամարտություն<ref>Michel Pauly Die Geschichte Luxemburgs 2013 p. 68</ref>։ |
1830-1831 թվականների բելգիական հեղափոխության ավարտից հետո, [[Բելգիայի Թագավորություն|Բելգիայի]] նորաստեղծ իշխանությունները հայտարարել են Լյուքսեմբուրգի նկատմամբ իրենց բացահայտ հավակնությունների մասին, ինչը դժկամությամբ է ընդունվել նիդերլանդական արքունիքում։ Նիդերլանդների միապետը, որը կրում էր Պրուսիայի և Լյուքսեմբուրգի մեծ դքսի տիտղոսը, չցանկանալով կորցնել [[Լյուքսեմբուրգի ամրոցներ|ռազմավարական կարևոր նշանակություն ունեցող Լյուքսեմբուրգի ամրոցների]] նկատմամբ վերահսկողությունը, ընդդիմացել է այս որոշմանը՝ հարուցելով նիդերլանդա-բելգիական նոր հակամարտություն<ref>Michel Pauly Die Geschichte Luxemburgs 2013 p. 68</ref>։ |
||
Վեճը համապարփակ լուծում է ստացել 1839 թվականի Լոնդոնի պայմանագրով, որտեղ կայացվել է Լյուքսեմբուրգի երրորդ բաժանման որոշումը։ Այս բաժանման արդյունքում դքսության տարածքը կրճատվել է կեսից ավելիով, ինչի արդյունքում երկրի ֆրանկոֆոն արևմտյան մասը և լյուքսեմբուրգալեզու [[Առլոն|Առլոնյան հողերը]] անցել են [[Բելգիա|Բելգիական նորանկախ թագավորությանը]]՝ ձևավորելով Լյուքսեմբուրգի ժամանակակից սահմանները։ Լոնդոնը պայմանագիրը, ի թիվս այլնի, հռչակել է լյուքսեմբուրգյան մնացյալ հողերում Մեծ դքսության լիակատար անկախությունը<ref>Thewes, Guy (2006) (PDF). Les gouvernements du Grand-Duché de Luxembourg depuis 1848 (2006), p. 208</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.landenweb.net/luxemburg/geschiedenis/| |
Վեճը համապարփակ լուծում է ստացել 1839 թվականի Լոնդոնի պայմանագրով, որտեղ կայացվել է Լյուքսեմբուրգի երրորդ բաժանման որոշումը։ Այս բաժանման արդյունքում դքսության տարածքը կրճատվել է կեսից ավելիով, ինչի արդյունքում երկրի ֆրանկոֆոն արևմտյան մասը և լյուքսեմբուրգալեզու [[Առլոն|Առլոնյան հողերը]] անցել են [[Բելգիա|Բելգիական նորանկախ թագավորությանը]]՝ ձևավորելով Լյուքսեմբուրգի ժամանակակից սահմանները։ Լոնդոնը պայմանագիրը, ի թիվս այլնի, հռչակել է լյուքսեմբուրգյան մնացյալ հողերում Մեծ դքսության լիակատար անկախությունը<ref>Thewes, Guy (2006) (PDF). Les gouvernements du Grand-Duché de Luxembourg depuis 1848 (2006), p. 208</ref><ref>{{Cite web |title=LUXEMBURG Geschiedenis |url=http://www.landenweb.net/luxemburg/geschiedenis/ |accessdate=2013 թ․ փետրվարի 1 |publisher=Landenweb.net}}</ref><ref>{{Cite web |title=The World Factbook |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2088.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130227190053/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2088.html |archivedate=2013 թ․ փետրվարի 27 |accessdate=2013 թ․ փետրվարի 1 |publisher=Central Intelligence Agency}}</ref><ref>Microsoft Encarta Encyclopedia 1997</ref>։ |
||
1842 թվականին Լյուքսեմբուրգը միացել է Գերմանիայի մաքսային միությանը<ref>Kreins (2003), p. 76</ref><ref name=":03">{{Citation|last=Harmsen|first=Robert|title=Luxembourg and the European Union|date= |
1842 թվականին Լյուքսեմբուրգը միացել է Գերմանիայի մաքսային միությանը<ref>Kreins (2003), p. 76</ref><ref name=":03">{{Citation |last=Harmsen |first=Robert |title=Luxembourg and the European Union |date=2020 թ․ փետրվարի 28 |publisher=Oxford University Press |language=en |doi=10.1093/acrefore/9780190228637.013.1041 |isbn=978-0-19-022863-7 |last2=Högenauer |first2=Anna-Lena}}</ref>։ Սա հանգեցրել է լյուքսեմբուրգցիների համար գերմանական հսկայածավալ շուկայի բացմանը՝ որպես արդյունք 1855-1875 թվականների ընթացքում նպաստելով Լյուքսեմբուրգում պողպատի արդյունաբերության զարգացմանն ու Լյուքսեմբուրգի երկաթուղային ցանցի ընդլայնմանը։ |
||
1866 թվականին Լյուքսեմբուրգը վերստին վերածվել է «կռվախնձորի», այս անգամ՝ [[Պրուսիայի թագավորություն|Պրուսիայի]] և [[Ֆրանսիական երկրորդ կայսրություն|Ֆրանսիական երկրորդ կայսրության]] միջև։ Երկու ազդեցիկ տերությունները չէին ցանկանում հանդուրժել մյուսի ազդեցությունը Լյուքսեմբուրգ ամրոցի նկատմամբ։ Վեճը ստացել է Լյուքսեմբուրգի ճգնաժամ անվանումը և հարթվել 1867 թվականի Լոնդոնը երկրորդ պայմանագրով։ Մասնավորապես, համաձայնություն է ձեռք բերվել պրուսական զորքերը դուրս բերել Լյուքսեմբուրգից՝ ամրոցի պաշտպանական ամրությունների ապամոնտաժման և Մեծ դքսության լիակատար անկախության և չեզոքության հարգման պայմաններով<ref>Kreins (2003), pp. 80–81</ref>։ 1870 թվականի [[ֆրանս-պրուսական պատերազմ]]ի ժամանակ Լյուքսեմբուրգի չեզոքությունը պատշաճ մակարդակով հարգվել է հակամարտող կողմերի կողմից<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/stream/greateuropeantre00oakeiala/greateuropeantre00oakeiala_djvu.txt|title=The Great European treaties of the nineteenth century|work=Oakes and Mowat|publisher=The Clarendon Press|year=1918|page=259}}</ref><ref>Maartje Abbenhuis, ''An Age of Neutrals: Great Power Politics, 1815–1914''. Cambridge University Press (2014) {{ISBN|978-1107037601}}</ref>։ |
1866 թվականին Լյուքսեմբուրգը վերստին վերածվել է «կռվախնձորի», այս անգամ՝ [[Պրուսիայի թագավորություն|Պրուսիայի]] և [[Ֆրանսիական երկրորդ կայսրություն|Ֆրանսիական երկրորդ կայսրության]] միջև։ Երկու ազդեցիկ տերությունները չէին ցանկանում հանդուրժել մյուսի ազդեցությունը Լյուքսեմբուրգ ամրոցի նկատմամբ։ Վեճը ստացել է Լյուքսեմբուրգի ճգնաժամ անվանումը և հարթվել 1867 թվականի Լոնդոնը երկրորդ պայմանագրով։ Մասնավորապես, համաձայնություն է ձեռք բերվել պրուսական զորքերը դուրս բերել Լյուքսեմբուրգից՝ ամրոցի պաշտպանական ամրությունների ապամոնտաժման և Մեծ դքսության լիակատար անկախության և չեզոքության հարգման պայմաններով<ref>Kreins (2003), pp. 80–81</ref>։ 1870 թվականի [[ֆրանս-պրուսական պատերազմ]]ի ժամանակ Լյուքսեմբուրգի չեզոքությունը պատշաճ մակարդակով հարգվել է հակամարտող կողմերի կողմից<ref>{{Cite book |url=https://archive.org/stream/greateuropeantre00oakeiala/greateuropeantre00oakeiala_djvu.txt |title=The Great European treaties of the nineteenth century |work=Oakes and Mowat |publisher=The Clarendon Press |year=1918 |page=259}}</ref><ref>Maartje Abbenhuis, ''An Age of Neutrals: Great Power Politics, 1815–1914''. Cambridge University Press (2014) {{ISBN|978-1107037601}}</ref>։ |
||
Եվրոպական ազդեցիկ տերությունների միջև կրկնվող հակամարտությունների լույսի ներքո Լյուքսեմբուրգի ժողովրդի մոտ աստիճանաբար ձևավորվել է անկախության և ազգային ինքնության ձևավորման գիտակցությունը և 19-րդ դարում տեղի է ունեցել լյուքսեմբուրգցիների ազգային զարթոնքը<ref>Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.75</ref>։ Լյուքսեմբուրգի ժողովուրդը սկսել է իրեն անվանել «լյուքսեմբուրգցի»՝ դադարելով լինել երկիրը շրջապատող մեծ ազգերից մեկի մաս։ Այդ ժամանակահատվածի ազգային զարթոնքն արտահայտվել է ''«Mir wëlle bleiwe wat mir sinn»'' համազգային կարգախոսի ձևակերպմամբ, որը [[լյուքսեմբուրգերեն]]ից թարգմանաբար նշանակում է «Մենք ուզում ենք մնալ այն, ինչ կանք»։ Հենց այս շրջանում էլ Լյուքսեմբուրգը կատարել է իր վճռական քայլը լիակատար ինքնիշխան պետության ստեղծման ճանապարհին՝ փաստացի անկախություն ձեռք բերելով Նիդերլանդներից<ref>Kreins (2003), p. 84</ref>։ |
Եվրոպական ազդեցիկ տերությունների միջև կրկնվող հակամարտությունների լույսի ներքո Լյուքսեմբուրգի ժողովրդի մոտ աստիճանաբար ձևավորվել է անկախության և ազգային ինքնության ձևավորման գիտակցությունը և 19-րդ դարում տեղի է ունեցել լյուքսեմբուրգցիների ազգային զարթոնքը<ref>Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.75</ref>։ Լյուքսեմբուրգի ժողովուրդը սկսել է իրեն անվանել «լյուքսեմբուրգցի»՝ դադարելով լինել երկիրը շրջապատող մեծ ազգերից մեկի մաս։ Այդ ժամանակահատվածի ազգային զարթոնքն արտահայտվել է ''«Mir wëlle bleiwe wat mir sinn»'' համազգային կարգախոսի ձևակերպմամբ, որը [[լյուքսեմբուրգերեն]]ից թարգմանաբար նշանակում է «Մենք ուզում ենք մնալ այն, ինչ կանք»։ Հենց այս շրջանում էլ Լյուքսեմբուրգը կատարել է իր վճռական քայլը լիակատար ինքնիշխան պետության ստեղծման ճանապարհին՝ փաստացի անկախություն ձեռք բերելով Նիդերլանդներից<ref>Kreins (2003), p. 84</ref>։ |
||
| Տող 176. | Տող 176. | ||
=== Գերմանական բռնազավթումներ և միջպատերազմյան քաղաքական ճգնաժամ (1890-1945) === |
=== Գերմանական բռնազավթումներ և միջպատերազմյան քաղաքական ճգնաժամ (1890-1945) === |
||
[[Պատկեր:Alsace-lorraine.JPG|ձախից|մինի|Սահմանը Էլզաս-Լոթարինգիայի հետ 1871-1918 թվականներին։]] |
[[Պատկեր:Alsace-lorraine.JPG|ձախից|մինի|Սահմանը Էլզաս-Լոթարինգիայի հետ 1871-1918 թվականներին։]] |
||
1914 թվականի օգոստոսին՝ [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ի ժամանակահատվածում, [[Գերմանական կայսրություն|կայսերական Գերմանիան]] խախտելով Լյուքսեմբուրգի [[չեզոքություն]]ը՝ ներխուժել է դքսություն․ արշավանքի նպատակը առավել նպաստավոր ռազմավարական տարածությունների զբաղեցնում էր դեպի Ֆրանսիայի լայնամասշտաբ ռազմախուժման նախօրյակին։ Այնուամենայնիվ, չնայած գերմանական օկուպացիային, Լյուքսեմբուրգին թույլատրվել է պահպանել իր անկախությունը և քաղաքական մեխանիզմների մեծ մասը<ref>Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.83</ref>։ Չգիտակցելով այն փաստը, որ Գերմանիան գաղտնի ծրագրել էր միացնել Մեծ դքսությունը գերմանական հաղթանակի դեպքում ( «Սեպտեմբերյան ծրագրի» համաձայն), Լյուքսեմբուրգի կառավարությունը շարունակել է վարել ընդգծված և անխախտ չեզոքության քաղաքականություն։ Լյուքսեմբուրգի բնակչությունը, սակայն, չուներ վստահություն հարևան Գերմանիայի և նրա «բարի մտադրությունների» նկատմամբ։ Ընդհանուր հաշվով, առաջին աշխարհամարտին ֆրանսիական բանակում ծառայել են շուրջ 3700 լյուքսեմբուրգցի կամավորականներ, որոնցից 2000-ը զոհվել են<ref>{{Cite web|url=http://www.nat-military-museum.lu/pageshtml/virtualmuseumtour.php#b2 |
1914 թվականի օգոստոսին՝ [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ի ժամանակահատվածում, [[Գերմանական կայսրություն|կայսերական Գերմանիան]] խախտելով Լյուքսեմբուրգի [[չեզոքություն]]ը՝ ներխուժել է դքսություն․ արշավանքի նպատակը առավել նպաստավոր ռազմավարական տարածությունների զբաղեցնում էր դեպի Ֆրանսիայի լայնամասշտաբ ռազմախուժման նախօրյակին։ Այնուամենայնիվ, չնայած գերմանական օկուպացիային, Լյուքսեմբուրգին թույլատրվել է պահպանել իր անկախությունը և քաղաքական մեխանիզմների մեծ մասը<ref>Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.83</ref>։ Չգիտակցելով այն փաստը, որ Գերմանիան գաղտնի ծրագրել էր միացնել Մեծ դքսությունը գերմանական հաղթանակի դեպքում ( «Սեպտեմբերյան ծրագրի» համաձայն), Լյուքսեմբուրգի կառավարությունը շարունակել է վարել ընդգծված և անխախտ չեզոքության քաղաքականություն։ Լյուքսեմբուրգի բնակչությունը, սակայն, չուներ վստահություն հարևան Գերմանիայի և նրա «բարի մտադրությունների» նկատմամբ։ Ընդհանուր հաշվով, առաջին աշխարհամարտին ֆրանսիական բանակում ծառայել են շուրջ 3700 լյուքսեմբուրգցի կամավորականներ, որոնցից 2000-ը զոհվել են<ref>{{Cite web |title=Grand Duchy of Luxembourg |url=http://www.nat-military-museum.lu/pageshtml/virtualmuseumtour.php#b2 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080609090841/http://www.nat-military-museum.lu/pageshtml/virtualmuseumtour.php#4A |archivedate=2008 թ․ հունիսի 9 |accessdate=2008 թ․ դեկտեմբերի 20 |publisher=National Museum of Military History (Luxembourg)}}</ref>։ Դաշնակից ուժերին ինքնակամ միացած լյուքսեմբուրգցիների պատվին Մեծ դքսության [[Լյուքսեմբուրգ (քաղաք)|մայրաքաղաքի]] կենտրոնում այսօր վեր է խոյանում [[Ոսկե տիկին (հուշարձան, Լյուքսեմբուրգ)|«Gëlle Fra» («Ոսկե տիկին»)]] հուշահամալիրը։ |
||
Պատերազմից ավարտից հետո Լյուքսեմբուրգում բողոքի մեծ ալիք է ծավալվել ընդդեմ [[Միապետություն|միապետական վարչակարգի]]։ Բանն այն է, որ մեծ դքսուհի [[Մարիա Ադելաիդա (Լյուքսեմբուրգի Մեծ դքսուհի)|Մարիա Ադելաիդան]] շատերի կողմից (ներառյալ՝ [[Ֆրանսիա]]յի և [[Բելգիա]] |
Պատերազմից ավարտից հետո Լյուքսեմբուրգում բողոքի մեծ ալիք է ծավալվել ընդդեմ [[Միապետություն|միապետական վարչակարգի]]։ Բանն այն է, որ մեծ դքսուհի [[Մարիա Ադելաիդա (Լյուքսեմբուրգի Մեծ դքսուհի)|Մարիա Ադելաիդան]] շատերի կողմից (ներառյալ՝ [[Ֆրանսիա]]յի և [[Բելգիա]]յիկառավարությունների) մեղադրվում էր գերմանացիների հետ համագործակցելու մեջ։ Այս ֆոնին մեծացել են վերջինիս գահազրկելու և [[Հանրապետություն|հանրապետության]] հռչակման շարժումները Լյուքսեմբուրգի ողջ տարածքում<ref name="Thewes 2003, p. 81">Thewes (2003), p. 81</ref><ref name="Kreins 2003, p. 89">Kreins (2003), p. 89.</ref>։ Գերմանական բանակի նահանջից հետո [[Լյուքսեմբուրգ (քաղաք)|Լյուքսեմբուրգ քաղաքում]] և [[Էշ-սյուր-Ալզետ]]ում [[Կոմունիզմ|կոմունիստները]] փորձել են Գերմանիայի օրինակով Լյուքսեմբուրգում ևս ստեղծել խորհրդային բանվորական հանրապետություն, որի փորձերը, սակայն, կարճ ժամանակահատվածում հիմնահատակ ճնշվել են<ref name="Thewes 2003, p. 81" /><ref name="Kreins 2003, p. 89" />։ 1918 թվականի նոյեմբերին Պատգամավորների պալատում բարձրացվել է միապետության վերացման պահանջ, որը 21 կողմ, 19 դեմ և 3 ձեռնպահ ձայների հարաբերակցությամբ անհաջողության է մատնվել<ref>Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.84</ref>։ Քննարկվող ժամանակահատվածում Լյուքսեմբուրգի նկատմամբ ավելացել են նաև միջազգային ճնշումները։ Ֆրանսիան կասկածի տակ էր դնում ի դեմս Մարիա Ադելաիդայի Լյուքսեմբուրգի կառավարության [[չեզոքություն]]ը պատերազմի ժամանակ՝ մեղադրելով դքսությանը գերմանական ինտերվիստներին օժանդակելու մեջ։ Զուգահեռաբար Ֆրանսիայում և Բելգիայում բազմաթիվ կոչեր են հնչեցվել Լյուքսեմբուրգը [[Անեքսիա|անեքսացնելու]] առնչությամբ<ref name="Michel Pauly p.85">Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.85</ref>։ |
||
1919 թվականի հունվարին Լյուքսեմբուրգի բանակի ստորաբաժանումներից մեկը բարձրացրել է ապստամբություն՝ իրեն հռչակելով Լյուքսեմբուրգի հանրապետության բանակ, սակայն ֆրանսիական զորքերի միջամտությամբ ընդվզմանը վերջ է դրվել<ref name="Michel Pauly p.85" /> Այնուամենայնիվ, սեփական զինված ուժերի անհավատարմության հանգամանքից հուսահատված Մարիա Ադելաիդան 5 օր անց հրաժարվել է գահից՝ հօգուտ քրոջ՝ [[Շառլոտա (Լյուքսեմբուրգի մեծ դքսուհի)|Շառլոտայի]]<ref>Dostert et al. (2002), p. 21</ref>։ Նույն թվականին համաժողովրդական հանրաքվեի ժամանակ Լյուքսեմբուրգի բնակչության 77,8%-ը քվեարկել է միապետության պահպանման օգտին և մերժել հանրապետության ստեղծման գաղափարը։ Բելգիայից եկող ռազմական անեքսիայի սպառնալիքի պայմաններում [[Փարիզի խաղաղության վեհաժողով]]ում որոշվել է պահպանել Լյուքսեմբուրգը որպես անկախ պետություն<ref>{{Cite web| |
1919 թվականի հունվարին Լյուքսեմբուրգի բանակի ստորաբաժանումներից մեկը բարձրացրել է ապստամբություն՝ իրեն հռչակելով Լյուքսեմբուրգի հանրապետության բանակ, սակայն ֆրանսիական զորքերի միջամտությամբ ընդվզմանը վերջ է դրվել<ref name="Michel Pauly p.85" /> Այնուամենայնիվ, սեփական զինված ուժերի անհավատարմության հանգամանքից հուսահատված Մարիա Ադելաիդան 5 օր անց հրաժարվել է գահից՝ հօգուտ քրոջ՝ [[Շառլոտա (Լյուքսեմբուրգի մեծ դքսուհի)|Շառլոտայի]]<ref>Dostert et al. (2002), p. 21</ref>։ Նույն թվականին համաժողովրդական հանրաքվեի ժամանակ Լյուքսեմբուրգի բնակչության 77,8%-ը քվեարկել է միապետության պահպանման օգտին և մերժել հանրապետության ստեղծման գաղափարը։ Բելգիայից եկող ռազմական անեքսիայի սպառնալիքի պայմաններում [[Փարիզի խաղաղության վեհաժողով]]ում որոշվել է պահպանել Լյուքսեմբուրգը որպես անկախ պետություն<ref>{{Cite web |last=Brousse |first=Hendry |title=Le Luxembourg de la guerre à la paix (1918 – 1923) : la France, actrice majeure de cette transition |url=https://hal.univ-lorraine.fr/tel-02887753/document |accessdate=2021 թ․ ապրիլի 18 |website=hal.univ-lorraine.fr}}</ref>։ |
||
[[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի բռնկումից հետո՝ 1940 թվականին, Լյուքսեմբուրգի չեզոքությունը վերստին ոտնահարվել է։ Այդ տարում [[նացիստական Գերմանիա]]յի [[վերմախտ]]ը առանց պատերազմի հայտարարման կամ որևէ հիմնավորում ներկայացնելու, հատել է լյուքսեմբուրգա-գերմանական սահմանը, որի ամբողջ երկարությամբ կառուցվել էր «Շուսթերի գիծ» անվանումը կրող պաշտպանական պատ<ref>{{Cite web|url=http://www.nizkor.org/ftp.cgi?imt/tgmwc/judgment/j-invasion-belgium |
[[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի բռնկումից հետո՝ 1940 թվականին, Լյուքսեմբուրգի չեզոքությունը վերստին ոտնահարվել է։ Այդ տարում [[նացիստական Գերմանիա]]յի [[վերմախտ]]ը առանց պատերազմի հայտարարման կամ որևէ հիմնավորում ներկայացնելու, հատել է լյուքսեմբուրգա-գերմանական սահմանը, որի ամբողջ երկարությամբ կառուցվել էր «Շուսթերի գիծ» անվանումը կրող պաշտպանական պատ<ref>{{Cite web |title=The invasion of Belgium, The Netherlands and Luxembourg |url=http://www.nizkor.org/ftp.cgi?imt/tgmwc/judgment/j-invasion-belgium |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190207020203/http://www.nizkor.org/ftp.cgi?imt%2Ftgmwc%2Fjudgment%2Fj-invasion-belgium |archivedate=2019 թ․ փետրվարի 7 |accessdate=2021 թ․ դեկտեմբերի 22 |website=Judgment of the International Military Tribunal For The Trial of German Major War Criminals |location=London HMSO 1951}}</ref>։ Ի տարբերություն Առաջին համաշխարհային պատերազմի, Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ գրեթե առանց դիմադրության երկրի ամբողջական բռնազավթումից հետո այն միացվել է [[Նացիստական Գերմանիա]]յին։ Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին Լյուքսեմբուրգը դադարել է համարվել չեզոք պետություն, քանի որ [[Միացյալ Թագավորություն|Միացյալ Թագավորության]] [[Լոնդոն|մայրաքաղաք Լոնդոնում]] ձևավորված [[Լյուքսեմբուրգը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում#Լյուքսեմբուրգի վտարանդի կառավարություն|Լյուքսեմբուրգի վտարանդի կառավարությունը]] անթաքույց աջակցում էր [[Հակահիտլերյան խմբավորում|Հակահիտլերյան խմբավորմանը]]։ Վերջիններս ընդհուպ մինչև ռազմաճակատ են ուղարկել կամավորական խմբեր, որոնք մասնակցել են [[Նորմանդական դեսանտային օպերացիա (1944)|Նորմանդական դեսանտային օպերացիային]]։ Միևնույն ժամանակ Լյուքսեմբուրգի ներսում նացիստների վարած գերմանականացման քաղաքականությունը բախվել է մի շարք խոչընդոտների, այդ թվում՝ երկրի ներստում ձևավորված դիմադրության շարժման խմբերի<ref>{{Cite web |last=Dostert |first=Paul |title=Luxemburg unter deutscher Besatzung 1940-45: Die Bevölkerung eines kleinen Landes zwischen Kollaboration und Widerstand |url=http://www.zug-der-erinnerung.eu/dostert.html |website=Zug der Erinnerung |language=de}}</ref>։ Դաշնակիցների հաղթանակով ավարտված Երկրորդ աշխարհամարտից հետո Լյուքսեմբուրգի հավատարմությունը նույնիսկ չի դրվել քննարկման։ Մեծ դքսությունը պատերազմի ժամանակ կորցրել է իր բնակչության 2,45%-ը, ենթակառուցվածքների երկու երրորդը ավերվել կամ մեծապես վնասվել են (հիմնականում [[Արդենների ռազմագործողություն|Բուլգեի ճակատամարտի]] պատճառով)<ref>Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.102</ref>։ [[Հոլոքոստը Լյուքսեմբուրգում|Հոլոքոստի]] ժամանակ Լյուքսեմբուրգում սպանվել են տարբեր հաշվարկներով 1000-2500 հրեաներ։ |
||
=== Եվրոատլանտյան ինտեգրացիա (1945-ից մինչև մեր օրեր) === |
=== Եվրոատլանտյան ինտեգրացիա (1945-ից մինչև մեր օրեր) === |
||
[[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ|Համաշխարհային պատերազմի]] ավարտից անմիջապես հետո՝ 1945 թվականին, Մեծ դքսությունը դարձել է [[Միավորված ազգերի կազմակերպություն|Միավորված ազգերի կազմակերպության]] հիմնադիր անդամ։ Սահմանադրության նոր խմբագրությամբ 1948 թվականին վերջ է դրվել Լյուքսեմբուրգի վարած [[Չեզոքություն|չեզոքության քաղաքականությանը]], իսկ 1949 թվականի ապրիլին այն դարձավ [[ՆԱՏՕ|Հյուսիսատլանտյան դաշինքի (ՆԱՏՕ)]] հիմնադիր անդամ<ref>{{Cite web|url=https://www.nato.int/cps/en/natohq/declassified_162355.htm| |
[[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ|Համաշխարհային պատերազմի]] ավարտից անմիջապես հետո՝ 1945 թվականին, Մեծ դքսությունը դարձել է [[Միավորված ազգերի կազմակերպություն|Միավորված ազգերի կազմակերպության]] հիմնադիր անդամ։ Սահմանադրության նոր խմբագրությամբ 1948 թվականին վերջ է դրվել Լյուքսեմբուրգի վարած [[Չեզոքություն|չեզոքության քաղաքականությանը]], իսկ 1949 թվականի ապրիլին այն դարձավ [[ՆԱՏՕ|Հյուսիսատլանտյան դաշինքի (ՆԱՏՕ)]] հիմնադիր անդամ<ref>{{Cite web |title=Luxembourg and NATO |url=https://www.nato.int/cps/en/natohq/declassified_162355.htm |accessdate=2021 թ․ ապրիլի 18 |website=NATO}}</ref>։ [[Սառը պատերազմ]]ի տարիներին Լյուքսեմբուրգը շարունակել է մնալ [[Արևմտյան ճամբար]]ում՝ ստեղծելով ռազմավարական մակարդակում գտնվող դաշնակցային հարաբերություններ [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ]]ի հետ։ 1950-ական թվականների [[Լյուքսեմբուրգի դրոշ]]ի ներքո մեկ փոքրաթիվ զորախումբ կռվել է [[Կորեական պատերազմ]]ում՝ հօգուտ [[Հարավային Կորեա|հարավկորեական]] կողմի<ref>{{Cite web |date=2023 թ․ ապրիլի 24 |title=Les volontaires luxembourgeois à la guerre de Corée |url=https://www.armee.lu/historique/l-armee-luxembourgeoise-apres-la-liberation-1944-1967/les-volontaires-luxembourgeois-a-la-guerre-de-coree |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210427023118/https://www.armee.lu/historique/l-armee-luxembourgeoise-apres-la-liberation-1944-1967/les-volontaires-luxembourgeois-a-la-guerre-de-coree |archivedate=2021 թ․ ապրիլի 27 |accessdate=2021 թ․ ապրիլի 24}}</ref>։ Լյուքսեմբուրգի զորքերը տեղակայվել են [[Աֆղանստան]]ում ևս՝ [[Անվտանգության աջակցության միջազգային ուժեր|Անվտանգության աջակցության միջազգային ուժերին (ISAF)]] աջակցելու առաքելությամբ<ref>{{Cite web |date=2023 թ․ ապրիլի 24 |title=ISAF (International Security and Assistance Force) |url=https://www.armee.lu/historique/l-armee-de-nos-jours/la-contribution-otan/isaf-international-security-and-assistance-force |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210427023157/https://www.armee.lu/historique/l-armee-de-nos-jours/la-contribution-otan/isaf-international-security-and-assistance-force |archivedate=2021 թ․ ապրիլի 27 |accessdate=2021 թ․ ապրիլի 24}}</ref>։ |
||
1950-ական թվականներին Լյուքսեմբուրգը հանդիսացել է Եվրոպական համայնքների հիմնադիր վեց երկրներից մեկը, որին նախորդել է 1952 թվականին Ածխի և պողպատի եվրոպական համայնքի, իսկ 1958 թվականին՝ [[Եվրոպական տնտեսական համագործակցություն|Եվրոպական տնտեսական համայնքի]] և [[Եվրատոմ|ատոմային էներգիայի եվրոպական համայնքի (Եվրատոմ)]] ստեղծումը։ 1993 թվականին Լյուքսեմբուրգը դարձել է [[Եվրոպական միություն|Եվրոպական միության]] հիմնադիր-անդամ։ Ռոբերտ Շումանի (ԵՄ հիմնադիր հայրերից), Պիեռ Վերների (համարվում է [[եվրո]]յի հայրը), Գաստոն Թորնի, [[Ժակ Սանտեր|Ժակ Սանթերի]] և [[Ժան Կլոդ Յունկեր|Ժան-Կլոդ Յունկերի]] ([[Եվրոպական հանձնաժողով|Եվրահանձնաժողովի]] նախկին նախագահներ) հետ լյուքսեմբուրգյան քաղաքական գործիչները հսկայական ներդրում են ունեցել Եվրոպական միության կազմավորման գործընթացում։ 1999 թվականին Լյուքսեմբուրգը միացել է [[Եվրագոտի|Եվրագոտուն]]։ 2013 թվականին երկիրն ընտրվել է [[ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդ|Միավորված ազգերի կազմակերպության անվտանգության խորհրդի]] ոչ մշտական անդամ (2013-2014)։ |
1950-ական թվականներին Լյուքսեմբուրգը հանդիսացել է Եվրոպական համայնքների հիմնադիր վեց երկրներից մեկը, որին նախորդել է 1952 թվականին Ածխի և պողպատի եվրոպական համայնքի, իսկ 1958 թվականին՝ [[Եվրոպական տնտեսական համագործակցություն|Եվրոպական տնտեսական համայնքի]] և [[Եվրատոմ|ատոմային էներգիայի եվրոպական համայնքի (Եվրատոմ)]] ստեղծումը։ 1993 թվականին Լյուքսեմբուրգը դարձել է [[Եվրոպական միություն|Եվրոպական միության]] հիմնադիր-անդամ։ Ռոբերտ Շումանի (ԵՄ հիմնադիր հայրերից), Պիեռ Վերների (համարվում է [[եվրո]]յի հայրը), Գաստոն Թորնի, [[Ժակ Սանտեր|Ժակ Սանթերի]] և [[Ժան Կլոդ Յունկեր|Ժան-Կլոդ Յունկերի]] ([[Եվրոպական հանձնաժողով|Եվրահանձնաժողովի]] նախկին նախագահներ) հետ լյուքսեմբուրգյան քաղաքական գործիչները հսկայական ներդրում են ունեցել Եվրոպական միության կազմավորման գործընթացում։ 1999 թվականին Լյուքսեմբուրգը միացել է [[Եվրագոտի|Եվրագոտուն]]։ 2013 թվականին երկիրն ընտրվել է [[ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդ|Միավորված ազգերի կազմակերպության անվտանգության խորհրդի]] ոչ մշտական անդամ (2013-2014)։ |
||
| Տող 193. | Տող 193. | ||
== Պետական կարգ և քաղաքականություն == |
== Պետական կարգ և քաղաքականություն == |
||
[[Պատկեր:Luxembourg_City_Chambre_des_députés_Nov_2009.jpg|ձախից|մինի|Լյուքսեմբուրգի ազգային օրենսդիր մարմնի՝ Պատգամավորների պալատի նստավայրը [[Լյուքսեմբուրգ (քաղաք)|Լյուքսեմբուրգ]] մայրաքաղաքում։]] |
[[Պատկեր:Luxembourg_City_Chambre_des_députés_Nov_2009.jpg|ձախից|մինի|Լյուքսեմբուրգի ազգային օրենսդիր մարմնի՝ Պատգամավորների պալատի նստավայրը [[Լյուքսեմբուրգ (քաղաք)|Լյուքսեմբուրգ]] մայրաքաղաքում։]] |
||
Լյուքսեմբուրգը [[Ժողովրդավարություն|ժողովրդավարության]] ցուցանիշներով միջազգային բոլոր վարկանշային աղյուսակներում ներկայացվում է որպես «լիարժեք ժողովրդավարություն»<ref>{{Cite web|url=https://www.eiu.com/public/topical_report.aspx?campaignid=DemocracyIndex2016| |
Լյուքսեմբուրգը [[Ժողովրդավարություն|ժողովրդավարության]] ցուցանիշներով միջազգային բոլոր վարկանշային աղյուսակներում ներկայացվում է որպես «լիարժեք ժողովրդավարություն»<ref>{{Cite web |last=solutions |first=EIU digital |title=Democracy Index 2016 - The Economist Intelligence Unit |url=https://www.eiu.com/public/topical_report.aspx?campaignid=DemocracyIndex2016 |accessdate=2017 թ․ նոյեմբերի 29 |website=www.eiu.com}}</ref>՝ [[Պառլամենտական համակարգ|խորհրդարանական ժողովրդավարությամբ,]] որի գլուխ կանգնած է [[Սահմանադրական միապետություն|սահմանադրական միապետը]]։ [[Գործադիր իշխանություն]]ն իրականացնում է մեծ դուքսը և իր կաբինետը, որը բաղկացած է նախարարներից<ref>{{Cite web |title=The Luxembourgish government since 1848 (in French) |url=http://www.gouvernement.lu/publications/gouvernement/gouvernements_depuis_1848/Les_gouvernements_depuis_1848.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111016173644/http://www.gouvernement.lu/publications/gouvernement/gouvernements_depuis_1848/Les_gouvernements_depuis_1848.pdf |archivedate=2011 թ․ հոկտեմբերի 16}}</ref>։ Լյուքսեմբուրգի հիմնական և բարձրագույն օրենքը՝ Սահմանադրությունը, ընդունվել է 1868 թվականի հոկտեմբերի 17-ին՝ համաժողովրդական հանրաքվեի միջոցով<ref>{{in lang|fr|de}} {{Cite web |title=Mémorial A, 1868, No. 25 |url=http://www.legilux.public.lu/leg/a/archives/1868/0232210/0232210.pdf#page=1 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060927031841/http://www.legilux.public.lu/leg/a/archives/1868/0232210/0232210.pdf#page=1 |archive-date=2006 թ․ սեպտեմբերի 27 |access-date=2006 թ․ դեկտեմբերի 28 |publisher=Service central de législation |format=PDF}}</ref>։ |
||
Սահմանադրության համաձայն մեծ դուքսն իրավասու է արձակել օրենսդիր մարմնի գումարումը, որի դեպքում նոր ընտրություններ պետք է անցկացվեն երեք ամսվա ընթացքում։ 1919 թվականի խմբագրությամբ սահմանվել է Լյուքսեմբուրգի [[Սահմանադրական իրավունք|սահմանադրական կարգի]] հիմնաքարային նորմերից մեկը, որը նախատեսում է, որ Լյուքսեմբուրգում իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին, որն իրականացվում է մեծ դուքսի կողմից՝ Սահմանադրության և օրենքների համաձայն<ref>{{Cite web|url=http://www.legilux.public.lu/leg/textescoordonnes/recueils/constitution_droits_de_lhomme/CONST1.pdf |
Սահմանադրության համաձայն մեծ դուքսն իրավասու է արձակել օրենսդիր մարմնի գումարումը, որի դեպքում նոր ընտրություններ պետք է անցկացվեն երեք ամսվա ընթացքում։ 1919 թվականի խմբագրությամբ սահմանվել է Լյուքսեմբուրգի [[Սահմանադրական իրավունք|սահմանադրական կարգի]] հիմնաքարային նորմերից մեկը, որը նախատեսում է, որ Լյուքսեմբուրգում իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին, որն իրականացվում է մեծ դուքսի կողմից՝ Սահմանադրության և օրենքների համաձայն<ref>{{Cite web |year=2005 |title=Constitution of Luxembourg |url=http://www.legilux.public.lu/leg/textescoordonnes/recueils/constitution_droits_de_lhomme/CONST1.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080216021501/http://www.legilux.public.lu/leg/textescoordonnes/recueils/constitution_droits_de_lhomme/CONST1.pdf |archivedate=2008 թ․ փետրվարի 16 |accessdate=2006 թ․ հուլիսի 23 |publisher=Service central de législation}}</ref>։ |
||
[[Պատկեր:Palacio_Gran_Ducal_de_Luxemburgo.jpg|մինի|Մեծ դքսության պալատը [[Լյուքսեմբուրգ (քաղաք)|Լյուքսեմբուրգ քաղաքում]] Լյուքսեմբուրգի մեծ դուքսի պաշտոնական նստավայրն է։]] |
[[Պատկեր:Palacio_Gran_Ducal_de_Luxemburgo.jpg|մինի|Մեծ դքսության պալատը [[Լյուքսեմբուրգ (քաղաք)|Լյուքսեմբուրգ քաղաքում]] Լյուքսեմբուրգի մեծ դուքսի պաշտոնական նստավայրն է։]] |
||
[[Օրենսդիր իշխանություն]]ը վերապահված է Պատգամավորների պալատին, որն իրենից ներկայացնում է վաթսուն անդամից բաղկացած միապալատ օրենսդիր մարմին։ Լյուքսեմբուրգում պատգամավորներն ուղղակիորեն ընտրվում են հինգ տարի ժամկետով չորս ընտրատարածքներից։ Օրենսդիր իշխանության համակարգում կարևոր նշանակություն ունի Պետական խորհուրդը, որը կազմված է 21 շարքային քաղաքացիներից և նշանակված լինելով մեծ դուքսի կողմից, հասարակության անունից խորհրդատվություն է իրականացնում Պատգամավորների պալատին՝ իրավաստեղծ գործունեության շրջանակներում<ref>{{Cite web|url=http://www.ce.etat.lu/structure.htm |
[[Օրենսդիր իշխանություն]]ը վերապահված է Պատգամավորների պալատին, որն իրենից ներկայացնում է վաթսուն անդամից բաղկացած միապալատ օրենսդիր մարմին։ Լյուքսեմբուրգում պատգամավորներն ուղղակիորեն ընտրվում են հինգ տարի ժամկետով չորս ընտրատարածքներից։ Օրենսդիր իշխանության համակարգում կարևոր նշանակություն ունի Պետական խորհուրդը, որը կազմված է 21 շարքային քաղաքացիներից և նշանակված լինելով մեծ դուքսի կողմից, հասարակության անունից խորհրդատվություն է իրականացնում Պատգամավորների պալատին՝ իրավաստեղծ գործունեության շրջանակներում<ref>{{Cite web |title=Structure of the Conseil d'Etat |url=http://www.ce.etat.lu/structure.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060619171336/http://www.ce.etat.lu/structure.htm |archivedate=2006 թ․ հունիսի 19 |accessdate=2006 թ․ հուլիսի 23 |publisher=Conseil d'Etat}}</ref>։ |
||
Լյուքսեմբուրգն ունի եռաստիճան դատական համակարգ։ Բարձրագույն դատական ատյանը Արդարադատության գերագույն դատարանն է, որը միավորում է Վերաքննիչ և Վճռաբեկ դատական ատյանները։ [[Սահմանադրական արդարադատություն|Սահմանադրական արդարադատության]] իրականացման գործառույթները վերապահված են Լյուքսեմբուրգի սահմանադրական դատարանին, որը տեղակայված է [[Լյուքսեմբուրգ (քաղաք)|երկրի մայրաքաղաքում]]։ |
Լյուքսեմբուրգն ունի եռաստիճան դատական համակարգ։ Բարձրագույն դատական ատյանը Արդարադատության գերագույն դատարանն է, որը միավորում է Վերաքննիչ և Վճռաբեկ դատական ատյանները։ [[Սահմանադրական արդարադատություն|Սահմանադրական արդարադատության]] իրականացման գործառույթները վերապահված են Լյուքսեմբուրգի սահմանադրական դատարանին, որը տեղակայված է [[Լյուքսեմբուրգ (քաղաք)|երկրի մայրաքաղաքում]]։ |
||
=== Վարչատարածքային բաժանում === |
=== Վարչատարածքային բաժանում === |
||
Լյուքսեմբուրգը բաժանված է 12 կանտոնների, որոնք էլ իրենց հերթին հետագայում բաժանված են 102 համայնքների (կոմունաների)<ref>{{Cite web|url=https://luxembourg.public.lu/en/society-and-culture/territoire-et-climat/territoire.html |
Լյուքսեմբուրգը բաժանված է 12 կանտոնների, որոնք էլ իրենց հերթին հետագայում բաժանված են 102 համայնքների (կոմունաների)<ref>{{Cite web |date=2020 թ․ սեպտեմբերի 20 |title=Luxembourg's territory |url=https://luxembourg.public.lu/en/society-and-culture/territoire-et-climat/territoire.html |accessdate=2023 թ․ ապրիլի 18 |publisher=Luxembourg.public.lu}}</ref>։ Համայնքներից 12-ը ունեն [[Լյուքսեմբուրգի քաղաքներ|քաղաքի կարգավիճակ]]։ [[Լյուքսեմբուրգ (քաղաք)|Լյուքսեմբուրգը]] հանդիսանում է երկրի մայրաքաղաքն ու խոշորագույն քաղաքը<ref>{{Cite web |title=Luxembourg - Communications |url=https://www.britannica.com/place/Luxembourg |accessdate=2020 թ․ դեկտեմբերի 12 |website=Encyclopedia Britannica |language=en}}</ref>։ |
||
=== Արտաքին հարաբերություններ === |
=== Արտաքին հարաբերություններ === |
||
[[Պատկեր:Terras_van_het_Catshuis.jpg|մինի|274x274փքս|Բենիլյուքսի անդամ երեք երկրների` [[Բելգիա]]յի, Լյուքսեմբուրգի և [[Նիդերլանդներ]]ի վարչապետները 2011 թվականին Հաագայում։]] |
[[Պատկեր:Terras_van_het_Catshuis.jpg|մինի|274x274փքս|Բենիլյուքսի անդամ երեք երկրների` [[Բելգիա]]յի, Լյուքսեմբուրգի և [[Նիդերլանդներ]]ի վարչապետները 2011 թվականին Հաագայում։]] |
||
Լյուքսեմբուրգը երկար ժամանակ եղել է եվրոպական քաղաքական և [[Տնտեսական ինտեգրացիա|տնտեսական ինտեգրման]] ակնառու ջատագովը։ 1921 թվականին Լյուքսեմբուրգը և [[Բելգիա]]ն ստեղծել են [[Լյուքսեմբուրգա-բելգիական տնտեսական միություն|Բելգիա-Լյուքսեմբուրգ տնտեսական միությունը]] (BLEU)՝ ձևավորելով միասնական արժույթի ռեժիմ և ընդհանուր [[Մաքսային քաղաքականություն|մաքսային համակարգ]]<ref name=":03"/>։ Լյուքսեմբուրգը [[Բենիլյուքս|Բենիլյուքսի տնտեսական միության]] անդամ է և եղել է Եվրոպական տնտեսական համայնքի (այժմ՝ Եվրոպական միություն) հիմնադիր անդամներից մեկը։ Լյուքսեմբուրգը նաև [[Շենգեն գոտի|Շենգենյան գոտու]] անդամ է (կոչվել է [[Շենգեն|Լյուքսեմբուրգի Շենգեն գյուղական բնակավայրի]] անունով, որտեղ ստորագրվել է ԵՄ մի շարք երկրների միջև անձնագրային և մաքսային հսկողությունը վերացնելու վերաբերյալ [[Շենգենյան համաձայնություն|համաձայնագիրը]])<ref name=":12">{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Luxembourg| |
Լյուքսեմբուրգը երկար ժամանակ եղել է եվրոպական քաղաքական և [[Տնտեսական ինտեգրացիա|տնտեսական ինտեգրման]] ակնառու ջատագովը։ 1921 թվականին Լյուքսեմբուրգը և [[Բելգիա]]ն ստեղծել են [[Լյուքսեմբուրգա-բելգիական տնտեսական միություն|Բելգիա-Լյուքսեմբուրգ տնտեսական միությունը]] (BLEU)՝ ձևավորելով միասնական արժույթի ռեժիմ և ընդհանուր [[Մաքսային քաղաքականություն|մաքսային համակարգ]]<ref name=":03"/>։ Լյուքսեմբուրգը [[Բենիլյուքս|Բենիլյուքսի տնտեսական միության]] անդամ է և եղել է Եվրոպական տնտեսական համայնքի (այժմ՝ Եվրոպական միություն) հիմնադիր անդամներից մեկը։ Լյուքսեմբուրգը նաև [[Շենգեն գոտի|Շենգենյան գոտու]] անդամ է (կոչվել է [[Շենգեն|Լյուքսեմբուրգի Շենգեն գյուղական բնակավայրի]] անունով, որտեղ ստորագրվել է ԵՄ մի շարք երկրների միջև անձնագրային և մաքսային հսկողությունը վերացնելու վերաբերյալ [[Շենգենյան համաձայնություն|համաձայնագիրը]])<ref name=":12">{{Cite web |title=Independent Luxembourg |url=https://www.britannica.com/place/Luxembourg |accessdate=2020 թ․ դեկտեմբերի 12 |website=Encyclopedia Britannica}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, լյուքսեմբուրգցիների մեծամասնությունը հետևողականորեն հավատում է, որ եվրոպական միասնությունն իմաստ ունի միայն դինամիկ անդրատլանտյան հարաբերությունների համատեքստում, և դրանով իսկ պայմանավորված Լյուքսեմբուրգը ավանդաբար աչքի է ընկնում իր [[ՆԱՏՕ|ՆԱՏՕ-ամետ]] և ամերիկամետ քաղաքականությամբ<ref>{{Citation |title=Interdependence, States and Community: Ethical Concerns and Foreign Policy in ASEAN |date=2016 թ․ մարտի 23 |journal=The Ethics of Foreign Policy |pages=151–164 |url=http://dx.doi.org/10.4324/9781315616179-19 |access-date=2022 թ․ դեկտեմբերի 6 |publisher=Routledge |doi=10.4324/9781315616179-19 |isbn=978-1-315-61617-9}}</ref>։ |
||
Լյուքսեմբուրգը երկկողմ դիվանագիտական հարաբերություններ է հաստատել [[Միավորված ազգերի կազմակերպություն|Միավորված ազգերի կազմակերպության]] անդամ աշխարհի բոլոր պետությունների, ինչպես նաև ՄԱԿ-ի անդամ չհանդիսացող մասամբ ճանաչված [[Կոսովոյի Հանրապետություն|Կոսովոյի Հանրապետության]] հետ։ Առաջին երկիրը, որի հետ 1879 թվականի նոյեմբերի 27-ին պաշտոնապես հաստատվել են դիվանագիտական հարաբերություններ, հանդիսացել է [[Միացյալ Թագավորություն]]ը<ref name=":10">{{Cite book|title=The Foreign Office List and Diplomatic and Consular Year Book|publisher=Harrison|year=1912|pages=452–453}}</ref>։ Վերջինիս հաջորդել են [[Ֆրանսիա]]ն<ref name=":022">{{Cite book|title=Annuaire diplomatique et consulaire de la République Française, 15|publisher=Imprimerie Nationale|year=1893|pages=349|language=fr}}</ref>, [[Վատիկան]]ը<ref>{{Cite web|url=https://holyseemission.org/contents/mission/diplomatic-relations-of-the-holy-see.php |
Լյուքսեմբուրգը երկկողմ դիվանագիտական հարաբերություններ է հաստատել [[Միավորված ազգերի կազմակերպություն|Միավորված ազգերի կազմակերպության]] անդամ աշխարհի բոլոր պետությունների, ինչպես նաև ՄԱԿ-ի անդամ չհանդիսացող մասամբ ճանաչված [[Կոսովոյի Հանրապետություն|Կոսովոյի Հանրապետության]] հետ։ Առաջին երկիրը, որի հետ 1879 թվականի նոյեմբերի 27-ին պաշտոնապես հաստատվել են դիվանագիտական հարաբերություններ, հանդիսացել է [[Միացյալ Թագավորություն]]ը<ref name=":10">{{Cite book |title=The Foreign Office List and Diplomatic and Consular Year Book |publisher=Harrison |year=1912 |pages=452–453}}</ref>։ Վերջինիս հաջորդել են [[Ֆրանսիա]]ն<ref name=":022">{{Cite book |title=Annuaire diplomatique et consulaire de la République Française, 15 |publisher=Imprimerie Nationale |year=1893 |pages=349 |language=fr}}</ref>, [[Վատիկան]]ը<ref>{{Cite web |title=Diplomatic relations of the Holy See |url=https://holyseemission.org/contents/mission/diplomatic-relations-of-the-holy-see.php |access-date=2022 թ․ սեպտեմբերի 5}}</ref><ref>{{Cite web |title=Nunciature to Luxembourg |url=https://www.catholic-hierarchy.org/diocese/dxxlu.html |access-date=2023 թ․ նոյեմբերի 28}}</ref>, [[Իտալիա]]ն<ref name="P. Ruppert 18922">{{Cite book |last=P. Ruppert |url=https://books.google.com/books?id=aenfAAAAMAAJ&dq=Luxembourg+:+Spinola+envoy%C3%A9+extraordinaire+et+ministre+pl%C3%A9nipotentiaire&pg=PP13 |title=Le grand-duché de Luxembourg dans ses relations internationales |publisher=la cour V. Bück, L. Bück successeur |year=1892 |language=fr |access-date=2023 թ․ հոկտեմբերի 27}}</ref>, [[Իսպանիա]]ն<ref name=":30">{{Cite web |date=2021 թ․ ապրիլի 22 |title=Relaciones diplomáticas y consulares entre España y Luxemburgo (1890-1930). Con motivo del centenario del primer nombramiento de un cónsul de Luxemburgo en Madrid |url=https://www.fehl.es/relaciones-diplomaticas-y-consulares-entre-espana-y-luxemburgo/ |access-date=2022 թ․ օգոստոսի 18 |language=es}}</ref>, [[Նիդերլանդներ]]ը, [[Ռուսաստան]]ը<ref>{{Cite web |title=Célébration du 130e anniversaire de l'établissement des relations diplomatiques entre le Grand-Duché de Luxembourg et la Fédération de Russie |url=https://moscou.mae.lu/en/actualites/2021/celebration-du-130e-anniversaire-de-l-etablissement-des-relations-diplomatiques-entre-le-grand-duche-de-luxembourg-et-la-federation-de-russie.html |access-date=2023 թ․ մայիսի 27 |website=Embassy of Luxembourg in Moscow |language=fr}}</ref> և [[Ավստրիա]]ն։ |
||
Լյուքսեմբուրգը առանձնահատուկ հարաբերություններ ունի Բենիլյուքսի անդամ մյուս երկու պետությունների՝ [[Նիդերլանդներ]]ի և [[Բելգիա]]յի հետ։ Բենիլյուքսի ստեղծման պայմանագիրը կնքվել է [[Հաագա]]յում [[1958 թվական]]ին։ Պայմանագիրը ենթադրում է միասնական շուկայի ստեղծում, աշխատուժի, կապիտալի և ապրանքների ազատ տեղաաշարժի տնտեսական, ֆինանսական և սոցիալական քաղաքականության համաձայնեցում։ |
Լյուքսեմբուրգը առանձնահատուկ հարաբերություններ ունի Բենիլյուքսի անդամ մյուս երկու պետությունների՝ [[Նիդերլանդներ]]ի և [[Բելգիա]]յի հետ։ Բենիլյուքսի ստեղծման պայմանագիրը կնքվել է [[Հաագա]]յում [[1958 թվական]]ին։ Պայմանագիրը ենթադրում է միասնական շուկայի ստեղծում, աշխատուժի, կապիտալի և ապրանքների ազատ տեղաաշարժի տնտեսական, ֆինանսական և սոցիալական քաղաքականության համաձայնեցում։ |
||
Լյուքսեմբուրգում են գտնվում [[Եվրոպական միություն|Եվրոպական միության]] մի շարք կարևորագույն հաստատությունների նստավայրերը, այդ թվում՝ [[Եվրոպական խորհրդի արդարադատության դատարան|Եվրոպական միության արդարադատության դատարան]] |
Լյուքսեմբուրգում են գտնվում [[Եվրոպական միություն|Եվրոպական միության]] մի շարք կարևորագույն հաստատությունների նստավայրերը, այդ թվում՝ [[Եվրոպական խորհրդի արդարադատության դատարան|Եվրոպական միության արդարադատության դատարան]]ը, Եվրոպական աուդիտորական դատարանը, Եվրոպական միության վիճակագրական գրասենյակը ([[Եվրոպական վիճակագրական վարչություն|Եվրոստատ]]) և այլն։ Եվրախորհրդարանի քարտուղարությունը ևս պաշտոնապես հաստատված է, սակայն խորհրդարանը, որպես կանոն, իր հանդիպումներն անցկացնում է [[Բրյուսել]]ում կամ [[Ստրասբուրգ]]ում<ref>{{Cite web |title=The European institutions in Luxembourg |url=http://luxembourg.public.lu/en/society-and-culture/international-openness/eu-institutions.html |accessdate=2020 թ․ դեկտեմբերի 12 |website=luxembourg.public.lu |language=en}}</ref>։ Լյուքսեմբուրգում է գտնվում նաև Եվրոպական ազատ առևտրի ասոցիացիայի (ԵԱԱԱ) դատարանը, որը ծառայում է ԵԱԱԱ-ի անդամ չորս պետություններին՝ [[Նորվեգիա]]յին, [[Իսլանդիա]]յին և [[Լիխտենշտայն]]ին։ Վերջիններս (նաև Շվեյցարիան) [[Եվրոպական տնտեսական տարածք (ԵՏԱ)|ԵՏՄ համաձայնագրի]] միջոցով հանդիսանում են Եվրոպական միասնական շուկայի մաս<ref>[https://eftacourt.int/the-court EFTA Court homepage], Retrieved 3 February 2023.</ref>։ |
||
== Տնտեսություն == |
== Տնտեսություն == |
||
[[Պատկեր:BlueEurozone.svg|մինի|225x225փքս|Լյուքսեմբուրգը [[Շենգեն գոտի|Շենգենյան գոտու]], ԵՄ միասնական շուկայի և [[Եվրագոտի|եվրոգոտու]] (մուգ կապույտ) մի մասն է:]] |
[[Պատկեր:BlueEurozone.svg|մինի|225x225փքս|Լյուքսեմբուրգը [[Շենգեն գոտի|Շենգենյան գոտու]], ԵՄ միասնական շուկայի և [[Եվրագոտի|եվրոգոտու]] (մուգ կապույտ) մի մասն է:]] |
||
Լյուքսեմբուրգի կայուն և բարձր եկամուտ ունեցող [[Տնտեսական համակարգ|շուկայական տնտեսությունն]] առանձնանում է չափավոր աճով, ցածր գնաճով և նորարարության բարձր մակարդակով<ref>{{Cite web|url=http://www.globalinnovationindex.org/gii/main/fullreport/files/Global%20Innovation%20Index%202012.pdf| |
Լյուքսեմբուրգի կայուն և բարձր եկամուտ ունեցող [[Տնտեսական համակարգ|շուկայական տնտեսությունն]] առանձնանում է չափավոր աճով, ցածր գնաճով և նորարարության բարձր մակարդակով<ref>{{Cite web |title=The Global Innovation Index 2012 |url=http://www.globalinnovationindex.org/gii/main/fullreport/files/Global%20Innovation%20Index%202012.pdf |accessdate=2012 թ․ հուլիսի 22 |publisher=INSEAD}}</ref>։ Գործազրկությունը ավանդաբար ցածր մակարդակի է, թեև 2012 թվականի մայիսին այն հասել է 6,1%-ի՝ հիմնականում [[2007-2008 թվականների ֆինանսական ճգնաժամ|2008 թվականի համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամով]] պայմանավորված<ref>{{Cite web |title=Statistics Portal // Luxembourg – Home |url=http://www.statistiques.public.lu/en/index.html |accessdate=2015 թ․ ապրիլի 2 |publisher=Statistiques.public.lu |archive-date=2015-03-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150323060606/http://www.statistiques.public.lu/en/index.html |url-status=dead }}</ref>։ 2011 թվականին, ըստ [[Աշխարհի երկրներն ըստ մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի|ԱՄՀ-ի]] տվյալների, Լյուքսեմբուրգը եղել է աշխարհի երկրորդ ամենահարուստ երկիրն էր՝ մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ով գնողունակության համարժեքության (ԳՄԳ) մակարդակով՝ կազմելով $80,119<ref>Data refer mostly to the year 2011. [http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=40&pr.y=9&sy=2011&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C941%2C914%2C446%2C612%2C666%2C614%2C668%2C311%2C672%2C213%2C946%2C911%2C137%2C193%2C962%2C122%2C674%2C912%2C676%2C313%2C548%2C419%2C556%2C513%2C678%2C316%2C181%2C913%2C682%2C124%2C684%2C339%2C273%2C638%2C921%2C514%2C948%2C218%2C943%2C963%2C686%2C616%2C688%2C223%2C518%2C516%2C728%2C918%2C558%2C748%2C138%2C618%2C196%2C522%2C278%2C622%2C692%2C156%2C694%2C624%2C142%2C626%2C449%2C628%2C564%2C228%2C283%2C924%2C853%2C233%2C288%2C632%2C293%2C636%2C566%2C634%2C964%2C238%2C182%2C662%2C453%2C960%2C968%2C423%2C922%2C935%2C714%2C128%2C862%2C611%2C716%2C321%2C456%2C243%2C722%2C248%2C942%2C469%2C718%2C253%2C724%2C642%2C576%2C643%2C936%2C939%2C961%2C644%2C813%2C819%2C199%2C172%2C184%2C132%2C524%2C646%2C361%2C648%2C362%2C915%2C364%2C134%2C732%2C652%2C366%2C174%2C734%2C328%2C144%2C258%2C146%2C656%2C463%2C654%2C528%2C336%2C923%2C263%2C738%2C268%2C578%2C532%2C537%2C944%2C742%2C176%2C866%2C534%2C369%2C536%2C744%2C429%2C186%2C433%2C925%2C178%2C869%2C436%2C746%2C136%2C926%2C343%2C466%2C158%2C112%2C439%2C111%2C916%2C298%2C664%2C927%2C826%2C846%2C542%2C299%2C967%2C582%2C443%2C474%2C917%2C754%2C544%2C698&s=PPPPC&grp=0&a= World Economic Outlook Database-April 2012], International Monetary Fund. Accessed on 18 April 2012.</ref>։ Լյուքսեմբուրգը զբաղեցնում է 13-րդ տեղը «The Heritage Foundation»-ի տնտեսական ազատության վարկանիշը<ref>{{Cite web |title=2011 Index of Economic Freedom |url=http://www.heritage.org/index/ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130629215405/http://www.heritage.org/index/ |archivedate=2013 թ․ հունիսի 29 |accessdate=2011 թ․ հունվարի 15 |publisher=The Heritage Foundation and The Wall Street Journal}}</ref>, 26-րդը՝ [[Մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքս|ՄԱԿ-ի Մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքսում]] և 4-րդը՝ ըստ «Economist Intelligence Unit»-ի [[կյանքի որակի ցուցանիշ]]ով։ 2023 թվականի տվյալներով Լյուքսեմբուրգը զբաղեցնում է 21-րդ հորիզոնականը նորարարության համաշխարհային վարկանիշում<ref>{{Cite web |last=WIPO |title=Global Innovation Index 2023, 15th Edition |url=https://www.wipo.int/global_innovation_index/en/2023/index.html |accessdate=2023 թ․ հոկտեմբերի 23 |website=www.wipo.int |language=en}}</ref>։ |
||
Արդյունաբերության ոլորտը, որտեղ մինչև 1960-ական թվականները գերակշռում էր պողպատի արտադրությունը, դրանից հետո դիվերսիֆիկացվել է՝ ներառելով քիմիական նյութերի, կաուչուկի և այլ ապրանքների ինդուստրիան։ Վերջին տասնամյակների ընթացքում ֆինանսական սեկտորի աճը սկսում է բալանսի բերել պողպատի արտադրության անկումը։ Ծառայությունները, հատկապես՝ ֆինանսաբանկային ոլորտը, կազմում է Լյուքսեմբուրգի տնտեսական արտադրանքի մեծ մասը։ Լյուքսեմբուրգը աշխարհի երկրորդ խոշորագույն ներդրումային ֆոնդերի կենտրոնն է (ԱՄՆ-ից հետո), [[Եվրագոտի|Եվրոգոտու]] ամենակարևոր մասնավոր բանկային կենտրոնը և վերաապահովագրական ընկերությունների Եվրոպայի առաջատար կենտրոնը։ Ավելին, Լյուքսեմբուրգի կառավարությունը նպատակ է հետապնդում ներգրավել ինտերնետային ստարտափներին, քանի որ [[Սկայպ|Skype-ը]] և [[Ամազոն (ընկերություն)|Amazon-ը]] այն բազմաթիվ ինտերնետային ընկերություններից երկուսն են, որոնք իրենց տարածաշրջանային կենտրոնակայանը տեղափոխել են Լյուքսեմբուրգ։ Բարձր տեխնոլոգիաների ոլորտի բնագավառի մի շարք ընկերություններ ևս հաստատվել են Լյուքսեմբուրգում, այդ թվում՝ 3D սկաներ մշակող և արտադրող Artec 3D-ը։ |
Արդյունաբերության ոլորտը, որտեղ մինչև 1960-ական թվականները գերակշռում էր պողպատի արտադրությունը, դրանից հետո դիվերսիֆիկացվել է՝ ներառելով քիմիական նյութերի, կաուչուկի և այլ ապրանքների ինդուստրիան։ Վերջին տասնամյակների ընթացքում ֆինանսական սեկտորի աճը սկսում է բալանսի բերել պողպատի արտադրության անկումը։ Ծառայությունները, հատկապես՝ ֆինանսաբանկային ոլորտը, կազմում է Լյուքսեմբուրգի տնտեսական արտադրանքի մեծ մասը։ Լյուքսեմբուրգը աշխարհի երկրորդ խոշորագույն ներդրումային ֆոնդերի կենտրոնն է (ԱՄՆ-ից հետո), [[Եվրագոտի|Եվրոգոտու]] ամենակարևոր մասնավոր բանկային կենտրոնը և վերաապահովագրական ընկերությունների Եվրոպայի առաջատար կենտրոնը։ Ավելին, Լյուքսեմբուրգի կառավարությունը նպատակ է հետապնդում ներգրավել ինտերնետային ստարտափներին, քանի որ [[Սկայպ|Skype-ը]] և [[Ամազոն (ընկերություն)|Amazon-ը]] այն բազմաթիվ ինտերնետային ընկերություններից երկուսն են, որոնք իրենց տարածաշրջանային կենտրոնակայանը տեղափոխել են Լյուքսեմբուրգ։ Բարձր տեխնոլոգիաների ոլորտի բնագավառի մի շարք ընկերություններ ևս հաստատվել են Լյուքսեմբուրգում, այդ թվում՝ 3D սկաներ մշակող և արտադրող Artec 3D-ը։ |
||
2009 թվականի ապրիլին Լյուքսեմբուրգի «բանկային գաղտնիքի մասին» օրենքի կապակցությամբ ծագած մտահոգությունը, ինչպես նաև վերջինիս որպես օֆշորային գոտի ձեռք բերած համբավը, հանգեցնում է նրան, որ Լյուքսեմբուրգը [[Մեծ քսանյակ|«Մեծ քսանյակի» (G20)]] կողմից ընդգրկվում է կասկածելի բանկային կարգավորումներ ունեցող երկրների «մոխրագույն ցանկում»։ Ի պատասխան՝ երկիրը ստիպված է լինում ընդունել մի շարք միջազգային ստանդարտներ և իրականացնել բազմաթիվ օրենսդրական ռեֆորմներ<ref>{{Cite web|url=http://www.oecd.org/document/51/0,3746,en_2649_33767_43281075_1_1_1_1,00.html |
2009 թվականի ապրիլին Լյուքսեմբուրգի «բանկային գաղտնիքի մասին» օրենքի կապակցությամբ ծագած մտահոգությունը, ինչպես նաև վերջինիս որպես օֆշորային գոտի ձեռք բերած համբավը, հանգեցնում է նրան, որ Լյուքսեմբուրգը [[Մեծ քսանյակ|«Մեծ քսանյակի» (G20)]] կողմից ընդգրկվում է կասկածելի բանկային կարգավորումներ ունեցող երկրների «մոխրագույն ցանկում»։ Ի պատասխան՝ երկիրը ստիպված է լինում ընդունել մի շարք միջազգային ստանդարտներ և իրականացնել բազմաթիվ օրենսդրական ռեֆորմներ<ref>{{Cite web |date=2009 թ․ հուլիսի 8 |title=Luxembourg makes progress in OECD standards on tax information exchange |url=http://www.oecd.org/document/51/0,3746,en_2649_33767_43281075_1_1_1_1,00.html |publisher=OECD}}</ref><ref>{{Cite web |date=2009 թ․ հուլիս |title=A progress report on the jurisdictions surveyed by the OECD Global Forum |url=http://www.fidomes.com/newsletter/Report-OECD.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110221195439/http://www.fidomes.com/newsletter/Report-OECD.pdf |archivedate=2011 թ․ փետրվարի 21 |accessdate=2011 թ․ փետրվարի 3 |publisher=OECD}}</ref>։ 2010 թվականի մարտին ''Sunday Telegraph''-ը հայտնում է, որ [[Կիմ Ջոնգ Իլ|Կիմ Չեն Իրի]] 4 միլիարդ դոլարի գաղտնի հաշիվների մեծ մասը գտնվում էր Լյուքսեմբուրգի բանկերում։ |
||
Լյուքսեմբուրգը զբաղեցնում է Հարկային արդարադատության ցանցի ֆինանսական գաղտնիության վարկանիշում երրորդ հորիզոնականը` օֆշքրային գոտու երկրներում փոքր-ինչ զիջելով [[Կայմանյան կղզիներ]]ին<ref>{{Cite web|url=http://www.financialsecrecyindex.com/Archive2011/FSI-2011/FSI-Rankings.pdf |
Լյուքսեմբուրգը զբաղեցնում է Հարկային արդարադատության ցանցի ֆինանսական գաղտնիության վարկանիշում երրորդ հորիզոնականը` օֆշքրային գոտու երկրներում փոքր-ինչ զիջելով [[Կայմանյան կղզիներ]]ին<ref>{{Cite web |title=Embargo 4 October 0.01 AM Central European Times |url=http://www.financialsecrecyindex.com/Archive2011/FSI-2011/FSI-Rankings.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150404031914/http://www.financialsecrecyindex.com/Archive2011/FSI-2011/FSI-Rankings.pdf |archivedate=2015 թ․ ապրիլի 4 |accessdate=2015 թ․ ապրիլի 2 |publisher=Financial Secrecy Index}}</ref>։ 2023 թվականին Լյուքսեմբուրգը զբաղեցնում է աշխարհի 6-րդ ամենաապահով օֆշորային գոտին<ref>{{Cite web |title=Tax Haven Countries 2023 |url=https://worldpopulationreview.com/country-rankings/tax-haven-countries |accessdate=2023 թ․ դեկտեմբերի 31 |website=worldpopulationreview.com}}</ref>։ |
||
2014 թվականի նոյեմբերի սկզբին՝ [[Եվրոպական հանձնաժողով|Եվրահանձնաժողովի]] ղեկավար դառնալուց ընդամենը մի քանի օր անց, Լյուքսեմբուրգի նախկին վարչապետ [[Ժան Կլոդ Յունկեր|Ժան-Կլոդ Յունկերը]] հայտնվում է ԶԼՄ բացահայտումների թիրախում, որի արդյունքում պարզ է դառնում, որ իր վարչապետության օրոք Լյուքսեմբուրգը վերածվել է հարկերից խուսափելը հայտնի կենտրոնի։ |
2014 թվականի նոյեմբերի սկզբին՝ [[Եվրոպական հանձնաժողով|Եվրահանձնաժողովի]] ղեկավար դառնալուց ընդամենը մի քանի օր անց, Լյուքսեմբուրգի նախկին վարչապետ [[Ժան Կլոդ Յունկեր|Ժան-Կլոդ Յունկերը]] հայտնվում է ԶԼՄ բացահայտումների թիրախում, որի արդյունքում պարզ է դառնում, որ իր վարչապետության օրոք Լյուքսեմբուրգը վերածվել է հարկերից խուսափելը հայտնի կենտրոնի։ |
||
Գյուղատնտեսությամբ զբաղվում է Լյուքսեմբուրգի բնակչության մոտ 2,1%-ը։ 2010 թվականի տվյալներով Լյուքսեմբուրգում առկա էր 2200 գյուղատնտեսական տնտեսություն՝ միջինում մեկ տնտեսությանը բաժին ընկնող 60 հեկտար տարածքով<ref name="agcensus">{{Cite web|url=https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Archive:Agricultural_census_in_Luxembourg&oldid=379557| |
Գյուղատնտեսությամբ զբաղվում է Լյուքսեմբուրգի բնակչության մոտ 2,1%-ը։ 2010 թվականի տվյալներով Լյուքսեմբուրգում առկա էր 2200 գյուղատնտեսական տնտեսություն՝ միջինում մեկ տնտեսությանը բաժին ընկնող 60 հեկտար տարածքով<ref name="agcensus">{{Cite web |title=Agricultural census in Luxembourg |url=https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Archive:Agricultural_census_in_Luxembourg&oldid=379557 |accessdate=2019 թ․ հուլիսի 20 |website=Eurostat}}</ref>։ |
||
Լյուքսեմբուրգը սերտ առևտրային և ֆինանսական կապեր ունի հատկապես Բելգիայի և Նիդերանդների հետ |
Լյուքսեմբուրգը սերտ առևտրային և ֆինանսական կապեր ունի հատկապես Բելգիայի և Նիդերանդների հետ, ինչպես նաև որպես Եվրոպական միության անդամ օգտվում է եվրոպական բաց շուկայի առավելություններից<ref>{{Cite web |title=Gateway to the European market |url=https://www.tradeandinvest.lu/discover-why-luxembourg/invest-luxembourg/gateway-to-the-european-market |accessdate=2021 թ․ հունիսի 4 |website=Trade and Invest |language=en-US}}</ref>։ |
||
2015 թվականի մայիսին 171 միլիարդ դոլար ցուցանիշով Լյուքսեմբուրգը զբաղեցրել է 11-րդ տեղն աշխարհում՝ ԱՄՆ գանձապետական արժեթղթերի պահուստներով<ref>{{Cite web|url=http://www.treasury.gov/resource-center/data-chart-center/tic/Documents/mfh.txt |
2015 թվականի մայիսին 171 միլիարդ դոլար ցուցանիշով Լյուքսեմբուրգը զբաղեցրել է 11-րդ տեղն աշխարհում՝ ԱՄՆ գանձապետական արժեթղթերի պահուստներով<ref>{{Cite web |title=Major foreign holders of treasury securities |url=http://www.treasury.gov/resource-center/data-chart-center/tic/Documents/mfh.txt |publisher=U.S. Department of the Treasury}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, Լյուքսեմբուրգի ոչ ռեզիդենտներին պատկանող, բայց Լյուքսեմբուրգի պահառության հաշիվներում պահվող արժեթղթերը ևս ներառված են վերոնշյալ ցուցանիշում<ref>{{Cite web |title=What are the problems of geographic attribution for securities holdings and transactions in the TIC system? |url=http://www.treasury.gov/resource-center/faqs/Treasury-International-Capital/Pages/tic-faqs.aspx |publisher=U.S. Treasury International Capital (TIC) reporting system}}</ref>։ |
||
2019 թվականի դրությամբ Լյուքսեմբուրգի պետական պարտքը կազմել է $15,687,000,000 կամ $25,554 մեկ շնչի հաշվով։ ՀՆԱ-ի նկատմամբ պարտքը կազմել է 22,10%<ref>{{Cite web|url=https://countryeconomy.com/national-debt/luxembourg| |
2019 թվականի դրությամբ Լյուքսեմբուրգի պետական պարտքը կազմել է $15,687,000,000 կամ $25,554 մեկ շնչի հաշվով։ ՀՆԱ-ի նկատմամբ պարտքը կազմել է 22,10%<ref>{{Cite web |title=Luxembourg National Debt 2019 |url=https://countryeconomy.com/national-debt/luxembourg |accessdate=2019 թ․ հունիսի 27 |website=countryeconomy.com}}</ref>։ |
||
Լյուքսեմբուրգի աշխատաշուկան կազմված է 445,000 աշխատատեղերից, որոնք զբաղեցնում են 120,000 լյուքսեմբուրգցիներ, 120,000 օտարերկրյա քաղաքացիներ և 205,000 սեզոնային աշխատողներ։ Վերջիններս իրենց հարկերը վճարում են Լյուքսեմբուրգում, սակայն նրանց կրթությունն ու սոցիալական իրավունքները պատկանում են իրենց բնակության երկրին։ |
Լյուքսեմբուրգի աշխատաշուկան կազմված է 445,000 աշխատատեղերից, որոնք զբաղեցնում են 120,000 լյուքսեմբուրգցիներ, 120,000 օտարերկրյա քաղաքացիներ և 205,000 սեզոնային աշխատողներ։ Վերջիններս իրենց հարկերը վճարում են Լյուքսեմբուրգում, սակայն նրանց կրթությունն ու սոցիալական իրավունքները պատկանում են իրենց բնակության երկրին։ |
||
| Տող 238. | Տող 238. | ||
=== Տրանսպորտ === |
=== Տրանսպորտ === |
||
[[Պատկեր:LUX_Check-In_Schalter.jpg|մինի|Լյուքսեմբուրգի միջազգային [[Luxair]] ավիաընկերությունը հիմնված է Լյուքսեմբուրգի օդանավակայանում՝ երկրի միակ միջազգային օդանավակայանում:]] |
[[Պատկեր:LUX_Check-In_Schalter.jpg|մինի|Լյուքսեմբուրգի միջազգային [[Luxair]] ավիաընկերությունը հիմնված է Լյուքսեմբուրգի օդանավակայանում՝ երկրի միակ միջազգային օդանավակայանում:]] |
||
Լյուքսեմբուրգն ունի ճանապարհային, երկաթուղային և օդային տրանսպորտի հարմարություններ և ծառայություններ։ Ճանապարհային ցանցը վերջին տարիներին զգալիորեն արդիականացվել է՝ ներառելով 165 կմ երկարությամբ<ref>{{Cite web|url=http://travaux.public.lu/fr/statistiques/longueur-reseau-routier.html| |
Լյուքսեմբուրգն ունի ճանապարհային, երկաթուղային և օդային տրանսպորտի հարմարություններ և ծառայություններ։ Ճանապարհային ցանցը վերջին տարիներին զգալիորեն արդիականացվել է՝ ներառելով 165 կմ երկարությամբ<ref>{{Cite web |title=Longueur du réseau routier |url=http://travaux.public.lu/fr/statistiques/longueur-reseau-routier.html |accessdate=2021 թ․ ապրիլի 27 |website=travaux.public.lu |language=fr}}</ref> մայրուղիներ, որոնք կապում են մայրաքաղաքը հարակից պետություններին։ Փարիզի արագընթաց TGV կապի հայտնվելը հանգեցրել է քաղաքի երկաթուղային կայարանի վերանորոգմանը և 2008 թվականին Լյուքսեմբուրգի օդանավակայանում բացվել է նոր մարդատար տերմինալ<ref>{{Cite web |title=About Luxembourg Airport |url=https://www.lux-airport.lu/corporate/the-company/our-story/ |accessdate=2021 թ․ ապրիլի 27 |website=Luxembourg Airport |language=en-US}}</ref>։ Լյուքսեմբուրգ քաղաքը վերականգնել է տրամվայների ցանցը և 2017 թվականի դեկտեմբերից ի վեր պլանավորում է առաջիկա մի քանի տարիների ընթացքում բացել թեթև երկաթուղային գծերի ցանցեր<ref>{{Cite web |date=2018 թ․ օգոստոսի 3 |title=Trams return to Luxembourg city centre |url=https://www.railjournal.com/passenger/light-rail/trams-return-to-luxembourg-city-centre/ |accessdate=2021 թ․ ապրիլի 27 |website=International Railway Journal |language=en}}</ref>։ |
||
Լյուքսեմբուրգում 1000 անձին բաժին է ընկնում 681 մեքենա<ref>{{Cite web|url=https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=road_eqs_carhab&lang=en| |
Լյուքսեմբուրգում 1000 անձին բաժին է ընկնում 681 մեքենա<ref>{{Cite web |title=List of countries by vehicles per capita |url=https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=road_eqs_carhab&lang=en |accessdate=2021 թ․ նոյեմբերի 5 |publisher=appsso.eurostat.ec.europa.eu}}</ref>։ |
||
2020 թվականի փետրվարի 29-ից Լյուքսեմբուրգը առաջին երկիրն է աշխարհում, որտեղ ներդրված է անվճար հասարակական տրանսպորտի համակարգ, որը գրեթե ամբողջությամբ ֆինանսավորվում է պետական բյուջեի միջոցներով<ref>{{Cite web|url=https://www.independent.co.uk/travel/news-and-advice/luxembourg-free-travel-train-bus-tram-public-transport-rail-fares-ticket-a9366226.html |
2020 թվականի փետրվարի 29-ից Լյուքսեմբուրգը առաջին երկիրն է աշխարհում, որտեղ ներդրված է անվճար հասարակական տրանսպորտի համակարգ, որը գրեթե ամբողջությամբ ֆինանսավորվում է պետական բյուջեի միջոցներով<ref>{{Cite web |last=Calder |first=Simon |date=2020 թ․ փետրվարի 29 |title=Luxembourg makes history as first country with free public transport |url=https://www.independent.co.uk/travel/news-and-advice/luxembourg-free-travel-train-bus-tram-public-transport-rail-fares-ticket-a9366226.html |website=The Independent |language=en}}</ref>։ |
||
== Ժողովրդագրություն == |
== Ժողովրդագրություն == |
||
| Տող 297. | Տող 297. | ||
|pop_10 = 11,015 |
|pop_10 = 11,015 |
||
}}[[ |
}}[[Պատկեր:Լյուքսեմբուրգի բնակչության խտությունը, 2020.png|308x308px|thumb|left|Բնակչության խտությունը Լյուքսեմբուրգում՝ ըստ կոմունաների։ Քաղաք [[Լյուքսեմբուրգ (քաղաք)|Լյուքսեմբուրգը]], որը հիմնական քաղաքային տարածքն է, գտնվում է երկրի հարավային կենտրոնական հատվածում։]] |
||
=== Էթնիկ խմբեր === |
=== Էթնիկ խմբեր === |
||
{| class="wikitable" style="float: right;margin:0 2em 0 0;" |
{| class="wikitable" style="float: right;margin:0 2em 0 0;" |
||
|+Գաղթականների ամենամեծ խմբերը (2023)<ref>{{Cite web |url=https://lustat.statec.lu/vis?pg=0&df%5Bds%5D=ds-release&df%5Bid%5D=DF_B1113&df%5Bag%5D=LU1&df%5Bvs%5D=1.0&pd=2015%252C2023&dq=.A&lc=en | |
|+Գաղթականների ամենամեծ խմբերը (2023)<ref>{{Cite web |title=Population by nationalities in detail on 1st January |url=https://lustat.statec.lu/vis?pg=0&df%5Bds%5D=ds-release&df%5Bid%5D=DF_B1113&df%5Bag%5D=LU1&df%5Bvs%5D=1.0&pd=2015%252C2023&dq=.A&lc=en |accessdate=2024 թ․ հունվարի 5 |website=lustat.statec.lu}}</ref> |
||
| |
| |
||
# {{Flagicon|Portugal}} [[Պորտուգալիա]] (92,101) |
# {{Flagicon|Portugal}} [[Պորտուգալիա]] (92,101) |
||
| Տող 314. | Տող 314. | ||
# {{Flagicon|India}} [[Հնդկաստան]] (4,657) |
# {{Flagicon|India}} [[Հնդկաստան]] (4,657) |
||
|} |
|} |
||
20-րդ դարում Լյուքսեմբուրգում ներգաղթյալների թիվը աճել է՝ պայմանավորված Բելգիայից, Ֆրանսիայից, Իտալիայից, Գերմանիայից և Պորտուգալիայից գաղթականների ներթափանցումով։ Ընդ որում Պորտուգալիայից եկած գաղթականների թիվն ամենամեծն է։ 2022 թվականին Լյուքսեմբուրգի 94 335 բնակիչ ունեցել է պորտուգալական քաղաքացիություն<ref name=":0">{{Cite web|url=http://luxembourg.public.lu/en/society-and-culture/population/demographics.html| |
20-րդ դարում Լյուքսեմբուրգում ներգաղթյալների թիվը աճել է՝ պայմանավորված Բելգիայից, Ֆրանսիայից, Իտալիայից, Գերմանիայից և Պորտուգալիայից գաղթականների ներթափանցումով։ Ընդ որում Պորտուգալիայից եկած գաղթականների թիվն ամենամեծն է։ 2022 թվականին Լյուքսեմբուրգի 94 335 բնակիչ ունեցել է պորտուգալական քաղաքացիություն<ref name=":0">{{Cite web |date=2023 թ․ դեկտեմբերի 13 |title=An open and cosmopolitan society |url=http://luxembourg.public.lu/en/society-and-culture/population/demographics.html |accessdate=2023 թ․ դեկտեմբերի 18 |website=luxembourg.public.lu |language=en}}</ref>։ 2022 թվականի տվյալներով Լյուքսեմբուրգն ունեցել է 643 941 մշտական բնակչություն, որից 47․2% այլազգիներ են<ref>{{Cite web |date=2023 թ․ մարտի 30 |title=Population census 2021 - Territorial distribution of the population: a new approach to Luxembourg by 1 km2 grid |url=http://statistiques.public.lu/en/actualites/2023/stn18-recensement-repartition-km2.html |accessdate=2023 թ․ դեկտեմբերի 18 |website=statistiques.public.lu |language=en}}</ref>։ Ընդ որում այլազգիների մեջ ամենամեծ էթնիկ խումբը կազմում են պորտուգալացիները՝ 14․8%, այնուհետև ֆրանսիացիները (7․6%), իտալացիները (3․7%), բելգիացիները (3%) և գերմանացիները (2%)<ref name=":0" />։ |
||
Հարավսլավական պատերազմներից ի վեր Լյուքսեմբուրգը ունեցել է գաղթականների ներհոսք [[Բոսնիա և Հերցեգովինա|Բոսնիա և Հերցոգովինայից]], [[Մոնտենեգրո]]յից և [[Սերբիա]]յից։ 2022 թվականին ներգաղթականների թիվը աճել է նախորդ տարվա համեմատ՝ 25335-ից հասնելով 31433-ի<ref>{{Cite web|url=https://www.ceicdata.com/en/luxembourg/number-of-immigrants-and-emigrants-by-sex/no-of-immigrants| |
Հարավսլավական պատերազմներից ի վեր Լյուքսեմբուրգը ունեցել է գաղթականների ներհոսք [[Բոսնիա և Հերցեգովինա|Բոսնիա և Հերցոգովինայից]], [[Մոնտենեգրո]]յից և [[Սերբիա]]յից։ 2022 թվականին ներգաղթականների թիվը աճել է նախորդ տարվա համեմատ՝ 25335-ից հասնելով 31433-ի<ref>{{Cite web |title=Luxembourg Number of Immigrants {{!}} Economic Indicators {{!}} CEIC |url=https://www.ceicdata.com/en/luxembourg/number-of-immigrants-and-emigrants-by-sex/no-of-immigrants |accessdate=2023 թ․ դեկտեմբերի 20 |website=www.ceicdata.com}}</ref>։ 2000 թվականին 162 000 ներգաղթյալ է եղել Լյուքսեմբուրգում՝ կազմելով բնակչության 37%-ը։ 1999 թվականի տվյալներով Լյուքսեմբուրգում եղել է 5000 ապօրինի ներգաղթյալ<ref>{{Cite web |author=Amanda Levinson |title=The Regularisation of Unauthorised Migrants: Literature Survey and Country Case Studies – Regularisation programmes in Luxembourg |url=http://www.compas.ox.ac.uk/publications/papers/Country%20Case%20Luxembourg.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20050430134727/http://www.compas.ox.ac.uk/publications/papers/Country%20Case%20Luxembourg.pdf |archive-date=2005 թ․ ապրիլի 30 |access-date=2006 թ․ սեպտեմբերի 2 |publisher=Centre on Migration, Policy and Society, University of Oxford}}</ref>։ |
||
=== Լեզուներ === |
=== Լեզուներ === |
||
1984 թվականից ի վեր Լյուքսեմբուրգն օրենքով ունի մեկ ազգային լեզու՝ [[լյուքսեմբուրգերեն]]ը<ref name="auto">{{Cite web|title=Loi du 24 février 1984 sur le régime des langues|url=https://legilux.public.lu/eli/etat/leg/loi/1984/02/24/n1/jo|access-date= |
1984 թվականից ի վեր Լյուքսեմբուրգն օրենքով ունի մեկ ազգային լեզու՝ [[լյուքսեմբուրգերեն]]ը<ref name="auto">{{Cite web |title=Loi du 24 février 1984 sur le régime des langues |url=https://legilux.public.lu/eli/etat/leg/loi/1984/02/24/n1/jo |access-date=2021 թ․ սեպտեմբերի 13 |website=legilux.public.lu}}</ref>։ Այն համարվում է լյուքսեմբուրգցիների մայրենի լեզուն կամ «սրտի լեզուն», որը ընդհանուր առմամբ օգտագործում են խոսելու և միմյանց գրելու համար։ Լյուքսեմբուրգերենը, ինչպես նաև Գերմանիային մոտ գտնվող տարածքների խոսվածքները պատկանում են արևմտակենտրոնական գերմանական լեզվախմբի մոզելյան-ֆրանկոնյան ենթախմբին, որն ընդհանուր առմամբ հասկանալի է նաև սահմանից այն կողմ, չնայած լյուքսեմբուրգերենը նաև ունի ֆրանսիական ծագման 5000 բառ<ref>{{Cite web |title=Origins of Luxembourgish (in French) |url=http://www.sprooch.com/sproochbe/conferences/conference1/Les%20origines%20et%20l%27histoire%20de%20la%20langue%20luxembourgeoise.doc |publisher=Migration Information Source}}</ref><ref>{{Cite web |date=2000 թ․ դեկտեմբերի 14 |title=Parlement européen – Lëtzebuergesch léieren (FR) |url=http://www.europarl.europa.eu/language/apprendrelu_fr.htm |access-date=2015 թ․ ապրիլի 2 |publisher=Europarl.europa.eu}}</ref>։ Լյուքսեմբուրգերենի իմացությունը նատուրալիզացիայի չափանիշ է համարվում<ref>{{Cite book |last1=Moyse |first1=Francois |url=https://library.oapen.org/bitstream/id/83814b06-2b96-4c32-b8d5-670a28f6bc60/340146.pdf |title=Acquisition and loss of nationality : policies and trends in 15 European states. Volume 2, Country analyses |last2=Brasseur |first2=Pierre |last3=Scuto |first3=Denis |date=2006 |publisher=Amsterdam University Press |isbn=978-90-485-0446-6 |editor-last=Bauböck |editor-first=Rainer |publication-place=Amsterdam |pages=367–390 |chapter=Luxembourg |oclc=122909816 |editor-last2=Ersbøll |editor-first2=Eva |editor-last3=Groenendijk |editor-first3=C. A. |editor-last4=Waldrauch |editor-first4=Harald}}</ref>։ |
||
Լյուքսեմբուրգերենից բացի, [[ֆրանսերեն]]ը և [[գերմաներեն]]ը ևս օգտագործվում են վարչական և իրավական գործերում՝ երեք լեզուներն էլ դարձնելով Լյուքսեմբուրգի [[պաշտոնական լեզու]]ներ<ref name="auto" />։ 1984 թվականին հրապարակված օրենքի 4-րդ հոդվածի համաձայն՝ եթե քաղաքացին հարց է տալիս լյուքսեմբուրգերենով, գերմաներենով կամ ֆրանսերենով, վարչակազմը պետք է հնարավորինս աշխատի պատասխանել այն լեզվով, որով տրվել է հարցը<ref name="auto" />։ |
Լյուքսեմբուրգերենից բացի, [[ֆրանսերեն]]ը և [[գերմաներեն]]ը ևս օգտագործվում են վարչական և իրավական գործերում՝ երեք լեզուներն էլ դարձնելով Լյուքսեմբուրգի [[պաշտոնական լեզու]]ներ<ref name="auto" />։ 1984 թվականին հրապարակված օրենքի 4-րդ հոդվածի համաձայն՝ եթե քաղաքացին հարց է տալիս լյուքսեմբուրգերենով, գերմաներենով կամ ֆրանսերենով, վարչակազմը պետք է հնարավորինս աշխատի պատասխանել այն լեզվով, որով տրվել է հարցը<ref name="auto" />։ |
||
Լյուքսեմբուրգը մեծապես բազմալեզու երկիր է։ 2021 թվականի տվյալներով քաղաքացիների 49%-ի համար լյուքսեմբուրգերենը հիմնական լեզու է, 15.4%-ի համար՝ պորտուգալերենը, 14.9%-ի համար՝ ֆրանսերենը, 3.6%-ի համար՝ անգլերենը, 3.6%-ի համար՝ իտալերենը, 2.9%-ի համար՝ գերմաներենը, իսկ 10.8%-ի համար՝ այլ լեզուները<ref>{{Cite web|url=http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_386_en.pdf |
Լյուքսեմբուրգը մեծապես բազմալեզու երկիր է։ 2021 թվականի տվյալներով քաղաքացիների 49%-ի համար լյուքսեմբուրգերենը հիմնական լեզու է, 15.4%-ի համար՝ պորտուգալերենը, 14.9%-ի համար՝ ֆրանսերենը, 3.6%-ի համար՝ անգլերենը, 3.6%-ի համար՝ իտալերենը, 2.9%-ի համար՝ գերմաներենը, իսկ 10.8%-ի համար՝ այլ լեզուները<ref>{{Cite web |date=2016 թ․ հունվարի 6 |title=Europeans and their Languages |url=http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_386_en.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20160106183351/http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_386_en.pdf |archive-date=2016 թ․ հունվարի 6 |access-date=2021 թ․ սեպտեմբերի 13}}</ref><ref>{{Cite web |last=STATEC |date=2013 |title=Informations statistiques récentes |url=https://statistiques.public.lu/fr/actualites/population/population/2013/04/20130418/20130418.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20210920133822/https://statistiques.public.lu/fr/actualites/population/population/2013/04/20130418/20130418.pdf |archive-date=2021 թ․ սեպտեմբերի 20 |access-date=2021 թ․ սեպտեմբերի 17}}</ref>։ Չնայած ֆրանսերենը բնակչության ընդամենը 14․9%-ի համար է մայրենի լեզու, քաղաքացիների 98%-ը կարող են խոսել այդ լեզվով<ref name="luxembourg.public.lu">{{Cite web |title=What languages do people speak in Luxembourg? |url=http://luxembourg.public.lu/en/society-and-culture/languages/languages-spoken-luxembourg.html |access-date=2021 թ․ սեպտեմբերի 13 |website=luxembourg.public.lu |language=en}}</ref>։ Լյուքսեմբուրգի բնակչության մեծագույն մասը տիրապետում է երկրորդ կամ երրորդ լեզվի<ref name="admin">{{Cite web |date=2020 թ․ օգոստոսի 12 |title=D'Lëtzebuergescht, bald eng langue morte?! |url=https://guykaiser.lu/dletzebuergescht-bald-eng-langue-morte/ |access-date=2021 թ․ հոկտեմբերի 16 |website=Guy Kaiser Online}}</ref>։ 2018 թվականի տվյալներով բնակչության մեծ մասը կարողանում է խոսել բազմաթիվ այլ լեզուներով ևս․ քաղաքացիների 80%-ը կարողանում է խոսել անգլերեն, 78%-ը՝ գերմաներեն և 77%-ը՝ լյուքսեմբուրգերեն՝ նշելով, որ այս լեզուները համապատասխանաբար իրենց երկրորդ, երրորդ կամ չորրորդ լեզուներն են<ref name="luxembourg.public.lu" />։ |
||
Պաշտոնական երեք լեզուներն էլ ամենօրյա կյանքում հավասարապես օգտագործվող լեզուներ են։ Լյուքսեմբուրգերենը այն լեզուն է, որը լյուքսեմբուրգցիներն ընդհանուր առմամբ օգտագործում են խոսելու և միմյանց գրելու համար, բավականին մեծացել է այս լեզվով վեպերի և ֆիլմերի արտադրությունը։ Միևնույն ժամանակ բազմաթիվ գաղթական աշխատողներ (բնակչության շուրջ 47%-ը) այն չի օգտագործում որպես շփման լեզու<ref>{{Cite web|last=STATEC|date=2013|title=Informations statistiques récentes STATEC|url=https://statistiques.public.lu/fr/actualites/population/population/2013/04/20130418/20130418.pdf|url-status=dead |
Պաշտոնական երեք լեզուներն էլ ամենօրյա կյանքում հավասարապես օգտագործվող լեզուներ են։ Լյուքսեմբուրգերենը այն լեզուն է, որը լյուքսեմբուրգցիներն ընդհանուր առմամբ օգտագործում են խոսելու և միմյանց գրելու համար, բավականին մեծացել է այս լեզվով վեպերի և ֆիլմերի արտադրությունը։ Միևնույն ժամանակ բազմաթիվ գաղթական աշխատողներ (բնակչության շուրջ 47%-ը) այն չի օգտագործում որպես շփման լեզու<ref>{{Cite web |last=STATEC |date=2013 |title=Informations statistiques récentes STATEC |url=https://statistiques.public.lu/fr/actualites/population/population/2013/04/20130418/20130418.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20210920133822/https://statistiques.public.lu/fr/actualites/population/population/2013/04/20130418/20130418.pdf |archive-date=2021 թ․ սեպտեմբերի 20 |access-date=2021 թ․ սեպտեմբերի 17}}</ref>։ |
||
Պաշտոնական և գրավոր հաղորդակցության մեծ մասն իրականացվում է ֆրանսերենով, որն առավելապես օգտագործվում է հանրային հաղորդակցության համար, գրավոր պաշտոնական հայտարարությունների, գովազդների և ճանապարհային նշանների համար։ Մեծ դքսության իրավական համակարգի վրա Նապոլեոնյան օրենսգրքի պատմական ազդեցության պատճառով ֆրանսերենը նաև օրենսդրության միակ լեզուն է և, ընդհանուր առմամբ, կառավարության, վարչարարության և արդարադատության նախընտրելի լեզուն։ Խորհրդարանական քննարկումները հիմնականում անցկացվում են լյուքսեմբուրգերենով, մինչդեռ գրավոր կառավարական հաղորդագրությունները և պաշտոնական փաստաթղթերը (օրինակ՝ վարչական կամ դատական որոշումները, անձնագրերը և այլն) կազմվում են հիմնականում ֆրանսերենով, իսկ երբեմն էլ նաև գերմաներենով։ |
Պաշտոնական և գրավոր հաղորդակցության մեծ մասն իրականացվում է ֆրանսերենով, որն առավելապես օգտագործվում է հանրային հաղորդակցության համար, գրավոր պաշտոնական հայտարարությունների, գովազդների և ճանապարհային նշանների համար։ Մեծ դքսության իրավական համակարգի վրա Նապոլեոնյան օրենսգրքի պատմական ազդեցության պատճառով ֆրանսերենը նաև օրենսդրության միակ լեզուն է և, ընդհանուր առմամբ, կառավարության, վարչարարության և արդարադատության նախընտրելի լեզուն։ Խորհրդարանական քննարկումները հիմնականում անցկացվում են լյուքսեմբուրգերենով, մինչդեռ գրավոր կառավարական հաղորդագրությունները և պաշտոնական փաստաթղթերը (օրինակ՝ վարչական կամ դատական որոշումները, անձնագրերը և այլն) կազմվում են հիմնականում ֆրանսերենով, իսկ երբեմն էլ նաև գերմաներենով։ |
||
| Տող 331. | Տող 331. | ||
Չնայած պաշտոնական կյանքը մեծապես բազմալեզու է, մասնավոր հատվածի բիզնեսների ղեկավարների կողմից ֆրանսերենը (56%) նկարագրվում է որպես իրենց ընկերությունների հիմնական աշխատանքային լեզու, որին հաջորդում են լյուքսեմբուրգերենը (20%), անգլերենը (18%) և գերմաներենը (6%)<ref>Les langues dans les offres d'emploi au Luxembourg (1984-2014), Université du Luxembourg, IPSE Identités, Politiques, Sociétés, Espaces, Working Paper, Juin 2015</ref>։ |
Չնայած պաշտոնական կյանքը մեծապես բազմալեզու է, մասնավոր հատվածի բիզնեսների ղեկավարների կողմից ֆրանսերենը (56%) նկարագրվում է որպես իրենց ընկերությունների հիմնական աշխատանքային լեզու, որին հաջորդում են լյուքսեմբուրգերենը (20%), անգլերենը (18%) և գերմաներենը (6%)<ref>Les langues dans les offres d'emploi au Luxembourg (1984-2014), Université du Luxembourg, IPSE Identités, Politiques, Sociétés, Espaces, Working Paper, Juin 2015</ref>։ |
||
Գերմաներենը շատ հաճախ օգտագործվում է լրատվամիջոցների կողմից ֆրանսերենի հետ զուգահեռ և լյուքսեմբուրգցիների մեծամասնության կողմից համարվում է իրենց երկրորդ լեզուն։ Սա հիմնականում պայմանավորված է գերմաներենի և լյուքսեմբուրգերենի նմանությամբ, բայց նաև այն պատճառով, որ այն առաջին լեզուն է, որը երեխաներին սովորեցնում են տարրական դպրոցում<ref>{{ |
Գերմաներենը շատ հաճախ օգտագործվում է լրատվամիջոցների կողմից ֆրանսերենի հետ զուգահեռ և լյուքսեմբուրգցիների մեծամասնության կողմից համարվում է իրենց երկրորդ լեզուն։ Սա հիմնականում պայմանավորված է գերմաներենի և լյուքսեմբուրգերենի նմանությամբ, բայց նաև այն պատճառով, որ այն առաջին լեզուն է, որը երեխաներին սովորեցնում են տարրական դպրոցում<ref>{{Cite web |title=À propos des langues |url=http://www.eu2005.lu/fr/savoir_lux/lux_publications/a_propos_langues/a_propos_langues.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130927052425/http://www.eu2005.lu/fr/savoir_lux/lux_publications/a_propos_langues/a_propos_langues.pdf |archive-date=2013 թ․ սեպտեմբերի 27 |access-date=2006 թ․ օգոստոսի 1 |publisher=Service Information et Presse |pages=3–4 |language=fr}}</ref>։ |
||
Պորտուգալական ծագման մեծ համայնքի պատճառով պորտուգալերենը ևս բավականին տարածված է Լյուքսեմբուրգում, թեև այն սահմանափակվում է այս համայնքի ներսում։ Պորտուգալերենը պաշտոնական կարգավիճակ չունի, սակայն վարչակազմը երբեմն որոշ տեղեկատվական փաստաթղթեր տրամադրում է նաև պորտուգալերենով։ |
Պորտուգալական ծագման մեծ համայնքի պատճառով պորտուգալերենը ևս բավականին տարածված է Լյուքսեմբուրգում, թեև այն սահմանափակվում է այս համայնքի ներսում։ Պորտուգալերենը պաշտոնական կարգավիճակ չունի, սակայն վարչակազմը երբեմն որոշ տեղեկատվական փաստաթղթեր տրամադրում է նաև պորտուգալերենով։ |
||
Չնայած Լյուքսեմբուրգն այսօր համարվում է առավելապես բազմալեզու երկիր, որոշ մարդիկ պնդում են, որ Լյուքսեմբուրգը ֆրանսիականացման ճանապարհին է, և լյուքսեմբուրգերենը և գերմաներենը երկրում անհետանալու վտանգի տակ են, որի արդյունքում ապագայում Լյուքսեմբուրգը կա՛մ դառնալու է միալեզու ֆրանկոֆոն երկիր, կա՛մ առնվազն երկլեզու երկիր, որտեղ օգտագործվում են ֆրանսերենը և անգլերենը<ref name="admin" /><ref>{{Cite web| |
Չնայած Լյուքսեմբուրգն այսօր համարվում է առավելապես բազմալեզու երկիր, որոշ մարդիկ պնդում են, որ Լյուքսեմբուրգը ֆրանսիականացման ճանապարհին է, և լյուքսեմբուրգերենը և գերմաներենը երկրում անհետանալու վտանգի տակ են, որի արդյունքում ապագայում Լյուքսեմբուրգը կա՛մ դառնալու է միալեզու ֆրանկոֆոն երկիր, կա՛մ առնվազն երկլեզու երկիր, որտեղ օգտագործվում են ֆրանսերենը և անգլերենը<ref name="admin" /><ref>{{Cite web |date=2021 թ․ փետրվարի 25 |title=Lëtzebuergesch gëtt ëmmer méi aus dem Alldag verdrängt |url=https://www.moien.lu/letzebuergesch-gett-verdrangt/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20211016173831/https://www.moien.lu/letzebuergesch-gett-verdrangt/ |archive-date=2021 թ․ հոկտեմբերի 16 |access-date=2021 թ․ հոկտեմբերի 16 |website=MOIEN.LU |language=lb}}</ref><ref>{{Cite news |title=Katar auf Europäisch |url=https://www.tagesanzeiger.ch/ausland/europa/katar-auf-europaeisch/story/12415559 |access-date=2021 թ․ հոկտեմբերի 16 |work=Tages-Anzeiger |language=de |issn=1422-9994}}</ref>։ |
||
===Կրոն=== |
=== Կրոն === |
||
[[ |
[[Պատկեր:Notre Dame Cathedral Luxembourg.JPG|thumb|upright|[[Լյուքսեմբուրգյան Աստվածամոր տաճար|Լյուքսեմբուրգի Աստվածամոր տաճար]]]] |
||
Լյուքսեմբուրգը [[աշխարհիկ պետություն]] է, սակայն պետությունը որոշ կրոններ ճանաչում է որպես պաշտոնապես հովանավորյալ կրոններ։ Սա պետությանը թույլ է տալիս ներգրավվել կրոնական կառավարման և հոգևորականների նշանակման գործում՝ փոխարենը վճարելով աշխատավարձեր և որոշ ընթացիկ ծախսեր։ Այսպիսի հովանավորյալ կրոններից ու կրոնական ուղղություններից են [[հուդայականություն]]ը, [[կաթոլիկ եկեղեցի]]ն, [[Հույն ուղղափառ եկեղեցիներ|Հույն ուղղափառ եկեղեցին]], [[Ռուս Ուղղափառ եկեղեցի|Ռուս ուղղափառ եկեղեցին]], [[Անգլիկան եկեղեցի]]ն, [[լյութերականություն]]ը, [[կալվինականություն]]ը, մենոնիտիզմը և [[իսլամ]]ը<ref>{{ |
Լյուքսեմբուրգը [[աշխարհիկ պետություն]] է, սակայն պետությունը որոշ կրոններ ճանաչում է որպես պաշտոնապես հովանավորյալ կրոններ։ Սա պետությանը թույլ է տալիս ներգրավվել կրոնական կառավարման և հոգևորականների նշանակման գործում՝ փոխարենը վճարելով աշխատավարձեր և որոշ ընթացիկ ծախսեր։ Այսպիսի հովանավորյալ կրոններից ու կրոնական ուղղություններից են [[հուդայականություն]]ը, [[կաթոլիկ եկեղեցի]]ն, [[Հույն ուղղափառ եկեղեցիներ|Հույն ուղղափառ եկեղեցին]], [[Ռուս Ուղղափառ եկեղեցի|Ռուս ուղղափառ եկեղեցին]], [[Անգլիկան եկեղեցի]]ն, [[լյութերականություն]]ը, [[կալվինականություն]]ը, մենոնիտիզմը և [[իսլամ]]ը<ref>{{Cite web |title=D'Wort article (German) |url=http://www.wort.lu/articles/5957651.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080522103349/http://www.wort.lu/articles/5957651.html |archive-date=2008 թ․ մայիսի 22 |access-date=2007 թ․ հուլիսի 24 |publisher=www.wort.lu |language=fr}}</ref>։ |
||
1980 թվականից ի վեր կառավարության կողմից կրոնական հավատալիքների կամ սովորույթների վերաբերյալ վիճակագրություն հավաքելը ապօրինի է համարվում<ref>{{ |
1980 թվականից ի վեր կառավարության կողմից կրոնական հավատալիքների կամ սովորույթների վերաբերյալ վիճակագրություն հավաքելը ապօրինի է համարվում<ref>{{Cite web |title=Mémorial A, 1979, No. 29 |url=http://www.legilux.public.lu/leg/a/archives/1979/0291104/0291104.pdf#page=2 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060822072540/http://www.legilux.public.lu/leg/a/archives/1979/0291104/0291104.pdf#page=2 |archive-date=2006 թ․ օգոստոսի 22 |access-date=2006 թ․ օգոստոսի 1 |publisher=Service central de législation |language=fr |format=PDF}}</ref>։ Փաստերի համաշխարհային գրքի 2020 թվականի տվյալներով լյուքսեմբուրգցիների 70.6%-ը կաթոլիկ է, այդ թվում նաև մեծ դքսական ընտանիքը, 2.3%-ը մուսուլման է, 0.4%-ը՝ այլ (այդ թվում [[Բուդդիզմ|բուդդիստ]], [[Հինդուիզմ|հինդու]], [[Հուդայականություն|հրեա]]), իսկ 26.7%-ը չի հարում որևէ կրոնի<ref>{{Cite journal |date=2023 թ․ դեկտեմբերի 6 |title=Luxembourg |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/luxembourg/#people-and-society |language=en |publisher=Central Intelligence Agency}}</ref>։ |
||
=== Կրթություն === |
=== Կրթություն === |
||
[[ |
[[Պատկեր:University luxemburg lmp main.jpg|thumb|[[Լյուքսեմբուրգի համալսարան]]ը երկրի միակ համալսարանն է։]] |
||
Լյուքսեմբուրգի կրթական համակարգը եռալեզվյան է․ տարրական դպրոցի առաջին տարիները լյուքսեմբուրգերեն են, այնուհետև՝ գերմաներեն, իսկ միջնակարգ դպրոցում ուսուցման լեզուն ֆրանսերենն է<ref>{{ |
Լյուքսեմբուրգի կրթական համակարգը եռալեզվյան է․ տարրական դպրոցի առաջին տարիները լյուքսեմբուրգերեն են, այնուհետև՝ գերմաներեն, իսկ միջնակարգ դպրոցում ուսուցման լեզուն ֆրանսերենն է<ref>{{Cite web |title=The Trilingual Education system in Luxembourg |url=http://www.unavarra.es/tel2l/eng/luxembourg.htm |access-date=2007 թ․ հունիսի 9 |publisher=Tel2l – Teacher Education by Learning through two languages, University of Navarra}}</ref>։ Միջնակարգ դպրոցն ավարտելու համար երեք լեզուների իմացությունը պարտադիր է, սակայն աշակերտների կեսը դպրոցից հեռանում է առանց հավաստագրված որակավորման, սա հատկապես վերաբերում է ներգաղթյալների երեխաներին<ref>{{Cite web |title=Immigration in Luxembourg: New Challenges for an Old Country |url=http://www.migrationinformation.org/Profiles/display.cfm?ID=587 |access-date=2007 թ․ հունիսի 9 |publisher=Migration Information Source}}</ref>։ Երեք ազգային լեզուներից բացի, անգլերենը պարտադիր դասավանդվում է դպրոցում, և Լյուքսեմբուրգի բնակչության մեծ մասը կարողանում է խոսել անգլերեն։ Պորտուգալերենը՝ ներգաղթյալ ամենամեծ համայնքի լեզուն, նույնպես կիրառվում է բնակչության մեծ հատվածի կողմից, բայց պորտուգալախոս համայնքից դուրս համեմատաբար քչերն են խոսում<ref>{{Cite web |date=2000 թ․ դեկտեմբերի 14 |title=Parlement européen – Lëtzebuergesch léieren (FR) |url=http://www.europarl.europa.eu/language/apprendrelu_fr.htm |access-date=2010 թ․ մայիսի 9 |publisher=Europarl.europa.eu}}</ref>։ |
||
[[Լյուքսեմբուրգի համալսարան]]ը Լյուքսեմբուրգում գտնվող միակ համալսարանն է։ 2014 թվականին Լյուքսեմբուրգի բիզնես դպրոցը ստեղծվել է մասնավոր նախաձեռնությամբ և 2017 թվականին հավատարմագրում է ստացել Լյուքսեմբուրգի Բարձրագույն կրթության և հետազոտությունների նախարարության կողմից<ref>{{Cite web |
[[Լյուքսեմբուրգի համալսարան]]ը Լյուքսեմբուրգում գտնվող միակ համալսարանն է։ 2014 թվականին Լյուքսեմբուրգի բիզնես դպրոցը ստեղծվել է մասնավոր նախաձեռնությամբ և 2017 թվականին հավատարմագրում է ստացել Լյուքսեմբուրգի Բարձրագույն կրթության և հետազոտությունների նախարարության կողմից<ref>{{Cite web |title=Arrêté ministériel du 29 août 2017 portant accréditation de " Luxembourg School of Business " (LSB) en tant qu'établissement d'enseignement supérieur spécialisé et du programme d'études à temps partiel " Master of Business Administration " (MBA) offert par l'établissement précité. - Legilux |url=http://legilux.public.lu/eli/etat/adm/amin/2017/08/29/b2648/jo |access-date=2018 թ․ դեկտեմբերի 6 |website=legilux.public.lu}}</ref><ref>{{Cite web |title=Higher Education Institutions |url=https://luxembourg.public.lu/en/work-and-study/studying-in-luxembourg/universities.html |access-date=2023 թ․ ապրիլի 25 |website=www.luxembourg.public.lu |language=en}}</ref>։ Երկու ամերիկյան համալսարաններ իրենց [[կամպուս]]ներն ունեն երկրում՝ [[Մայամիի համալսարան (Օհայո)|Մայամիի համալսարանը]] (Դոլիբուա եվրոպական կենտրոն) և Սուրբ սրտի համալսարանը (Լյուքսեմբուրգի կամպուս)<ref>{{Cite web |title=Home {{!}} John E. Dolibois European Center {{!}} Miami University |url=http://www.units.miamioh.edu/luxembourg/ |access-date=2016 թ․ դեկտեմբերի 28 |website=www.units.miamioh.edu}}</ref>։ |
||
=== Առողջապահություն === |
=== Առողջապահություն === |
||
2021 թվականի տվյալներով Լյուքսեմբուրգում մեկ շնչի հաշվով առողջության վրա կատարվող ծախսը [[Եվրոպական միություն|ԵՄ-ում]] ամենաբարձրերից է՝ 4182 եվրո։ Մյուս կողմից առողջապահական ծախսերը որպես ՀՆԱ-ի մասնաբաժին (5,7%) ցածր են։ Լյուքսեմբուրգը ԵՄ-ում երկրորդն է նաև առողջապահության ոլորտում պետական ծախսի առումով՝ 86%<ref name=":3">{{Cite book|url=https://www.oecd-ilibrary.org/social-issues-migration-health/luxembourg-country-health-profile-2023_3cf98074-en|title=Luxembourg: Country Health Profile 2023 |
2021 թվականի տվյալներով Լյուքսեմբուրգում մեկ շնչի հաշվով առողջության վրա կատարվող ծախսը [[Եվրոպական միություն|ԵՄ-ում]] ամենաբարձրերից է՝ 4182 եվրո։ Մյուս կողմից առողջապահական ծախսերը որպես ՀՆԱ-ի մասնաբաժին (5,7%) ցածր են։ Լյուքսեմբուրգը ԵՄ-ում երկրորդն է նաև առողջապահության ոլորտում պետական ծախսի առումով՝ 86%<ref name=":3">{{Cite book |last=OECD |url=https://www.oecd-ilibrary.org/social-issues-migration-health/luxembourg-country-health-profile-2023_3cf98074-en |title=Luxembourg: Country Health Profile 2023 |date=2023 |publisher=Organisation for Economic Co-operation and Development |location=Paris |language=en}}</ref>։ |
||
Կյանքի տևողությունը Լյուքսեմբուրգում ևս ԵՄ-ի ամենաբարձր ցուցանիշներից է՝ 2022 թվականի տվյալներով 83։ 2019 թվականի տվյալներով Լյուքսեմբուրգում մարդկանց մահացության մեկ երրորդը վերագրվում է վարքագծային գործոններին՝ ծխախոտ, դիետիկ ռիսկեր, ալկոհոլի օգտագործում և ցածր ֆիզիկական ակտիվություն<ref name=":3" />։ |
Կյանքի տևողությունը Լյուքսեմբուրգում ևս ԵՄ-ի ամենաբարձր ցուցանիշներից է՝ 2022 թվականի տվյալներով 83։ 2019 թվականի տվյալներով Լյուքսեմբուրգում մարդկանց մահացության մեկ երրորդը վերագրվում է վարքագծային գործոններին՝ ծխախոտ, դիետիկ ռիսկեր, ալկոհոլի օգտագործում և ցածր ֆիզիկական ակտիվություն<ref name=":3" />։ |
||
== Մշակույթ == |
== Մշակույթ == |
||
[[ |
[[Պատկեր:Edward Steichen.jpg|thumb|upright=.65|left|[[Էդվարդ Սթայհեն]]՝ նկարիչ, լուսանկարիչ]] |
||
Լյուքսեմբուրգը մեծապես կրել է իր հարևանների մշակութային ազդեցությունը։ Իր պատմության ընթացքում լինելով հիմնականում գյուղական երկիր՝ այն պահպանել է մի շարք ժողովրդական ավանդույթներ։ Կան մի քանի նշանավոր թանգարաններ, որոնք հիմնականում գտնվում են մայրաքաղաքում։ Սրանցից են [[Լյուքսեմբուրգի պատմության և արվեստի ազգային թանգարան]]ը, [[Լյուքսեմբուրգի քաղաքային պատմության թանգարան]] |
Լյուքսեմբուրգը մեծապես կրել է իր հարևանների մշակութային ազդեցությունը։ Իր պատմության ընթացքում լինելով հիմնականում գյուղական երկիր՝ այն պահպանել է մի շարք ժողովրդական ավանդույթներ։ Կան մի քանի նշանավոր թանգարաններ, որոնք հիմնականում գտնվում են մայրաքաղաքում։ Սրանցից են [[Լյուքսեմբուրգի պատմության և արվեստի ազգային թանգարան]]ը, [[Լյուքսեմբուրգի քաղաքային պատմության թանգարան]]ը, նորաբաց Մեծ դուքս Ժանի ժամանակակից արվեստի թանգարանը։ Դիկիրխում գտնվող Ռազմական պատմության ազգային թանգարանը հատկապես հայտնի է [[Արդենների ռազմագործողություն|Արդենների ռազմագործողությանը]] վերաբերող ցուցադրություններով։ Լյուքսեմբուրգ քաղաքը [[Թուրքիայում ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկ|ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկում]] է՝ հաշվի առնելով քաղաքի ամրությունների պատմական կարևորություն<ref>{{Cite web |title=Culture |url=http://shanghai.mae.lu/en/The-Grandy-Duchy-of-Luxembourg/Culture |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110722155017/http://shanghai.mae.lu/en/The-Grandy-Duchy-of-Luxembourg/Culture |archive-date=2011 թ․ հուլիսի 22 |work=Ministère des Affaires Etrangères, Luxembourg}}</ref>։ |
||
Լյուքսեմբուրգից են միջազգայնորեն հայտնի մի քանի նկարիչներ, այդ թվում՝ նկարիչներ Թեո Քերգը, Ժոզեֆ Կուտերը և Միշել Մաջերուսը և լուսանկարիչ Էդվարդ Սթայհենը, որի [[Մարդկային ցեղը|«Մարդկային ցեղը»]] ցուցահանդեսը տեղ է գտել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի [[Աշխարհի հիշողություն|«Աշխարհի հիշողության»]] ցուցակում և այժմ մշտապես գտնվում է Կլերվոյում։ Խմբագիր և հեղինակ Հյուգո Գերնսբեկը, որի հրատարակությունները բյուրեղացրել են [[Գիտական ֆանտաստիկա|գիտաֆանտաստիկ]] ժանրի հայեցակարգը, ծնվել է Լյուքսեմբուրգ քաղաքում։ Կինոաստղ [[Լորետա Յանգ|Լորտեա Յանգը]] ևս լյուքսեմբուրգյան ծագում ունի<ref>{{Cite web| |
Լյուքսեմբուրգից են միջազգայնորեն հայտնի մի քանի նկարիչներ, այդ թվում՝ նկարիչներ Թեո Քերգը, Ժոզեֆ Կուտերը և Միշել Մաջերուսը և լուսանկարիչ Էդվարդ Սթայհենը, որի [[Մարդկային ցեղը|«Մարդկային ցեղը»]] ցուցահանդեսը տեղ է գտել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի [[Աշխարհի հիշողություն|«Աշխարհի հիշողության»]] ցուցակում և այժմ մշտապես գտնվում է Կլերվոյում։ Խմբագիր և հեղինակ Հյուգո Գերնսբեկը, որի հրատարակությունները բյուրեղացրել են [[Գիտական ֆանտաստիկա|գիտաֆանտաստիկ]] ժանրի հայեցակարգը, ծնվել է Լյուքսեմբուրգ քաղաքում։ Կինոաստղ [[Լորետա Յանգ|Լորտեա Յանգը]] ևս լյուքսեմբուրգյան ծագում ունի<ref>{{Cite web |date=2021 թ․ դեկտեմբերի 3 |title=Vol. 5 Luxembourgers in the United States: Loretta Young |url=http://washington.mae.lu/en/actualites/2021/LorettaYoung.html |access-date=2021 թ․ ապրիլի 15 |website=washington.mae.lu |language=en}}</ref>։ |
||
Լյուքսեմբուրգը [[Եվրատեսիլ|Եվրատեսիլ երգի մրցույթի]] հիմնադիր մասնակիցներից է, որը ամեն տարի մասնակցել է մրցույթին՝ սկսած [[Եվրատեսիլ 1956 երգի մրցույթ|1956]] թվականից մինչև [[Եվրատեսիլ 1993 երգի մրցույթ|1993]] թվականը, բացի 1959 թվականից, և երկար դադարից հետո կրկին մասնակցելու է [[Եվրատեսիլ 2024 երգի մրցույթ|2024]] թվականին<ref>{{Cite web| |
Լյուքսեմբուրգը [[Եվրատեսիլ|Եվրատեսիլ երգի մրցույթի]] հիմնադիր մասնակիցներից է, որը ամեն տարի մասնակցել է մրցույթին՝ սկսած [[Եվրատեսիլ 1956 երգի մրցույթ|1956]] թվականից մինչև [[Եվրատեսիլ 1993 երգի մրցույթ|1993]] թվականը, բացի 1959 թվականից, և երկար դադարից հետո կրկին մասնակցելու է [[Եվրատեսիլ 2024 երգի մրցույթ|2024]] թվականին<ref>{{Cite web |date=2023 թ․ մայիսի 12 |title=Luxembourg to return to the Eurovision Song Contest in 2024 |url=https://eurovision.tv/story/luxembourg-return-eurovision-2024 |access-date=2023 թ․ մայիսի 25 |website=eurovision.tv |language=en}}</ref>։ Լյուքսեմբուրգը մրցույթի հաղթող է դարձել 5 անգամ՝ [[Եվրատեսիլ 1961 երգի մրցույթ|1961]], [[Եվրատեսիլ 1965 երգի մրցույթ|1965]], [[Եվրատեսիլ 1972 երգի մրցույթ|1972]], 1973 և [[Եվրատեսիլ 1983 երգի մրցույթ|1983]] թվականներին և հյուրընկալել է մրցույթը [[Եվրատեսիլ 1962 երգի մրցույթ|1962]], [[Եվրատեսիլ 1966 երգի մրցույթ|1966]], [[Եվրատեսիլ 1973 երգի մրցույթ|1973]] և [[Եվրատեսիլ 1984 երգի մրցույթ|1984]] թվականներին, սակայն Լյուքսեմբուրգի ներկայացրած 38 ելույթներից միայն 9 են կատարվել լյուքսեմբուրգցի արտիստի կողմից<ref>{{Cite web |date=2020 թ․ հուլիսի 30 |title=🇱🇺 No Eurovision return for Luxembourg in 2021 |url=https://escxtra.com/2020/07/30/luxembourg-eurovision-2021/ |access-date=2021 թ․ հունիսի 6 |website=ESCXTRA.com |language=en-GB}}</ref>։ |
||
Լյուքսեմբուրգն առաջին քաղաքն է, որը երկու անգամ ճանաչվել է որպես [[Եվրոպայի մշակութային մայրաքաղաք]]։ Առաջին անգամ ճանաչվել է 1995 թվականին։ 2007 թվականին Եվրոպայի մշակութային մայրաքաղաքը ընդգրկել է Լյուքսեմբուրգի Մեծ Դքսությունը, Գերմանիայի [[Ռայնլանդ-Պֆալց]] և [[Սաար]] տարածքները, Բելգիայի [[Վալոնիա]]յի շրջանը և գերմանախոս հատվածը, ինչպես նաև Ֆրանսիայի [[Լոթարինգիա]]յի շրջանը<ref>{{ |
Լյուքսեմբուրգն առաջին քաղաքն է, որը երկու անգամ ճանաչվել է որպես [[Եվրոպայի մշակութային մայրաքաղաք]]։ Առաջին անգամ ճանաչվել է 1995 թվականին։ 2007 թվականին Եվրոպայի մշակութային մայրաքաղաքը ընդգրկել է Լյուքսեմբուրգի Մեծ Դքսությունը, Գերմանիայի [[Ռայնլանդ-Պֆալց]] և [[Սաար]] տարածքները, Բելգիայի [[Վալոնիա]]յի շրջանը և գերմանախոս հատվածը, ինչպես նաև Ֆրանսիայի [[Լոթարինգիա]]յի շրջանը<ref>{{Cite web |date=2008 թ․ հունիս |title=Luxembourg and Greater Region, European Capital of Culture 2007 |url=http://www.mcesr.public.lu/presse/annee_culturelle_2007/portail_luxembourg_2007/Rapport_final_anglais.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110503184358/http://www.mcesr.public.lu/presse/annee_culturelle_2007/portail_luxembourg_2007/Rapport_final_anglais.pdf |archive-date=2011 թ․ մայիսի 3}}</ref>։ Միջոցառումը փորձ էր խթանել շարժունակությունը և մտքերի փոխանակությունը՝ հատելով սահմանները ֆիզիկապես, հոգեբանորեն, գեղարվեստականորեն և զգացմունքայնորեն։ |
||
Լյուքսեմբուրգը 2010 թվականի մայիսի 1-ից հոկտեմբերի 31-ը [[Շանհայ]]ում տեղի ունեցող համաշխարհային Expo 2010 ցուցահանդեսին ունեցել է իր տաղավարը<ref>{{ |
Լյուքսեմբուրգը 2010 թվականի մայիսի 1-ից հոկտեմբերի 31-ը [[Շանհայ]]ում տեղի ունեցող համաշխարհային Expo 2010 ցուցահանդեսին ունեցել է իր տաղավարը<ref>{{Cite web |date=2009 թ․ հունիս |title=Environmental Report for Expo 2010 Shanghai China |url=http://www.sepb.gov.cn/english/downloads/Expo2010.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110721012004/http://www.sepb.gov.cn/english/downloads/Expo2010.pdf |archive-date=2011 թ․ հուլիսի 21 |page=85}}</ref><ref>{{Cite web |title=Luxembourg pavilion at the World Expo 2010 Shanghai |url=http://www.luxembourgforbusiness.lu/sites/default/files/file/Programme%20Luxembourg%20Commercial%20Week%20at%20Expo%202010.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130925205712/http://www.luxembourgforbusiness.lu/sites/default/files/file/Programme%20Luxembourg%20Commercial%20Week%20at%20Expo%202010.pdf |archive-date=2013 թ․ սեպտեմբերի 25 |access-date=2010 թ․ մարտի 4}}</ref>։ Անտառի և ամրոցի ձևով նախագծված տաղավարի գաղափարը հիմնված է եղել Լյուքսեմբուրգ բառի [[չինարեն]] «Lúsēnbǎo» [[Գրադարձություն|գրադարձության]] վրա, որն ուղիղ թարգմանության դեպքում նշանակում է «անտառ և ամրոց»։ Այն ներկայացրել է Լյուքսեմբուրգը որպես «Կանաչ սիրտ Եվրոպայում»<ref>{{Cite news |date=2007 թ․ նոյեմբերի 12 |title=Luxembourg pavilion displays green heart of Europe |url=http://www.2010shanghai.eu/images/stories/eu-pavilions/luxembourg-pavilion/luxembourg.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20111016173632/http://www.2010shanghai.eu/images/stories/eu-pavilions/luxembourg-pavilion/luxembourg.pdf |archive-date=2011 թ․ հոկտեմբերի 16 |access-date=2011 թ․ դեկտեմբերի 24 |newspaper=Shanghai Daily}}</ref>։ |
||
=== Սպորտ === |
=== Սպորտ === |
||
[[ |
[[Պատկեր:Charly Gaul 1959 (cropped).jpg|thumb|upright|Չարլի Գոլը իր հեծանվային կարիերայի ընթացքում երեք անգամ հաղթել է Գրանդ տուրում։]] |
||
Ի տարբերություն եվրոպական այլ երկրների, Լյուքսեմբուրգը կենտրոնացած չէ մեկ ազգային սպորտի վրա, այլ փոխարենը ընդգրկում է մի շարք սպորտաձևեր՝ ինչպես թիմային, այնպես էլ անհատական։ Չնայած սպորտի վրա մեծ կենտրոնացում չկա, 660 հազար բնակչից ավելի քան 100 հազարը այս կամ այն մարզական ֆեդերացիայի լիցենզավորված անդամ է<ref>{{ |
Ի տարբերություն եվրոպական այլ երկրների, Լյուքսեմբուրգը կենտրոնացած չէ մեկ ազգային սպորտի վրա, այլ փոխարենը ընդգրկում է մի շարք սպորտաձևեր՝ ինչպես թիմային, այնպես էլ անհատական։ Չնայած սպորտի վրա մեծ կենտրոնացում չկա, 660 հազար բնակչից ավելի քան 100 հազարը այս կամ այն մարզական ֆեդերացիայի լիցենզավորված անդամ է<ref>{{Cite web |year=2003 |title=Luxembourg |url=http://www.coe.int/T/E/cultural_co-operation/Sport/Monitoring_fulfillment/Anti-Doping_Convention/4.Luxembourg.asp |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20040623101906/http://www.coe.int/T/E/cultural_co-operation/Sport/Monitoring_fulfillment/Anti-Doping_Convention/4.Luxembourg.asp |archive-date=2004 թ․ հունիսի 23 |access-date=2006 թ․ նոյեմբերի 25 |publisher=Council of Europe}}</ref>։ Գասպերիխում գտնվող Լյուքսեմբուրգի մարզադաշտը երկրի ազգային մարզադաշտն է և ամենամեծ սպորտային տարածքը, որը սպորտային միջոցառումների համար, այդ թվում ֆուտբոլ և ռեգբիի, տեղավորում է 9386 հանդիսատես, իսկ համերգների համար՝ 15,000 հանդիսատես<ref>{{Cite web |title=Stade de Luxembourg (Stade National) – StadiumDB.com |url=http://stadiumdb.com/stadiums/lux/stade_de_luxembourg |access-date=2021 թ․ օգոստոսի 29 |website=stadiumdb.com}}</ref>։ Երկրի ամենամեծ փակ արենան Լյուքսեմբուրգ քաղաքի հյուսիս-արևելքում՝ Կիշբիշում, գտնվող դ'Կոկ արենան է, որը տեղավորում է 8300 հանդիսատես։ Արենան օգտագործվում է [[բասկետբոլ]]ի, [[հանդբոլ]]ի, [[Մարմնամարզություն|մարմնամարզության]] և [[վոլեյբոլ]]ի համար։ Այստեղ է անցկացվել 2007 թվականի Եվրոպայի վոլեյբոլի կանանց առաջնությունը<ref>{{Cite web |date=2019 թ․ փետրվարի 22 |title=Infrastructure |url=https://www.coque.lu/en/qui-sommes-nous/infrastructure |access-date=2021 թ․ օգոստոսի 29 |website=www.coque.lu |language=en}}</ref>։ |
||
=== Խոհանոց === |
=== Խոհանոց === |
||
[[ |
[[Պատկեր:JuddMatGaardebounen Beer.JPG|thumb|upright|Խոզի վիզ [[բակլա]]յով, որը մատուցվում է խաշած կարտոֆիլով և Դիկիրխի գարեջրով]] |
||
Լյուքսեմբուրգի խոհանոցը մեծապես կրել է Ֆրանսիայի և Գերմանիայի խոհանոցների ազդեցությունը, միևնույն ժամանակ այն արտացոլում է իր դիրքը լատինական և գերմանական աշխարհների սահմանի միջև։ Վերջին տարիներին այն հարստացել է իտալացի և պորտուգալացի ներգաղթյալների շնորհիվ։ |
Լյուքսեմբուրգի խոհանոցը մեծապես կրել է Ֆրանսիայի և Գերմանիայի խոհանոցների ազդեցությունը, միևնույն ժամանակ այն արտացոլում է իր դիրքը լատինական և գերմանական աշխարհների սահմանի միջև։ Վերջին տարիներին այն հարստացել է իտալացի և պորտուգալացի ներգաղթյալների շնորհիվ։ |
||
Լյուքսեմբուրգի ամենատարածված ուտեստները, որոնք սպառվում են որպես ավանդական ամենօրյա ուտեստներ, ծագում են երկրի ժողովրդական ուտեստներից, ինչպես հարևան Գերմանիայում է։ |
Լյուքսեմբուրգի ամենատարածված ուտեստները, որոնք սպառվում են որպես ավանդական ամենօրյա ուտեստներ, ծագում են երկրի ժողովրդական ուտեստներից, ինչպես հարևան Գերմանիայում է։ |
||
Եվրոպայում մեկ շնչի հաշվով ամենաշատ ալկոհոլը վաճառվում է Լյուքսեմբուրգում<ref>{{ |
Եվրոպայում մեկ շնչի հաշվով ամենաշատ ալկոհոլը վաճառվում է Լյուքսեմբուրգում<ref>{{Cite web |title=World/Global Alcohol/Drink Consumption 2009 |url=http://www.finfacts.ie/Private/bestprice/alcoholdrinkconsumptionpriceseurope.htm |access-date=2015 թ․ ապրիլի 2 |publisher=Finfacts.ie}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, հարևան երկրների հաճախորդների կողմից ձեռք բերված ալկոհոլի մեծ քանակը նպաստում է մեկ շնչի հաշվով ալկոհոլի վաճառքի վիճակագրական բարձր մակարդակի վրա։ Ալկոհոլի վաճառքի այս մակարդակը, հետևաբար, Լյուքսեմբուրգի բնակչության փաստացի ալկոհոլի սպառման ցուցանիշ չէ<ref>{{Cite web |year=2007 |title=Consommation annuelle moyenne d'alcool par habitant, Catholic Ministry of Health |url=http://www.sante.gouv.fr/IMG/pdf/esp2007-obj-01.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120112184246/https://www.sante.gouv.fr/IMG/pdf/esp2007-obj-01.pdf |archive-date=2012 թ․ հունվարի 12 |work=sante.gouv.fr}}</ref>։ |
||
Լյուքսեմբուրգը մեկ շնչի հաշվով երկրորդն է [[Michelin|Միշլենի]] աստղեր ունեցող ռեստորանների թվով, Ճապոնիան զբաղեցնում է առաջին հորիզոնականը, իսկ Շվեյցարիան երրորդ տեղում է<ref>{{ |
Լյուքսեմբուրգը մեկ շնչի հաշվով երկրորդն է [[Michelin|Միշլենի]] աստղեր ունեցող ռեստորանների թվով, Ճապոնիան զբաղեցնում է առաջին հորիզոնականը, իսկ Շվեյցարիան երրորդ տեղում է<ref>{{Cite web |date=2021 թ․ սեպտեմբերի 21 |title=Countries with the Highest Density of Michelin-starred Restaurants |url=https://www.chefspencil.com/density-of-michelin-starred-restaurants/}}</ref>։ |
||
=== Մեդիա === |
=== Մեդիա === |
||
Լյուքսեմբուրգում մեդիայի հիմնական լեզուն ֆրանսերենն ու գերմաներենն են։ Ամենամեծ շրջանառություն ունեցող թերթը գերմանալեզու Luxemburger Wort օրաթերթն է<ref>{{ |
Լյուքսեմբուրգում մեդիայի հիմնական լեզուն ֆրանսերենն ու գերմաներենն են։ Ամենամեծ շրջանառություն ունեցող թերթը գերմանալեզու Luxemburger Wort օրաթերթն է<ref>{{Cite web |title=Luxemburger Wort |url=http://www.wort.lu |access-date=2015 թ․ ապրիլի 2 |work=Wort.lu}}</ref>։ Լյուքսեմբուրգում տարածված բազմելզվության պատճառով թերթերում հաճախ իրար հաջորդում են ֆրանսերեն և գերմաներեն հոդվածներն առանց թարգմանության։ Բացի այդ, կան ինչպես անգլերեն, այնպես էլ պորտուգալերեն ռադիո և ազգային տպագիր հրատարակություններ, սակայն լսարանի ճշգրիտ թվեր նշելը դժվար է, քանի որ ILRES-ի կողմից իրականացվող ազգային մեդիայի հարցումները կատարվում են ֆրանսերենով<ref>{{Cite web |title=TNS ILRES – Home |url=https://www.tns-ilres.com/cms/Home |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150320053118/https://www.tns-ilres.com/cms/Home |archive-date=2015 թ․ մարտի 20 |access-date=2015 թ․ ապրիլի 2 |publisher=Tns-ilres.com}}</ref>։ |
||
Լյուքսեմբուրգը Եվրոպայում հայտնի է ռադիոյի և հեռուստատեսության իր ընկերություններով (Ռադիո Լյուքսեմբուրգ և [[RTL Group]]): Լյուքսեմբուրգում է գտնվում SES-ը, որը Գերմանիայի և Բրիտանիայի համար եվրոպական խոշոր արբանյակային ծառայություններ իրականացնողն է<ref>{{Cite web|url=https://www.bloomberg.com/profile/company/SESG:FP| |
Լյուքսեմբուրգը Եվրոպայում հայտնի է ռադիոյի և հեռուստատեսության իր ընկերություններով (Ռադիո Լյուքսեմբուրգ և [[RTL Group]]): Լյուքսեմբուրգում է գտնվում SES-ը, որը Գերմանիայի և Բրիտանիայի համար եվրոպական խոշոր արբանյակային ծառայություններ իրականացնողն է<ref>{{Cite web |title=SES SA - Company Profile and News |url=https://www.bloomberg.com/profile/company/SESG:FP |access-date=2021 թ․ հունիսի 10 |website=Bloomberg Markets |publisher=Bloomberg L.P.}}</ref>։ |
||
1988 թվականի օրենքի շնորհիվ, որը սահմանել է տեսալսողական ներդրումների համար հատուկ հարկային սխեմա, Լյուքսեմբուրգում ֆիլմը և համատեղ արտադրությունը կայուն աճ են գրանցել<ref>{{ |
1988 թվականի օրենքի շնորհիվ, որը սահմանել է տեսալսողական ներդրումների համար հատուկ հարկային սխեմա, Լյուքսեմբուրգում ֆիլմը և համատեղ արտադրությունը կայուն աճ են գրանցել<ref>{{Cite web |date=2004 թ․ դեկտեմբերի 29 |title=Luxembourg, a film country |url=http://www.eu2005.lu/en/savoir_lux/culture/pays_cine/index.php |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100421235925/http://www.eu2005.lu/en/savoir_lux/culture/pays_cine/index.php |archive-date=2010 թ․ ապրիլի 21 |access-date=2010 թ․ ապրիլի 25 |publisher=Eu2005.lu}}</ref>։ Լյուքսեմբուրգում գրանցված է մոտ 30 արտադրական ընկերություն<ref>{{Cite web |title=Film Fund Luxembourg |url=http://en.filmfund.lu/the-film-fund/mission/index.php |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150119225619/http://en.filmfund.lu/the-film-fund/mission/index.php |archive-date=2015 թ․ հունվարի 19 |access-date=2015 թ․ ապրիլի 2 |publisher=En.filmfund.lu}}</ref><ref>{{Cite web |title=Luxembourgish Film Production Companies |url=http://www.cna.public.lu/film/infos-pratiques/index-professionnels/societes-production-studios/index.html |access-date=2015 թ․ ապրիլի 2 |publisher=Cna.public.lu |archive-date=2012-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120330145936/http://www.cna.public.lu/film/infos-pratiques/index-professionnels/societes-production-studios/index.html |url-status=dead }}</ref>։ |
||
Լյուքսեմբուրգը 2014 թվականին [[Պարոն Լուսավորիչ|«Պարոն Լուսավորիչ»]] ֆիլմով [[Օսկար]] է ստացել [[Օսկար լավագույն անիմացիոն կարճամետրաժ ֆիլմի համար|Անիմացիոն կարճամետրաժ ֆիլմ]] կատեգորիայում<ref>{{Cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/oscar-winners-2014-full-list-results-86th-academy-awards-kodak-theater-684748/| |
Լյուքսեմբուրգը 2014 թվականին [[Պարոն Լուսավորիչ|«Պարոն Լուսավորիչ»]] ֆիլմով [[Օսկար]] է ստացել [[Օսկար լավագույն անիմացիոն կարճամետրաժ ֆիլմի համար|Անիմացիոն կարճամետրաժ ֆիլմ]] կատեգորիայում<ref>{{Cite web |date=2014 թ․ մարտի 2 |title=Oscars 2014 Winners: The Complete List |url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/oscar-winners-2014-full-list-results-86th-academy-awards-kodak-theater-684748/ |access-date=2021 թ․ հունիսի 10 |website=[[The Hollywood Reporter]] |publisher=MRC (company) |language=en-US}}</ref>։ |
||
== Առողջապահություն == |
== Առողջապահություն == |
||
[[2015]] թվականին ծնունդը կազմել է 1000 բնակչին 11,37<ref name="Լյուքսեմբուրգի Առողջապահություն">{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/lu.html | |
[[2015]] թվականին ծնունդը կազմել է 1000 բնակչին 11,37<ref name="Լյուքսեմբուրգի Առողջապահություն">{{Cite web |title=Լյուքսեմբուրգի Առողջապահություն |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/lu.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20151117022402/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/lu.html |archive-date=2015 թ․ նոյեմբերի 17 |accessdate=2015 թ․ օգոստոսի 31}}</ref>, ընդհանուր մահացությունը՝ 7,24<ref name="Լյուքսեմբուրգի Առողջապահություն"/>: Գերակշռում են աթերոսկլերոզը և սիրտանոթային հիվանդությունները, չարորակ նորագոյացությունները, շաքարային հիվանդությունը են։ Հանդիպում են մանկական վարակիչ, վեներական հիվանդությունները, լյարդաբորբը։ Վերացվել է պոլիոմիելիտը, կրճատվել են տուբերկուլոզի դեպքերը։ |
||
== Լուսավորություն == |
== Լուսավորություն == |
||
| Տող 409. | Տող 409. | ||
<div class="references" style="height: 400px; overflow: auto; padding: 3px" >{{ծանցանկ|colwidth=30em}}</div> |
<div class="references" style="height: 400px; overflow: auto; padding: 3px" >{{ծանցանկ|colwidth=30em}}</div> |
||
| ⚫ | |||
{{Արտաքին հղումներ}} |
{{Արտաքին հղումներ}} |
||
{{ՀՍՀ|հատոր=4|էջ=647}} |
{{ՀՍՀ|հատոր=4|էջ=647}} |
||
| Տող 417. | Տող 416. | ||
{{Եվրոպական միության անդամ երկրներ}} |
{{Եվրոպական միության անդամ երկրներ}} |
||
[[Կատեգորիա: |
[[Կատեգորիա:1815 հիմնադրված պետություններ և տարածքներ]] |
||
[[Կատեգորիա:Արևմտյան Եվրոպայի երկրներ]] |
[[Կատեգորիա:Արևմտյան Եվրոպայի երկրներ]] |
||
| ⚫ | |||
[[Կատեգորիա:Դեպի ծով ելք չունեցող երկրներ]] |
[[Կատեգորիա:Դեպի ծով ելք չունեցող երկրներ]] |
||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
[[Կատեգորիա:ՄԱԿ-ի անդամ երկրներ]] |
[[Կատեգորիա:ՄԱԿ-ի անդամ երկրներ]] |
||
[[Կատեգորիա:Միջերկրածովյան միության անդամներ]] |
[[Կատեգորիա:Միջերկրածովյան միության անդամներ]] |
||
| ⚫ | |||
[[Կատեգորիա:ՆԱՏՕ-ի անդամ երկրներ]] |
[[Կատեգորիա:ՆԱՏՕ-ի անդամ երկրներ]] |
||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
[[Կատեգորիա:Ֆրանկոֆոնիայի միջազգային կազմակերպության անդամ երկրներ]] |
[[Կատեգորիա:Ֆրանկոֆոնիայի միջազգային կազմակերպության անդամ երկրներ]] |
||
[[Կատեգորիա: |
[[Կատեգորիա:Ֆրանսախոս երկրներ]] |
||
[[Կատեգորիա:1815 հիմնադրված պետություններ և տարածքներ]] |
|||
Ընթացիկ տարբերակը 15:28, 20 Օգոստոսի 2024-ի դրությամբ
| Լյուքսեմբուրգ Groussherzogtum Lëtzebuerg Grand-Duché de Luxembourg Großherzogtum Luxemburg |
||||
|---|---|---|---|---|
|
||||
| Նշանաբան՝ «Մենք ուզում ենք մնալ այն, ինչ կանք» «Mir wëlle bleiwe wat mir sinn» (լյուքսեմբուրգերեն) |
||||
| Ազգային օրհներգ՝ Լյուքսեմբուրգի օրհներգ «Մեր հայրենիք»«Ons Heemecht» Թագավորական օրհներգ՝ "«Վիլհելմուս»" «De Wilhelmus» |
||||
.svg) |
||||
| Մայրաքաղաք և ամենամեծ քաղաք | Լյուքսեմբուրգ[1] | |||
| Պետական լեզուներ | լյուքսեմբուրգերեն, |
|||
| Շրջանային լեզուներ | գերմաներեն, ֆրանսերեն |
|||
| Կառավարում | ունիտար խորհրդարանական սահմանադրական միապետություն | |||
| - | դուքս | Հենրի Ալբերտ | ||
| - | վարչապետ | Քսավյե Բետել | ||
| Հիմնադրում | ||||
| - | անկախացում Ֆրանսիական կայսրությունից և Լյուքսեմբուրգի մեծ դքսության հիմնադրում | մարտի 15, 1815 | ||
| - | Նիդերլանդների հետ համատեղ անձնական ունիայի ստեղծում | ապրիլի 19, 1839 | ||
| - | Նիդերլանդների հետ անձնական ունիայի կազմալուծում | նոյեմբերի 23,1890 | ||
| - | Օկուպացիա Գերմանական կայսրության կողմից Առաջին աշխարհամարտում | օգոստոսի 1,1914 | ||
| - | Ազատագրում նացիստական Գերմանիայից | 1944 / 1945 | ||
| - | ՄԱԿ անդամակցություն | հոկտեմբերի 24, 1945 | ||
| Տարածք | ||||
| - | Ընդհանուր | 2,586 քառ կմ կմ² (179-րդ) | ||
| - | Ջրային (%) | 0.23[2] | ||
| Բնակչություն | ||||
| - | 2022 նախահաշիվը | 526,510[3] (172-րդ) | ||
| - | հունվար, 2022 մարդահամարը | ▲ 645,397[4] | ||
| - | Խտություն | 204 /կմ² (44-րդ) 602.8 /մղոն² |
||
| ՀՆԱ (ԳՀ) | 2022 գնահատում | |||
| - | Ընդհանուր | ▲ $90.532 billion[5] (98-րդ) | ||
| - | Մեկ շնչի հաշվով | ▲ $140,694[5] (1-ին) | ||
| ՀՆԱ (անվանական) | 2022 գնահատում | |||
| - | Ընդհանուր | ▲ $86.898 միլիարդ[5] (71-րդ) | ||
| - | Մեկ շնչի հաշվով | ▲ $135,046[5] (1-ին) | ||
| Ջինի (2019) | 32.3 | |||
| ՄՆԶԻ (2019) | 0.916 (23-րդ) | |||
| Արժույթ | Եվրո (EUR) | |||
| Ժամային գոտի | +1,+2 | |||
| Ազգային դոմեն | .lu | |||
| Հեռախոսային կոդ | +352 | |||
Լյուքսեմբուրգ (լյուքս.՝ Lëtzebuerg, արտասանություն , ֆր.՝ Luxembourg, գերմ.՝ Luxemburg), պաշտոնապես՝ Լյուքսեմբուրգի Մեծ Դքսություն, դեպի ծով ազատ ելք չունեցող պետություն Արևմտյան Եվրոպայում։ Արևմուտքում և հյուսիսում սահմանակցում է Բելգիային, արևելքում՝ Գերմանիային, իսկ հարավում՝ Ֆրանսիային։ Մայրաքաղաքն ու խոշորագույն քաղաքը Լյուքսեմբուրգն է[6], որտեղ գտնվում է ԵՄ չորս ինստիտուցիոնալ նստավայրերից մեկը (մյուսները գտնվում են Բրյուսելում, Ֆրանկֆուրտում և Ստրասբուրգում), ինչպես նաև Եվրոպական խորհրդի արդարադատության դատարանը[7][8]։
Ահռելի է Գերմանիայի և Ֆրանսիայի ազդեցությունը Լյուքսեմբուրգի բնակչության, մշակույթի և լեզվի վրա։ Չնայած այն հանգամանքին, որ ըստ երկրի սահմանադրության լյուքսեմբուրգերենը պետության միակ ազգային լեզուն է[9], ֆրանսերենն ու գերմաներենը ևս ինտենսիվորեն կիրառվում են վարչական և դատական հարցերով՝ ունենալով հատուկ իրավական կարգավիճակ[10]։
Ընդամենը 2586 կիլոմետր քառակուսի տարածք ունեցող Լյուքսեմբուրգը Եվրոպայի ամենափոքր ինքնիշխան պետություններից է[11]՝ այսպես կոչված «գաճաճ պետություն»։ Ըստ 2022 թվականի մարդահամարի տվյալների՝ Լյուքսեմբուրգի բնակչությունը կազմում է 645,397 մարդ, ինչը այն դարձնում է Եվրոպայի ամենաքիչ բնակեցված երկրներից մեկը[12]՝ միևնույն ժամանակ նաև բնակչության աճի ամենաբարձր տեմպերով[13]։ Օտարերկրացիները կազմում են բնակչության գրեթե կեսը[14]։
Լյուքսեմբուրգը ներկայացուցչական ժողովրդավարություն է, որի գլուխ կանգնած է սահմանադրական միապետ, մեծ դուքս Հենրի Ալբերտը։ Լյուքսեմբուրգը աշխարհի միակ ինքնիշխան մեծ դքսությունն է։
Լյուքսեմբուրգը զարգացած պետություն է, որն ունի մեկ շնչի հաշվով ամենաբարձր ՀՆԱ-ն ողջ աշխարհում։ Պետության մայրաքաղաքը՝ Լյուքսեմբուրգը, 1994 թվականին հայտարարվել է որպես ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ՝ ի շնորհիվ լավագույնս պահպանված պատմամշակութային ժառանգության[15]։
Լյուքսեմբուրգը մի շարք միջազգային կազմակերպությունների, այդ թվում՝ Եվրոպական միության[16], Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության, Միավորված ազգերի կազմակերպության, Հյուսիսատլանտյան դաշինքի (ՆԱՏՕ) և Բենիլյուքսի[17][18] հիմնադիր-անդամ է։ 2013-2014 թվականներին եղել է ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհրդի անդամ։ 2022 թվականի դրությամբ Լյուքսեմբուրգի քաղաքացիները ազատ վիզային հասանելիություն ունենեն աշխարհի 189 պետություններում։ Ըստ այս ցուցանիշի, Լյուքսեմբուրգի անձնագիրը երրորդն է աշխարհում՝ Ֆինլանդիայի, Իտալիայի և Իսպանիայի հետ զուգահեռ[19]։
Անվանում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Անվանումը ստացել է Լյուքսեմբուրգ քաղաքից։ Ժամանակակից սահմաններում պետությունը գոյություն ունի 1839 թվականից։ Ֆրանսերեն և գերմաներեն (երկրի պաշտոնական լեզուները) համապատասխանաբար կոչվում է Grand-Duché de Luxembourg և Großherzogtum Luxemburg[20]։
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Լյուքսեմբուրգի պատմության սկիզբ ընդունված է համարել 963 թվականը, երբ Լոթարինգիայի պֆալցի որդի կոմս Զիգֆրիդը Սուրբ Մաքսիմի կայսերական աբբայությունից որպես կալվածք ձեռք է բերում ժայռոտ հրվանդան և հռոմեական դարաշրջանի ամրություններ, որոնք հայտնի էին Լյուսիլինբուրհուկ՝ «փոքր ամրոց» անվանումով[21][22]։ Զիգֆրիդի հաջորդները մեծացնում են իրենց ժառանգած տարածքները՝ ամուսնությունների, նվաճումների և վասալության միջոցով։ Հայտնի է, որ 13-րդ դարում արդեն Լյուքսեմբուրգի կոմսերը թագավորում էին զգալի տարածքի վրա[23]։ 1308 թվականին Լյուքսեմբուրգի կոմս Հենրիխ VII-ը ստանում է «Հռոմեացիների թագավոր» տիտղոսը, իսկ ավելի ուշ՝ օծվում Սրբազան Հռոմեական կայսրության միապետ[24]։ Ուշ միջնադարում Լյուքսեմբուրգների արքայատոհմի ևս 3 ներկայացուցիչներ զբաղեցնում են Սրբազան Հռոմեական կայսրության գահը։ 1354 թվականին Կառլոս IV կայսրը պետական միավորին տալիս է դքսության կարգավիճակ[25]։ Դքսությունը, ի վերջո, դառնում է «Բուրգունդյան շրջան»-ի մի մասը, այնուհետև՝ Հաբսբուրգների Նիդերլանդների տասնյոթ գավառներից մեկը[26]։
Դարերի ընթացքում Լյուքսեմբուրգ քաղաքն ու քաղաքի բերդը ձեռք են բերում առավել մեծ ռազմավարական նշանակություն՝ Ֆրանսիայի թագավորության և Հաբսբուրգների տիրույթների միջև գտնվելու պատճառով։ Այսպիսով, Լյուքսեմբուրգի բերդը ժամանակի ընթացքում դառնալով Եվրոպայի ամենահեղինակավոր ամրություններից մեկը[27]։ Լուի XIV-ի օրոք Ֆրանսիային, իսկ Մարիա Թերեզայի օրոք Ավստրիական կայսրությանը պատկանելուց հետո, Լյուքսեմբուրգը ի վերջո դառնում է Ֆրանսիայի առաջին հանրապետության՝ Նապոլեոնյան տիրակալության մաս[28]։
Մինչև 963 թվական
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Այժմյան Լյուքսեմբուրգում բնակեցման առաջին հետքերը թվագրվում են պալեոլիթյան դարաշրջանով՝ հուշելով այն մասին, որ մարդը այս տարածաշրջանում բնակվել է դեռևս 35000 տարի առաջ։ Մ․թ․ա․ 2-րդ դարից կելտական ցեղերը բնակություն են հաստատել Հռենոս և Մաաս գետերի միջև ընկած շրջանում՝ այդպիսով հաստատվելով Լյուքսեմբուրգի Մեծ Դքսության մերօրյա տարածքում[29]։
Վեց դար անց հռոմեացիները կելտական ցեղերին, որոնք միասին բնակվում էին այս շրջաններում, անվանում են «տրևերներ»։ Հայտնաբերվել են Լյուքսեմբուրգում տրևերների գոյությունն ապացուցող բազմաթիվ հնագիտական ապացույցներ, որոնցից ամենահայտնին «Տիտելբերգի օփիդումն» է։
Հուլիոս Կեսարի կողմից Գալլիայի և Մագնա Գերմանիայի մի մասի նվաճումից հետո մինչև մ.թ.ա. 58-ից 51 թվականներին հռոմեացիները ներխուժում են Լյուքսեմբուրգ և նվաճում այն. արդյունքում ներկայիս Լյուքսեմբուրգի տարածքը դառնում է Հռոմեական կայսրության մաս հաջորդ 450 տարիների ընթացքում՝ ապրելով հարաբերականորեն խաղաղ պայմաններում՝ «Pax Romana»-ի ներքո։ Գալլիայում օրինակով, Լյուքսեմբուրգի կելտերը ևս ընդօրինակում են հռոմեական մշակույթը, լեզուն, բարքերը և ապրելակերպը, ձևավորելով մի քաղաքակրթություն, որը պատմաբանները հետագայում նկարագրում են որպես գալլոհռոմեական[30]։ 4-րդ դարից սկսած Լյուքսեմբուրգի մերօրյա տարածքներ են ներթափանցում գերմանական ֆրանկները[31]։ Հռոմեական կայսրությունը Լյուքսեմբուրգի նկատմամբ իր վերահսկողությունը վերջնականապես կորցնում է 406 թվականին՝ այն փոխանցելով Ֆրանկական թագավորությանը։ Կա տարածված տեսակետ առ այն, որ այս տարածքներում բնակություն հաստատած սալիական ֆրանկներն էլ գերմանական լեզուն տարածել են Լյուքսեմբուրգում[32]։
Լյուքսեմբուրգի քրիստոնեացումը նույնպես տեղի է ունեցել այս դարաշրջանում և սովորաբար թվագրվում է 7-րդ դարի վերջին։ Այս գործընթացում աչքի ընկած ամենահայտնի գործիչը Վիլիբրորդն է՝ Նորթումբրյան միսիոներ սուրբ, որը այլ վանականների հետ միասին հիմնում է Էխտերաչի աբբայությունը մ.թ. 698 թվականին[33]։ Մի քանի դարերի ընթացքում աբբայությունը դառնում է Հյուսիսային Եվրոպայի ամենաազդեցիկ աբբայություններից մեկը։ Այստեղ 11-րդ դարում ստեղծվել է Codex aureus Epternacensis-ը, որը իրենից ներկայացնում է իրավական նորմերի հավաքածու՝ գրված ոսկե թանաքով[34][35]։
Լյուքսեմբուրգի կոմսության ծագում և ընդլայնում (963–1312)
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երբ 843 թվականի Վերդենի պայմանագրի կնքումից ի վեր Կարոլինգյան կայսրությունը բազմիցս բաժանվել է, այսօրվա լյուքսեմբուրգյան տարածքը հաջորդաբար դարձել է Միջին Ֆրանսիայի թագավորության (843–855), Լոթարինգիայի թագավորության (855–959) և վերջապես Լոթարինգիայի դքսության (959–1059) մաս, որն իր հերթին դարձել է Սրբազան Հռոմեական կայսրության նահանգ։
Լյուքսեմբուրգի պատմությունը սկսում է Արդենների կոմս Զիգֆրիդի կողմից Բոկ ժայռի վրա գտնվող Լուկիլինբուրհուկի[37] (ներկայումս՝ Լյուքսեմբուրգի ամրոց) գրավումով, որը տեղի է ունեցել 963 թվականին Թրիերի Սուրբ Մաքսիմինի աբբայության հետ փոխանակման միջոցով[38]։ Այս ամրոցի շուրջ աստիճանաբար ձևավորվել է քաղաք, որը Լոթարինգիայի դքսության մեջ վերածվել է ռազմավարական մեծ արժեք ունեցող նահանգի կենտրոնի[15]։ Տարիների ընթացքում Զիգֆրիդի ժառանգները ընդլայնել են ամրոցը, և մինչև 1083 թվականը նրանցից մեկը՝ Կոնրադ I-ը, դարձել է առաջինը, ով ինքն իրեն կոչել է «Լյուքսեմբուրգի կոմս», և որով էլ ստեղծվել է Լյուքսեմբուրգի անկախ կոմսությունը (որը դեռևս նահանգ էր Սրբազան Հռոմեական կայսրության կազմում)[39]։
Մինչև 13-րդ դարի կեսը Լյուքսեմբուրգի կոմսերը կարողացել են մեծ քանակությամբ հարստություն և իշխանություն ձեռք բերել և իրենց տիրույթներն ընդլայնել են՝ հասցնելով Մաաս գետից մինչև Մոզել։ Հենրիխ V-ի կառավարման շրջանում Բիտբուրգը, Լա Ռոշ-ան-Արդենը, Դյուրբյուն, Առլոնը, Տյոնվիլը, Մարվիլը, Լոնվին և 1264 թվականին մրցակից Վիանդենի կոմսությունը (և դրա հետ միասին նաև Սեն Վիտը և Շլայդենը) կա՛մ ուղղակիորեն միավորվել են Լյուքսեմբուրգի կոմսությանը, կա՛մ դարձել են վերջինիս վասալ պետություններ[40]։
Նրանց իշխանության վերելքի ընթացքում միակ հետընթացը տեղի է ունեցել 1288 թվականին, երբ Հենրիխ VI-ը և նրա երեք եղբայրները մահացել են Վորինգենի ճակատամարտում Լիմբուրգի դքսությունը իրենց թագավորությանը միացնելու անհաջող փորձի ժամանակ։ Չնայած պարտությանը՝ Վորինգենի ճակատամարտը օգնել է Լյուքսեմբուրգի կոմսերին հասնել ռազմական փառքի, որը նախկինում չեն ունեցել, քանի որ իրենց տիրույթներն հիմնականում ընդարձակել են ժառանգության, ամուսնությունների և ֆեոդների միջոցով[41]։
Լյուքսեմբուրգի կոմսերի վերելքը իր գագաթնակետին է հասել, երբ Հենրիխ VII-ը դարձել է Հռոմեական թագավոր, Իտալիայի թագավոր և ի վերջո 1312 թվականին Սրբազան Հռոմեական կայսր[42]։
Ոսկեդար։ Լյուսքեմբուրգի դինաստիայի պայքարը Կենտրոնական Եվրոպայում գերակայության համար (1312–1443)
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երբ Հենրիխ VII-ը եկել է իշխանության, Լյուքսեմբուրգի դինաստիան ոչ միայն սկսել է ղեկավարել Սրբազան Հռոմեական կայսրությունը, այլև կարողացել է արագորեն իր գերիշխանությունը տարածել Կենտրոնական Եվրոպայի այլ հատվածների նկատմամբ։
Հենրիխի որդին՝ Յոհանը, բացի Լյուքսեմբուրգի կոմս լինելուց, նա նաև դարձել է Բոհեմիայի թագավոր։ Նա կարևոր գործիչ է լյուքսեմբուրգյան պատմության և ֆոլկլորի մեջ, և շատ պատմաբանների կողմից համարվում է միջնադարի ասպետության մարմնավորում։ Նա նաև հայտնի է 1340 թվականին Շուեբերֆոուերի հիմնադրմամբ և 1346 թվականին Կրեսիի ճակատամարտում իր հերոսական մահով[43][44]։ Լյուքսեմբուրգում Յոհան Կույրը համարվում է ազգային հերոս[45]։
14-րդ դարում և 15-րդ դարի սկզբին Լյուքսեմբուրգի դինաստիայի ևս երեք անդամ ղեկավարել է որպես Սրբազան Հռոմեական կայսրեր և Բոհեմիայի թագավորներ՝ Յոհանի ժառանգներ Կառլոս IV կայսրը, Սիգիզմունդ I-ը (ով նաև եղել է Հունգարիայի և Խորվաթիայի թագավոր) և Վացլավ IV-ը։ Կառլոս IV-ը ստեղծել է Ոսկե բուլլա 1356 դեկրետը, որը կարգավորել է Կայսրության սահմանադրական կառուցվածքի կարևոր ասպեկտները։ Լյուքսեմբուրգը մնացել է Սրբազան Հռոմեական կայսրությունում որպես անկախ ֆեոդ (կոմսություն), և 1354 թվականին Կառլոս IV-ը այն բարձրացրել է դքսության կարգավիճակի, և վերջինիս խորթ եղբայր Վացլավ I-ը դարձել է Լյուքսեմբուրգի առաջին դուքս։ Մինչ նրա ազգակիցները զբաղված էին իշխելով և Սրբազան Հռոմեական կայսրությունում և այլուր իրենց իշխանությունն ընդլայնելով, Վացլավը 1364 թվականին բռնակցել է Շինի կոմսությունը և դրա շնորհիվ Լյուքսեմբուրգի նոր դքսության տիրույթները հասել են իրենց առավելագույն չափին[46]։
Այս 130 տարիների ընթացքում Լյուքսեմբուրգի դինաստիան պայքարել է Հաբսբուրգների դինաստիայի հետ Սրբազան Հռոմեական կայսրությունում և Կենտրոնական Եվրոպայում իրենց գերակայությունը հաստատելու համար։ 1443 թվականին այս ամենն ավարտվել է Լյուքսեմբուրգի դինաստիայի ժառանգորդական ճգնաժամով, որը պայմանավորված էր արական ժառանգորդի բացակայությամբ։ Այն պատճառով, որ Սիգիզմունդը և Էլիզաբեթ ֆոն Գյոռլիցը երկուսն էլ անժառանգ էին, Լյուքսեմբուրգի դինաստիայի ամբողջ ունեցվախքը վերաբաշխվել է եվրոպական արիստոկրատիայի միջև[47]։ Լյուքսեմբուրգի դքսությունը դարձել է Բուրգունդիայի դուքս Ֆիլիպ III-ի սեփականությունը[48]։
Լյուքսեմբուրգի դինաստիայի վերացումով և Լյուքսեմբուրգը Բուրգունդական Նիդերլանդների մաս դառնալով սկսվում են Լյուքսեմբուրգի նկատմամբ օտարերկրյա տիրապետության 400 տարիները։
Լյուքսեմբուրգը Հաբսբուրգների տիրապետության ներքո և ֆրանսիական արշավանքներ (1444–1794)
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1482 թվականին Ֆիլիպ I Սիրունատեսը ժառանգել է այն ժամանակ Հաբսբուրգյան Նիդերլանդներ կոչվող տարածքը և դրա հետ մեկտեղ Լյուքսեմբուրգի դքսությունը։ Շուրջ 320 տարի Լյուքսեմբուրգը մնացել է Հաբսբուրգների հզոր դինաստիայի ձեռքում՝ նախ ավստրիական տիրապետության տակ (1506–1556), այնուհետև իսպանական տիրապետության տակ (1556–1714), այնուհետև կրկին ավստրիական տիրապետության տակ (1714-1794)։
Լյուքսեմբուրգի դքսությունը, դառնալով Հաբսբուրգների սեփականությունը, ինչպես այդ ժամանակի Եվրոպայի շատ երկրներ ներքաշվել է Եվրոպայում գերակայության հաստատման համար Հաբսբուրգների ձեռքում գտնվող երկրների և Ֆրանսիայի թագավորության միջև մղվող պայքարի մեջ։
1542 թվականին Ֆրանսիայի թագավոր Ֆրանցիսկ I-ը երկու անգամ գրավել է Լյուքսեմբուրգը, սակայն Կառլոս V-ի իշխանության ժամանակ Հաբսբուրգները կարողանում են երկու դեպքում էլ վերանվաճել դքսությունը[49]։
1556 թվականին Լյուքսեմբուրգը դարձել է Իսպանական Նիդերլանդների մասը, և երբ Ֆրանսիան և Իսպանիան 1635 թվականին պատերազմել են, դա հանգեցրել է Պիրենեյան պայմանագրի ստորագրմանը, որով որոշվել է Լյուքսեմբուրգի առաջին բաժանումը։ Սույն պայմանագրով Իսպանիան Ֆրանսիային է զիջել լյուքսեմբուրգյան ամրոց Ստենեն, Թիոնվիլը, Մոնմեդին և հարակից տարածքները, որի արդյունքում դարերի ընթացքում առաջին անգամ Լյուքսեմբուրգը չափերով խիստ փոքրացել է[50]։
1684 թվականին 9-ամյա պատերազմի համատեքստում Ֆրանսիան կրկին ներխուժել է Լյուքսեմբուրգը՝ գրավելով և իր տիրապետության տակ պահելով դքսությունը մինչև 1697 թվականը, երբ այն վերադարձվել է իսպանացիներին՝ Իսպանիայի իրավահաջորդության պատերազմից առաջ։ Երբ պատերազմը բռնկվել է 1701 թվականին, Լյուքսեմբուրգը և իսպանական Նիդերլանդները եղել են ֆրանսիամետ խմբակցության՝ Բավարիայի կուրֆյուրստ Մաքսիմիլիան II Էմանուելի տիրապետության տակ և անցել են Բուրբոնների կողմը։ Դքսությունը հետագայում օկուպացվել է ավստրիամետ դաշնակից ուժերի կողմից հակամարտության ընթացքում և 1714 թվականին հակամարտության ավարտին տրվել է Ավստրիային[51]։
Այն պատճառով, որ Լյուքսեմբուրգի դքսությունը անընդհատ իսպանական և ավստրիական տիրապետությունից փոխանցվել է ֆրանսիական տիրապետության, նվաճող ազգերից յուրաքանչյուրը նպաստել է Լյուքսեմբւրգի ամրոցի ամրացմանն ու ընդարձակմանը։ Դրա օրինակներից մեկը ներառում է ֆրանսիացի ռազմական ինժեներ Մարկիզ դը Վոբանին, ով ընդարձակել է ամրությունները քաղաքի շուրջ և բարձունքներում, ինչպես նաև ամրություն-պարիսպները, որոնք տեսանելի են մինչ օրս[50]։
Լյուքսեմբուրգը ֆրանսիական տիրապետության ներքո (1794–1815)
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Առաջին կոալիցիայի պատերազմի ժամանակ Հեղափոխական Ֆրանսիան նվաճել է ավստրիական Նիդերլանդները, ինչպես նաև Լյուքսեմբուրգը։ 1793 և 1794 թվականներին Ֆրանսիան հարաբերական արագությամբ գրավել է դքսությունը, և ֆրանսիական հեղափոխական բանակը բազմաթիվ վայրագություններ և կողոպուտներ է կատարել Լյուքսեմբուրգի քաղաքացիական բնակչության և աբբայությունների դեմ։ Դրանցից ամենատխրահռչակը Դիֆերդանգի և Դյուդելանժի ջարդերն են, ինչպես նաև Կլերֆոնտենիմ Էխտերնախի, Օրվալի աբբայությունների ոչնչացումը[52][53]։ Սակայն Լյուքսեմբուրգի ամրոցը դիմակայել է շուրջ 7 ամիս, մինչև որ ավստրիական ուժերը հանձնվել են։ Լյուքսեմբուրգի երկար դիմակայության արդյունքում Լազար Կառնոն Լյուքսեմբուրգը կոչել է «Ջիբրալթարից բացի աշխարհի ամենալավ ամրոցը», արդյունքում քաղաքը ստացել է իր մականունը՝ «Հյուսիսի Ջիբրալթար»[54]։
Ֆրանսիան գրավել է Լյուքսեմբուրգը, որը վերածվել է անտառային դեպարտամենտի, իսկ նախկին դքսության միացումը Ֆրանսիային՝ որպես վերջինիս դեպարտամենտ, օրինականացվել է 1797 թվականի Կամպո Ֆորմիոյի պայմանագրով[54]։ Այս տարածքի նվաճումից ի վեր Լյուքսեմբուրգում ֆրանսիացի նոր պաշտոնյաները, ովքեր խոսում էին միայն ֆրանսերեն, իրականացրել են բազմաթիվ հանրապետական բարեփոխումներ, որոնց թվում էր աշխարհիկության սկզբունքը, որը խիստ կաթոլիկ Լյուքսեմբուրգում բողոքի պատճառ է դարձել։ Ավելին՝ ֆրանսերենը դարձել է միակ պաշտոնական լեզուն[55]։ Երբ ֆրանսիական բանակը տեղական բնակչությանն է ներկայացրել մարտական ծառայությունը, որը խռովության պատճառ է դարձել՝ իր գագաթնակետին հասնելով 1798 թվականին, երբ Լյուքսեմբուրգի գյուղացիները ապստամբություն են սկսել[55]։ Չնայած ֆրանսիացիները կարողացել են արագ ճնշել ապստամբությունը, որը կոչվել է Գյուղացիների պատերազմ, այն մեծ ազդեցություն է ունեցել երկրի և բնակչության պատմական հիշողության վրա[56]։
Այնուամենայնիվ, այս դարաշրջանի հանրապետական շատ գաղափարներ շարունակել են տևական ազդեցություն ունենալ Լյուքսեմբուրգի վրա։ Բազմաթիվ օրինակներից մեկն է նապոլեոնյան Քաղաքացիական օրենսգրքի ներկայացումը 1804 թվականին, որը գործում է մինչ օրս[57]։
Ազգային զարթոնք և անկախություն (1815-1890)
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1815 թվականին՝ Նապոլեոնի պարտությունից, հետո Լյուքսեմբուրգի դքսությունը վերականգնվել է։ Այնուամենայնիվ, նախկինում վերջինիս տարածքի նկատմամբ վերահսկողություն ունեցած հաղթանակած տերությունները՝ ի դեմս Պրուսիայի թագավորության, Հաբսբուրգյան Նիդերլանդների և Սրբազան Հռոմեական կայսրության, սկսել են հավակնություններ ներկայացնել դքսության տարածքի նկատմամբ։ Իրավիճակի հանգուցալուծման նպատակով Վիեննայի վեհաժողովում որոշվել է Լյուքսեմբուրգը դարձնել նորաստեղծ Գերմանական համադաշնային միության անդամ, որը պետք է ղեկավարեր Նիդերլանդների թագավոր Վիլյամ I-ը։ Պրուսիային գոհացնելու նպատակով էլ որոշվել է Լյուքսեմբուրգի ամրոցը և դքսության տարածքի զգալի մասը համալրել պրուսական զորքերով՝ այն դարձնելով պրուսական սեփականությունը[58]։ Այս իրադարձությունները ընդունված է ներկայացնել որպես «Լյուքսեմբուրգի երկրորդ բաժանում», որի արդյունքում դքսությունը ոչ միայն անցել է օտար տերությունների ազդեցության ներքո, այլ նաև ունեցել է տարածքային զգալի կորուստներ։ Միևնույն ժամանակ Լյուքսեմբուրգը հռչակվել է մեծ դքսություն՝ այդպիս նպատակ հետապնդելով հոլանդական միապետին շնորհել նաև «Լյուքսեմբուրգի մեծ դուքս» պատվո տիտղոսը։
1830-1831 թվականների բելգիական հեղափոխության ավարտից հետո, Բելգիայի նորաստեղծ իշխանությունները հայտարարել են Լյուքսեմբուրգի նկատմամբ իրենց բացահայտ հավակնությունների մասին, ինչը դժկամությամբ է ընդունվել նիդերլանդական արքունիքում։ Նիդերլանդների միապետը, որը կրում էր Պրուսիայի և Լյուքսեմբուրգի մեծ դքսի տիտղոսը, չցանկանալով կորցնել ռազմավարական կարևոր նշանակություն ունեցող Լյուքսեմբուրգի ամրոցների նկատմամբ վերահսկողությունը, ընդդիմացել է այս որոշմանը՝ հարուցելով նիդերլանդա-բելգիական նոր հակամարտություն[59]։
Վեճը համապարփակ լուծում է ստացել 1839 թվականի Լոնդոնի պայմանագրով, որտեղ կայացվել է Լյուքսեմբուրգի երրորդ բաժանման որոշումը։ Այս բաժանման արդյունքում դքսության տարածքը կրճատվել է կեսից ավելիով, ինչի արդյունքում երկրի ֆրանկոֆոն արևմտյան մասը և լյուքսեմբուրգալեզու Առլոնյան հողերը անցել են Բելգիական նորանկախ թագավորությանը՝ ձևավորելով Լյուքսեմբուրգի ժամանակակից սահմանները։ Լոնդոնը պայմանագիրը, ի թիվս այլնի, հռչակել է լյուքսեմբուրգյան մնացյալ հողերում Մեծ դքսության լիակատար անկախությունը[60][61][62][63]։
1842 թվականին Լյուքսեմբուրգը միացել է Գերմանիայի մաքսային միությանը[64][65]։ Սա հանգեցրել է լյուքսեմբուրգցիների համար գերմանական հսկայածավալ շուկայի բացմանը՝ որպես արդյունք 1855-1875 թվականների ընթացքում նպաստելով Լյուքսեմբուրգում պողպատի արդյունաբերության զարգացմանն ու Լյուքսեմբուրգի երկաթուղային ցանցի ընդլայնմանը։
1866 թվականին Լյուքսեմբուրգը վերստին վերածվել է «կռվախնձորի», այս անգամ՝ Պրուսիայի և Ֆրանսիական երկրորդ կայսրության միջև։ Երկու ազդեցիկ տերությունները չէին ցանկանում հանդուրժել մյուսի ազդեցությունը Լյուքսեմբուրգ ամրոցի նկատմամբ։ Վեճը ստացել է Լյուքսեմբուրգի ճգնաժամ անվանումը և հարթվել 1867 թվականի Լոնդոնը երկրորդ պայմանագրով։ Մասնավորապես, համաձայնություն է ձեռք բերվել պրուսական զորքերը դուրս բերել Լյուքսեմբուրգից՝ ամրոցի պաշտպանական ամրությունների ապամոնտաժման և Մեծ դքսության լիակատար անկախության և չեզոքության հարգման պայմաններով[66]։ 1870 թվականի ֆրանս-պրուսական պատերազմի ժամանակ Լյուքսեմբուրգի չեզոքությունը պատշաճ մակարդակով հարգվել է հակամարտող կողմերի կողմից[67][68]։
Եվրոպական ազդեցիկ տերությունների միջև կրկնվող հակամարտությունների լույսի ներքո Լյուքսեմբուրգի ժողովրդի մոտ աստիճանաբար ձևավորվել է անկախության և ազգային ինքնության ձևավորման գիտակցությունը և 19-րդ դարում տեղի է ունեցել լյուքսեմբուրգցիների ազգային զարթոնքը[69]։ Լյուքսեմբուրգի ժողովուրդը սկսել է իրեն անվանել «լյուքսեմբուրգցի»՝ դադարելով լինել երկիրը շրջապատող մեծ ազգերից մեկի մաս։ Այդ ժամանակահատվածի ազգային զարթոնքն արտահայտվել է «Mir wëlle bleiwe wat mir sinn» համազգային կարգախոսի ձևակերպմամբ, որը լյուքսեմբուրգերենից թարգմանաբար նշանակում է «Մենք ուզում ենք մնալ այն, ինչ կանք»։ Հենց այս շրջանում էլ Լյուքսեմբուրգը կատարել է իր վճռական քայլը լիակատար ինքնիշխան պետության ստեղծման ճանապարհին՝ փաստացի անկախություն ձեռք բերելով Նիդերլանդներից[70]։
Գերմանական բռնազավթումներ և միջպատերազմյան քաղաքական ճգնաժամ (1890-1945)
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1914 թվականի օգոստոսին՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակահատվածում, կայսերական Գերմանիան խախտելով Լյուքսեմբուրգի չեզոքությունը՝ ներխուժել է դքսություն․ արշավանքի նպատակը առավել նպաստավոր ռազմավարական տարածությունների զբաղեցնում էր դեպի Ֆրանսիայի լայնամասշտաբ ռազմախուժման նախօրյակին։ Այնուամենայնիվ, չնայած գերմանական օկուպացիային, Լյուքսեմբուրգին թույլատրվել է պահպանել իր անկախությունը և քաղաքական մեխանիզմների մեծ մասը[71]։ Չգիտակցելով այն փաստը, որ Գերմանիան գաղտնի ծրագրել էր միացնել Մեծ դքսությունը գերմանական հաղթանակի դեպքում ( «Սեպտեմբերյան ծրագրի» համաձայն), Լյուքսեմբուրգի կառավարությունը շարունակել է վարել ընդգծված և անխախտ չեզոքության քաղաքականություն։ Լյուքսեմբուրգի բնակչությունը, սակայն, չուներ վստահություն հարևան Գերմանիայի և նրա «բարի մտադրությունների» նկատմամբ։ Ընդհանուր հաշվով, առաջին աշխարհամարտին ֆրանսիական բանակում ծառայել են շուրջ 3700 լյուքսեմբուրգցի կամավորականներ, որոնցից 2000-ը զոհվել են[72]։ Դաշնակից ուժերին ինքնակամ միացած լյուքսեմբուրգցիների պատվին Մեծ դքսության մայրաքաղաքի կենտրոնում այսօր վեր է խոյանում «Gëlle Fra» («Ոսկե տիկին») հուշահամալիրը։
Պատերազմից ավարտից հետո Լյուքսեմբուրգում բողոքի մեծ ալիք է ծավալվել ընդդեմ միապետական վարչակարգի։ Բանն այն է, որ մեծ դքսուհի Մարիա Ադելաիդան շատերի կողմից (ներառյալ՝ Ֆրանսիայի և Բելգիայիկառավարությունների) մեղադրվում էր գերմանացիների հետ համագործակցելու մեջ։ Այս ֆոնին մեծացել են վերջինիս գահազրկելու և հանրապետության հռչակման շարժումները Լյուքսեմբուրգի ողջ տարածքում[73][74]։ Գերմանական բանակի նահանջից հետո Լյուքսեմբուրգ քաղաքում և Էշ-սյուր-Ալզետում կոմունիստները փորձել են Գերմանիայի օրինակով Լյուքսեմբուրգում ևս ստեղծել խորհրդային բանվորական հանրապետություն, որի փորձերը, սակայն, կարճ ժամանակահատվածում հիմնահատակ ճնշվել են[73][74]։ 1918 թվականի նոյեմբերին Պատգամավորների պալատում բարձրացվել է միապետության վերացման պահանջ, որը 21 կողմ, 19 դեմ և 3 ձեռնպահ ձայների հարաբերակցությամբ անհաջողության է մատնվել[75]։ Քննարկվող ժամանակահատվածում Լյուքսեմբուրգի նկատմամբ ավելացել են նաև միջազգային ճնշումները։ Ֆրանսիան կասկածի տակ էր դնում ի դեմս Մարիա Ադելաիդայի Լյուքսեմբուրգի կառավարության չեզոքությունը պատերազմի ժամանակ՝ մեղադրելով դքսությանը գերմանական ինտերվիստներին օժանդակելու մեջ։ Զուգահեռաբար Ֆրանսիայում և Բելգիայում բազմաթիվ կոչեր են հնչեցվել Լյուքսեմբուրգը անեքսացնելու առնչությամբ[76]։
1919 թվականի հունվարին Լյուքսեմբուրգի բանակի ստորաբաժանումներից մեկը բարձրացրել է ապստամբություն՝ իրեն հռչակելով Լյուքսեմբուրգի հանրապետության բանակ, սակայն ֆրանսիական զորքերի միջամտությամբ ընդվզմանը վերջ է դրվել[76] Այնուամենայնիվ, սեփական զինված ուժերի անհավատարմության հանգամանքից հուսահատված Մարիա Ադելաիդան 5 օր անց հրաժարվել է գահից՝ հօգուտ քրոջ՝ Շառլոտայի[77]։ Նույն թվականին համաժողովրդական հանրաքվեի ժամանակ Լյուքսեմբուրգի բնակչության 77,8%-ը քվեարկել է միապետության պահպանման օգտին և մերժել հանրապետության ստեղծման գաղափարը։ Բելգիայից եկող ռազմական անեքսիայի սպառնալիքի պայմաններում Փարիզի խաղաղության վեհաժողովում որոշվել է պահպանել Լյուքսեմբուրգը որպես անկախ պետություն[78]։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի բռնկումից հետո՝ 1940 թվականին, Լյուքսեմբուրգի չեզոքությունը վերստին ոտնահարվել է։ Այդ տարում նացիստական Գերմանիայի վերմախտը առանց պատերազմի հայտարարման կամ որևէ հիմնավորում ներկայացնելու, հատել է լյուքսեմբուրգա-գերմանական սահմանը, որի ամբողջ երկարությամբ կառուցվել էր «Շուսթերի գիծ» անվանումը կրող պաշտպանական պատ[79]։ Ի տարբերություն Առաջին համաշխարհային պատերազմի, Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ գրեթե առանց դիմադրության երկրի ամբողջական բռնազավթումից հետո այն միացվել է Նացիստական Գերմանիային։ Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին Լյուքսեմբուրգը դադարել է համարվել չեզոք պետություն, քանի որ Միացյալ Թագավորության մայրաքաղաք Լոնդոնում ձևավորված Լյուքսեմբուրգի վտարանդի կառավարությունը անթաքույց աջակցում էր Հակահիտլերյան խմբավորմանը։ Վերջիններս ընդհուպ մինչև ռազմաճակատ են ուղարկել կամավորական խմբեր, որոնք մասնակցել են Նորմանդական դեսանտային օպերացիային։ Միևնույն ժամանակ Լյուքսեմբուրգի ներսում նացիստների վարած գերմանականացման քաղաքականությունը բախվել է մի շարք խոչընդոտների, այդ թվում՝ երկրի ներստում ձևավորված դիմադրության շարժման խմբերի[80]։ Դաշնակիցների հաղթանակով ավարտված Երկրորդ աշխարհամարտից հետո Լյուքսեմբուրգի հավատարմությունը նույնիսկ չի դրվել քննարկման։ Մեծ դքսությունը պատերազմի ժամանակ կորցրել է իր բնակչության 2,45%-ը, ենթակառուցվածքների երկու երրորդը ավերվել կամ մեծապես վնասվել են (հիմնականում Բուլգեի ճակատամարտի պատճառով)[81]։ Հոլոքոստի ժամանակ Լյուքսեմբուրգում սպանվել են տարբեր հաշվարկներով 1000-2500 հրեաներ։
Եվրոատլանտյան ինտեգրացիա (1945-ից մինչև մեր օրեր)
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Համաշխարհային պատերազմի ավարտից անմիջապես հետո՝ 1945 թվականին, Մեծ դքսությունը դարձել է Միավորված ազգերի կազմակերպության հիմնադիր անդամ։ Սահմանադրության նոր խմբագրությամբ 1948 թվականին վերջ է դրվել Լյուքսեմբուրգի վարած չեզոքության քաղաքականությանը, իսկ 1949 թվականի ապրիլին այն դարձավ Հյուսիսատլանտյան դաշինքի (ՆԱՏՕ) հիմնադիր անդամ[82]։ Սառը պատերազմի տարիներին Լյուքսեմբուրգը շարունակել է մնալ Արևմտյան ճամբարում՝ ստեղծելով ռազմավարական մակարդակում գտնվող դաշնակցային հարաբերություններ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների հետ։ 1950-ական թվականների Լյուքսեմբուրգի դրոշի ներքո մեկ փոքրաթիվ զորախումբ կռվել է Կորեական պատերազմում՝ հօգուտ հարավկորեական կողմի[83]։ Լյուքսեմբուրգի զորքերը տեղակայվել են Աֆղանստանում ևս՝ Անվտանգության աջակցության միջազգային ուժերին (ISAF) աջակցելու առաքելությամբ[84]։
1950-ական թվականներին Լյուքսեմբուրգը հանդիսացել է Եվրոպական համայնքների հիմնադիր վեց երկրներից մեկը, որին նախորդել է 1952 թվականին Ածխի և պողպատի եվրոպական համայնքի, իսկ 1958 թվականին՝ Եվրոպական տնտեսական համայնքի և ատոմային էներգիայի եվրոպական համայնքի (Եվրատոմ) ստեղծումը։ 1993 թվականին Լյուքսեմբուրգը դարձել է Եվրոպական միության հիմնադիր-անդամ։ Ռոբերտ Շումանի (ԵՄ հիմնադիր հայրերից), Պիեռ Վերների (համարվում է եվրոյի հայրը), Գաստոն Թորնի, Ժակ Սանթերի և Ժան-Կլոդ Յունկերի (Եվրահանձնաժողովի նախկին նախագահներ) հետ լյուքսեմբուրգյան քաղաքական գործիչները հսկայական ներդրում են ունեցել Եվրոպական միության կազմավորման գործընթացում։ 1999 թվականին Լյուքսեմբուրգը միացել է Եվրագոտուն։ 2013 թվականին երկիրն ընտրվել է Միավորված ազգերի կազմակերպության անվտանգության խորհրդի ոչ մշտական անդամ (2013-2014)։
20-րդ դարասկզբին Կարմիր հողերում գտնվող երկաթի հանքաքարի հարուստ պաշարների առկայության վրա հիմնված պողպատի արդյունաբերության ինտենսիվ զարգացումը նպաստել է Լյուքսեմբուրգի ինտենսիվ արդյունաբերականացմանը։ 1970-ականներին պողպատի արդյունաբերության անկումից հետո երկիրը նպատակադրվել է դառնալ համաշխարհային ֆինանսական կենտրոն։ 21-րդ դարասկզբից ի վեր Լյուքսեմբուրգը կենտրոնացել է գիտելիքի տնտեսություն զարգացնելու ուղղությամբ։
Պետական կարգ և քաղաքականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լյուքսեմբուրգը ժողովրդավարության ցուցանիշներով միջազգային բոլոր վարկանշային աղյուսակներում ներկայացվում է որպես «լիարժեք ժողովրդավարություն»[85]՝ խորհրդարանական ժողովրդավարությամբ, որի գլուխ կանգնած է սահմանադրական միապետը։ Գործադիր իշխանությունն իրականացնում է մեծ դուքսը և իր կաբինետը, որը բաղկացած է նախարարներից[86]։ Լյուքսեմբուրգի հիմնական և բարձրագույն օրենքը՝ Սահմանադրությունը, ընդունվել է 1868 թվականի հոկտեմբերի 17-ին՝ համաժողովրդական հանրաքվեի միջոցով[87]։
Սահմանադրության համաձայն մեծ դուքսն իրավասու է արձակել օրենսդիր մարմնի գումարումը, որի դեպքում նոր ընտրություններ պետք է անցկացվեն երեք ամսվա ընթացքում։ 1919 թվականի խմբագրությամբ սահմանվել է Լյուքսեմբուրգի սահմանադրական կարգի հիմնաքարային նորմերից մեկը, որը նախատեսում է, որ Լյուքսեմբուրգում իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին, որն իրականացվում է մեծ դուքսի կողմից՝ Սահմանադրության և օրենքների համաձայն[88]։
Օրենսդիր իշխանությունը վերապահված է Պատգամավորների պալատին, որն իրենից ներկայացնում է վաթսուն անդամից բաղկացած միապալատ օրենսդիր մարմին։ Լյուքսեմբուրգում պատգամավորներն ուղղակիորեն ընտրվում են հինգ տարի ժամկետով չորս ընտրատարածքներից։ Օրենսդիր իշխանության համակարգում կարևոր նշանակություն ունի Պետական խորհուրդը, որը կազմված է 21 շարքային քաղաքացիներից և նշանակված լինելով մեծ դուքսի կողմից, հասարակության անունից խորհրդատվություն է իրականացնում Պատգամավորների պալատին՝ իրավաստեղծ գործունեության շրջանակներում[89]։
Լյուքսեմբուրգն ունի եռաստիճան դատական համակարգ։ Բարձրագույն դատական ատյանը Արդարադատության գերագույն դատարանն է, որը միավորում է Վերաքննիչ և Վճռաբեկ դատական ատյանները։ Սահմանադրական արդարադատության իրականացման գործառույթները վերապահված են Լյուքսեմբուրգի սահմանադրական դատարանին, որը տեղակայված է երկրի մայրաքաղաքում։
Վարչատարածքային բաժանում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Լյուքսեմբուրգը բաժանված է 12 կանտոնների, որոնք էլ իրենց հերթին հետագայում բաժանված են 102 համայնքների (կոմունաների)[90]։ Համայնքներից 12-ը ունեն քաղաքի կարգավիճակ։ Լյուքսեմբուրգը հանդիսանում է երկրի մայրաքաղաքն ու խոշորագույն քաղաքը[91]։
Արտաքին հարաբերություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լյուքսեմբուրգը երկար ժամանակ եղել է եվրոպական քաղաքական և տնտեսական ինտեգրման ակնառու ջատագովը։ 1921 թվականին Լյուքսեմբուրգը և Բելգիան ստեղծել են Բելգիա-Լյուքսեմբուրգ տնտեսական միությունը (BLEU)՝ ձևավորելով միասնական արժույթի ռեժիմ և ընդհանուր մաքսային համակարգ[65]։ Լյուքսեմբուրգը Բենիլյուքսի տնտեսական միության անդամ է և եղել է Եվրոպական տնտեսական համայնքի (այժմ՝ Եվրոպական միություն) հիմնադիր անդամներից մեկը։ Լյուքսեմբուրգը նաև Շենգենյան գոտու անդամ է (կոչվել է Լյուքսեմբուրգի Շենգեն գյուղական բնակավայրի անունով, որտեղ ստորագրվել է ԵՄ մի շարք երկրների միջև անձնագրային և մաքսային հսկողությունը վերացնելու վերաբերյալ համաձայնագիրը)[92]։ Այնուամենայնիվ, լյուքսեմբուրգցիների մեծամասնությունը հետևողականորեն հավատում է, որ եվրոպական միասնությունն իմաստ ունի միայն դինամիկ անդրատլանտյան հարաբերությունների համատեքստում, և դրանով իսկ պայմանավորված Լյուքսեմբուրգը ավանդաբար աչքի է ընկնում իր ՆԱՏՕ-ամետ և ամերիկամետ քաղաքականությամբ[93]։
Լյուքսեմբուրգը երկկողմ դիվանագիտական հարաբերություններ է հաստատել Միավորված ազգերի կազմակերպության անդամ աշխարհի բոլոր պետությունների, ինչպես նաև ՄԱԿ-ի անդամ չհանդիսացող մասամբ ճանաչված Կոսովոյի Հանրապետության հետ։ Առաջին երկիրը, որի հետ 1879 թվականի նոյեմբերի 27-ին պաշտոնապես հաստատվել են դիվանագիտական հարաբերություններ, հանդիսացել է Միացյալ Թագավորությունը[94]։ Վերջինիս հաջորդել են Ֆրանսիան[95], Վատիկանը[96][97], Իտալիան[98], Իսպանիան[99], Նիդերլանդները, Ռուսաստանը[100] և Ավստրիան։
Լյուքսեմբուրգը առանձնահատուկ հարաբերություններ ունի Բենիլյուքսի անդամ մյուս երկու պետությունների՝ Նիդերլանդների և Բելգիայի հետ։ Բենիլյուքսի ստեղծման պայմանագիրը կնքվել է Հաագայում 1958 թվականին։ Պայմանագիրը ենթադրում է միասնական շուկայի ստեղծում, աշխատուժի, կապիտալի և ապրանքների ազատ տեղաաշարժի տնտեսական, ֆինանսական և սոցիալական քաղաքականության համաձայնեցում։
Լյուքսեմբուրգում են գտնվում Եվրոպական միության մի շարք կարևորագույն հաստատությունների նստավայրերը, այդ թվում՝ Եվրոպական միության արդարադատության դատարանը, Եվրոպական աուդիտորական դատարանը, Եվրոպական միության վիճակագրական գրասենյակը (Եվրոստատ) և այլն։ Եվրախորհրդարանի քարտուղարությունը ևս պաշտոնապես հաստատված է, սակայն խորհրդարանը, որպես կանոն, իր հանդիպումներն անցկացնում է Բրյուսելում կամ Ստրասբուրգում[101]։ Լյուքսեմբուրգում է գտնվում նաև Եվրոպական ազատ առևտրի ասոցիացիայի (ԵԱԱԱ) դատարանը, որը ծառայում է ԵԱԱԱ-ի անդամ չորս պետություններին՝ Նորվեգիային, Իսլանդիային և Լիխտենշտայնին։ Վերջիններս (նաև Շվեյցարիան) ԵՏՄ համաձայնագրի միջոցով հանդիսանում են Եվրոպական միասնական շուկայի մաս[102]։
Տնտեսություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լյուքսեմբուրգի կայուն և բարձր եկամուտ ունեցող շուկայական տնտեսությունն առանձնանում է չափավոր աճով, ցածր գնաճով և նորարարության բարձր մակարդակով[103]։ Գործազրկությունը ավանդաբար ցածր մակարդակի է, թեև 2012 թվականի մայիսին այն հասել է 6,1%-ի՝ հիմնականում 2008 թվականի համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամով պայմանավորված[104]։ 2011 թվականին, ըստ ԱՄՀ-ի տվյալների, Լյուքսեմբուրգը եղել է աշխարհի երկրորդ ամենահարուստ երկիրն էր՝ մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ով գնողունակության համարժեքության (ԳՄԳ) մակարդակով՝ կազմելով $80,119[105]։ Լյուքսեմբուրգը զբաղեցնում է 13-րդ տեղը «The Heritage Foundation»-ի տնտեսական ազատության վարկանիշը[106], 26-րդը՝ ՄԱԿ-ի Մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքսում և 4-րդը՝ ըստ «Economist Intelligence Unit»-ի կյանքի որակի ցուցանիշով։ 2023 թվականի տվյալներով Լյուքսեմբուրգը զբաղեցնում է 21-րդ հորիզոնականը նորարարության համաշխարհային վարկանիշում[107]։
Արդյունաբերության ոլորտը, որտեղ մինչև 1960-ական թվականները գերակշռում էր պողպատի արտադրությունը, դրանից հետո դիվերսիֆիկացվել է՝ ներառելով քիմիական նյութերի, կաուչուկի և այլ ապրանքների ինդուստրիան։ Վերջին տասնամյակների ընթացքում ֆինանսական սեկտորի աճը սկսում է բալանսի բերել պողպատի արտադրության անկումը։ Ծառայությունները, հատկապես՝ ֆինանսաբանկային ոլորտը, կազմում է Լյուքսեմբուրգի տնտեսական արտադրանքի մեծ մասը։ Լյուքսեմբուրգը աշխարհի երկրորդ խոշորագույն ներդրումային ֆոնդերի կենտրոնն է (ԱՄՆ-ից հետո), Եվրոգոտու ամենակարևոր մասնավոր բանկային կենտրոնը և վերաապահովագրական ընկերությունների Եվրոպայի առաջատար կենտրոնը։ Ավելին, Լյուքսեմբուրգի կառավարությունը նպատակ է հետապնդում ներգրավել ինտերնետային ստարտափներին, քանի որ Skype-ը և Amazon-ը այն բազմաթիվ ինտերնետային ընկերություններից երկուսն են, որոնք իրենց տարածաշրջանային կենտրոնակայանը տեղափոխել են Լյուքսեմբուրգ։ Բարձր տեխնոլոգիաների ոլորտի բնագավառի մի շարք ընկերություններ ևս հաստատվել են Լյուքսեմբուրգում, այդ թվում՝ 3D սկաներ մշակող և արտադրող Artec 3D-ը։
2009 թվականի ապրիլին Լյուքսեմբուրգի «բանկային գաղտնիքի մասին» օրենքի կապակցությամբ ծագած մտահոգությունը, ինչպես նաև վերջինիս որպես օֆշորային գոտի ձեռք բերած համբավը, հանգեցնում է նրան, որ Լյուքսեմբուրգը «Մեծ քսանյակի» (G20) կողմից ընդգրկվում է կասկածելի բանկային կարգավորումներ ունեցող երկրների «մոխրագույն ցանկում»։ Ի պատասխան՝ երկիրը ստիպված է լինում ընդունել մի շարք միջազգային ստանդարտներ և իրականացնել բազմաթիվ օրենսդրական ռեֆորմներ[108][109]։ 2010 թվականի մարտին Sunday Telegraph-ը հայտնում է, որ Կիմ Չեն Իրի 4 միլիարդ դոլարի գաղտնի հաշիվների մեծ մասը գտնվում էր Լյուքսեմբուրգի բանկերում։
Լյուքսեմբուրգը զբաղեցնում է Հարկային արդարադատության ցանցի ֆինանսական գաղտնիության վարկանիշում երրորդ հորիզոնականը` օֆշքրային գոտու երկրներում փոքր-ինչ զիջելով Կայմանյան կղզիներին[110]։ 2023 թվականին Լյուքսեմբուրգը զբաղեցնում է աշխարհի 6-րդ ամենաապահով օֆշորային գոտին[111]։
2014 թվականի նոյեմբերի սկզբին՝ Եվրահանձնաժողովի ղեկավար դառնալուց ընդամենը մի քանի օր անց, Լյուքսեմբուրգի նախկին վարչապետ Ժան-Կլոդ Յունկերը հայտնվում է ԶԼՄ բացահայտումների թիրախում, որի արդյունքում պարզ է դառնում, որ իր վարչապետության օրոք Լյուքսեմբուրգը վերածվել է հարկերից խուսափելը հայտնի կենտրոնի։
Գյուղատնտեսությամբ զբաղվում է Լյուքսեմբուրգի բնակչության մոտ 2,1%-ը։ 2010 թվականի տվյալներով Լյուքսեմբուրգում առկա էր 2200 գյուղատնտեսական տնտեսություն՝ միջինում մեկ տնտեսությանը բաժին ընկնող 60 հեկտար տարածքով[112]։
Լյուքսեմբուրգը սերտ առևտրային և ֆինանսական կապեր ունի հատկապես Բելգիայի և Նիդերանդների հետ, ինչպես նաև որպես Եվրոպական միության անդամ օգտվում է եվրոպական բաց շուկայի առավելություններից[113]։
2015 թվականի մայիսին 171 միլիարդ դոլար ցուցանիշով Լյուքսեմբուրգը զբաղեցրել է 11-րդ տեղն աշխարհում՝ ԱՄՆ գանձապետական արժեթղթերի պահուստներով[114]։ Այնուամենայնիվ, Լյուքսեմբուրգի ոչ ռեզիդենտներին պատկանող, բայց Լյուքսեմբուրգի պահառության հաշիվներում պահվող արժեթղթերը ևս ներառված են վերոնշյալ ցուցանիշում[115]։
2019 թվականի դրությամբ Լյուքսեմբուրգի պետական պարտքը կազմել է $15,687,000,000 կամ $25,554 մեկ շնչի հաշվով։ ՀՆԱ-ի նկատմամբ պարտքը կազմել է 22,10%[116]։
Լյուքսեմբուրգի աշխատաշուկան կազմված է 445,000 աշխատատեղերից, որոնք զբաղեցնում են 120,000 լյուքսեմբուրգցիներ, 120,000 օտարերկրյա քաղաքացիներ և 205,000 սեզոնային աշխատողներ։ Վերջիններս իրենց հարկերը վճարում են Լյուքսեմբուրգում, սակայն նրանց կրթությունն ու սոցիալական իրավունքները պատկանում են իրենց բնակության երկրին։
Տրանսպորտ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լյուքսեմբուրգն ունի ճանապարհային, երկաթուղային և օդային տրանսպորտի հարմարություններ և ծառայություններ։ Ճանապարհային ցանցը վերջին տարիներին զգալիորեն արդիականացվել է՝ ներառելով 165 կմ երկարությամբ[117] մայրուղիներ, որոնք կապում են մայրաքաղաքը հարակից պետություններին։ Փարիզի արագընթաց TGV կապի հայտնվելը հանգեցրել է քաղաքի երկաթուղային կայարանի վերանորոգմանը և 2008 թվականին Լյուքսեմբուրգի օդանավակայանում բացվել է նոր մարդատար տերմինալ[118]։ Լյուքսեմբուրգ քաղաքը վերականգնել է տրամվայների ցանցը և 2017 թվականի դեկտեմբերից ի վեր պլանավորում է առաջիկա մի քանի տարիների ընթացքում բացել թեթև երկաթուղային գծերի ցանցեր[119]։
Լյուքսեմբուրգում 1000 անձին բաժին է ընկնում 681 մեքենա[120]։
2020 թվականի փետրվարի 29-ից Լյուքսեմբուրգը առաջին երկիրն է աշխարհում, որտեղ ներդրված է անվճար հասարակական տրանսպորտի համակարգ, որը գրեթե ամբողջությամբ ֆինանսավորվում է պետական բյուջեի միջոցներով[121]։
Ժողովրդագրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Խոշոր քաղաքներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Լյուքսեմբուրգի խոշոր քաղաքները
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Դիրք | Կանտոն | Բնակ․ | |||||||
 Լյուքսեմբուրգ (քաղաք)  Էշ-սյուր-Ալզետ |
1 | Լյուքսեմբուրգ (քաղաք) | Լյուքսեմբուրգի կանտոն | 132,780 |  Դիֆերդանգ  Դյուդելանժ | ||||
| 2 | Էշ-սյուր-Ալզետ | Էշ-սյուր-Ալզետի կանտոն | 36,625 | ||||||
| 3 | Դիֆերդանգ | Էշ-սյուր-Ալզետի կանտոն | 29,536 | ||||||
| 4 | Դյուդելանժ | Էշ-սյուր-Ալզետի կանտոն | 21,952 | ||||||
| 5 | Պետանժ | Էշ-սյուր-Ալզետի կանտոն | 20,563 | ||||||
| 6 | Սանեմ | Էշ-սյուր-Ալզետի կանտոն | 18,333 | ||||||
| 7 | Հեսպերանժ | Լյուքսեմբուրգի կանտոն | 16,433 | ||||||
| 8 | Բետտամբուր | Էշ-սյուր-Ալզետի կանտոն | 11,422 | ||||||
| 9 | Շիֆլանժ | Էշ-սյուր-Ալզետի կանտոն | 11,363 | ||||||
| 10 | Կերյենգ | Կապելենի կանտոն | 11,015 | ||||||
Էթնիկ խմբեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
20-րդ դարում Լյուքսեմբուրգում ներգաղթյալների թիվը աճել է՝ պայմանավորված Բելգիայից, Ֆրանսիայից, Իտալիայից, Գերմանիայից և Պորտուգալիայից գաղթականների ներթափանցումով։ Ընդ որում Պորտուգալիայից եկած գաղթականների թիվն ամենամեծն է։ 2022 թվականին Լյուքսեմբուրգի 94 335 բնակիչ ունեցել է պորտուգալական քաղաքացիություն[123]։ 2022 թվականի տվյալներով Լյուքսեմբուրգն ունեցել է 643 941 մշտական բնակչություն, որից 47․2% այլազգիներ են[124]։ Ընդ որում այլազգիների մեջ ամենամեծ էթնիկ խումբը կազմում են պորտուգալացիները՝ 14․8%, այնուհետև ֆրանսիացիները (7․6%), իտալացիները (3․7%), բելգիացիները (3%) և գերմանացիները (2%)[123]։
Հարավսլավական պատերազմներից ի վեր Լյուքսեմբուրգը ունեցել է գաղթականների ներհոսք Բոսնիա և Հերցոգովինայից, Մոնտենեգրոյից և Սերբիայից։ 2022 թվականին ներգաղթականների թիվը աճել է նախորդ տարվա համեմատ՝ 25335-ից հասնելով 31433-ի[125]։ 2000 թվականին 162 000 ներգաղթյալ է եղել Լյուքսեմբուրգում՝ կազմելով բնակչության 37%-ը։ 1999 թվականի տվյալներով Լյուքսեմբուրգում եղել է 5000 ապօրինի ներգաղթյալ[126]։
Լեզուներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1984 թվականից ի վեր Լյուքսեմբուրգն օրենքով ունի մեկ ազգային լեզու՝ լյուքսեմբուրգերենը[127]։ Այն համարվում է լյուքսեմբուրգցիների մայրենի լեզուն կամ «սրտի լեզուն», որը ընդհանուր առմամբ օգտագործում են խոսելու և միմյանց գրելու համար։ Լյուքսեմբուրգերենը, ինչպես նաև Գերմանիային մոտ գտնվող տարածքների խոսվածքները պատկանում են արևմտակենտրոնական գերմանական լեզվախմբի մոզելյան-ֆրանկոնյան ենթախմբին, որն ընդհանուր առմամբ հասկանալի է նաև սահմանից այն կողմ, չնայած լյուքսեմբուրգերենը նաև ունի ֆրանսիական ծագման 5000 բառ[128][129]։ Լյուքսեմբուրգերենի իմացությունը նատուրալիզացիայի չափանիշ է համարվում[130]։
Լյուքսեմբուրգերենից բացի, ֆրանսերենը և գերմաներենը ևս օգտագործվում են վարչական և իրավական գործերում՝ երեք լեզուներն էլ դարձնելով Լյուքսեմբուրգի պաշտոնական լեզուներ[127]։ 1984 թվականին հրապարակված օրենքի 4-րդ հոդվածի համաձայն՝ եթե քաղաքացին հարց է տալիս լյուքսեմբուրգերենով, գերմաներենով կամ ֆրանսերենով, վարչակազմը պետք է հնարավորինս աշխատի պատասխանել այն լեզվով, որով տրվել է հարցը[127]։
Լյուքսեմբուրգը մեծապես բազմալեզու երկիր է։ 2021 թվականի տվյալներով քաղաքացիների 49%-ի համար լյուքսեմբուրգերենը հիմնական լեզու է, 15.4%-ի համար՝ պորտուգալերենը, 14.9%-ի համար՝ ֆրանսերենը, 3.6%-ի համար՝ անգլերենը, 3.6%-ի համար՝ իտալերենը, 2.9%-ի համար՝ գերմաներենը, իսկ 10.8%-ի համար՝ այլ լեզուները[131][132]։ Չնայած ֆրանսերենը բնակչության ընդամենը 14․9%-ի համար է մայրենի լեզու, քաղաքացիների 98%-ը կարող են խոսել այդ լեզվով[133]։ Լյուքսեմբուրգի բնակչության մեծագույն մասը տիրապետում է երկրորդ կամ երրորդ լեզվի[134]։ 2018 թվականի տվյալներով բնակչության մեծ մասը կարողանում է խոսել բազմաթիվ այլ լեզուներով ևս․ քաղաքացիների 80%-ը կարողանում է խոսել անգլերեն, 78%-ը՝ գերմաներեն և 77%-ը՝ լյուքսեմբուրգերեն՝ նշելով, որ այս լեզուները համապատասխանաբար իրենց երկրորդ, երրորդ կամ չորրորդ լեզուներն են[133]։
Պաշտոնական երեք լեզուներն էլ ամենօրյա կյանքում հավասարապես օգտագործվող լեզուներ են։ Լյուքսեմբուրգերենը այն լեզուն է, որը լյուքսեմբուրգցիներն ընդհանուր առմամբ օգտագործում են խոսելու և միմյանց գրելու համար, բավականին մեծացել է այս լեզվով վեպերի և ֆիլմերի արտադրությունը։ Միևնույն ժամանակ բազմաթիվ գաղթական աշխատողներ (բնակչության շուրջ 47%-ը) այն չի օգտագործում որպես շփման լեզու[135]։
Պաշտոնական և գրավոր հաղորդակցության մեծ մասն իրականացվում է ֆրանսերենով, որն առավելապես օգտագործվում է հանրային հաղորդակցության համար, գրավոր պաշտոնական հայտարարությունների, գովազդների և ճանապարհային նշանների համար։ Մեծ դքսության իրավական համակարգի վրա Նապոլեոնյան օրենսգրքի պատմական ազդեցության պատճառով ֆրանսերենը նաև օրենսդրության միակ լեզուն է և, ընդհանուր առմամբ, կառավարության, վարչարարության և արդարադատության նախընտրելի լեզուն։ Խորհրդարանական քննարկումները հիմնականում անցկացվում են լյուքսեմբուրգերենով, մինչդեռ գրավոր կառավարական հաղորդագրությունները և պաշտոնական փաստաթղթերը (օրինակ՝ վարչական կամ դատական որոշումները, անձնագրերը և այլն) կազմվում են հիմնականում ֆրանսերենով, իսկ երբեմն էլ նաև գերմաներենով։
Չնայած պաշտոնական կյանքը մեծապես բազմալեզու է, մասնավոր հատվածի բիզնեսների ղեկավարների կողմից ֆրանսերենը (56%) նկարագրվում է որպես իրենց ընկերությունների հիմնական աշխատանքային լեզու, որին հաջորդում են լյուքսեմբուրգերենը (20%), անգլերենը (18%) և գերմաներենը (6%)[136]։
Գերմաներենը շատ հաճախ օգտագործվում է լրատվամիջոցների կողմից ֆրանսերենի հետ զուգահեռ և լյուքսեմբուրգցիների մեծամասնության կողմից համարվում է իրենց երկրորդ լեզուն։ Սա հիմնականում պայմանավորված է գերմաներենի և լյուքսեմբուրգերենի նմանությամբ, բայց նաև այն պատճառով, որ այն առաջին լեզուն է, որը երեխաներին սովորեցնում են տարրական դպրոցում[137]։
Պորտուգալական ծագման մեծ համայնքի պատճառով պորտուգալերենը ևս բավականին տարածված է Լյուքսեմբուրգում, թեև այն սահմանափակվում է այս համայնքի ներսում։ Պորտուգալերենը պաշտոնական կարգավիճակ չունի, սակայն վարչակազմը երբեմն որոշ տեղեկատվական փաստաթղթեր տրամադրում է նաև պորտուգալերենով։
Չնայած Լյուքսեմբուրգն այսօր համարվում է առավելապես բազմալեզու երկիր, որոշ մարդիկ պնդում են, որ Լյուքսեմբուրգը ֆրանսիականացման ճանապարհին է, և լյուքսեմբուրգերենը և գերմաներենը երկրում անհետանալու վտանգի տակ են, որի արդյունքում ապագայում Լյուքսեմբուրգը կա՛մ դառնալու է միալեզու ֆրանկոֆոն երկիր, կա՛մ առնվազն երկլեզու երկիր, որտեղ օգտագործվում են ֆրանսերենը և անգլերենը[134][138][139]։
Կրոն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լյուքսեմբուրգը աշխարհիկ պետություն է, սակայն պետությունը որոշ կրոններ ճանաչում է որպես պաշտոնապես հովանավորյալ կրոններ։ Սա պետությանը թույլ է տալիս ներգրավվել կրոնական կառավարման և հոգևորականների նշանակման գործում՝ փոխարենը վճարելով աշխատավարձեր և որոշ ընթացիկ ծախսեր։ Այսպիսի հովանավորյալ կրոններից ու կրոնական ուղղություններից են հուդայականությունը, կաթոլիկ եկեղեցին, Հույն ուղղափառ եկեղեցին, Ռուս ուղղափառ եկեղեցին, Անգլիկան եկեղեցին, լյութերականությունը, կալվինականությունը, մենոնիտիզմը և իսլամը[140]։
1980 թվականից ի վեր կառավարության կողմից կրոնական հավատալիքների կամ սովորույթների վերաբերյալ վիճակագրություն հավաքելը ապօրինի է համարվում[141]։ Փաստերի համաշխարհային գրքի 2020 թվականի տվյալներով լյուքսեմբուրգցիների 70.6%-ը կաթոլիկ է, այդ թվում նաև մեծ դքսական ընտանիքը, 2.3%-ը մուսուլման է, 0.4%-ը՝ այլ (այդ թվում բուդդիստ, հինդու, հրեա), իսկ 26.7%-ը չի հարում որևէ կրոնի[142]։
Կրթություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լյուքսեմբուրգի կրթական համակարգը եռալեզվյան է․ տարրական դպրոցի առաջին տարիները լյուքսեմբուրգերեն են, այնուհետև՝ գերմաներեն, իսկ միջնակարգ դպրոցում ուսուցման լեզուն ֆրանսերենն է[143]։ Միջնակարգ դպրոցն ավարտելու համար երեք լեզուների իմացությունը պարտադիր է, սակայն աշակերտների կեսը դպրոցից հեռանում է առանց հավաստագրված որակավորման, սա հատկապես վերաբերում է ներգաղթյալների երեխաներին[144]։ Երեք ազգային լեզուներից բացի, անգլերենը պարտադիր դասավանդվում է դպրոցում, և Լյուքսեմբուրգի բնակչության մեծ մասը կարողանում է խոսել անգլերեն։ Պորտուգալերենը՝ ներգաղթյալ ամենամեծ համայնքի լեզուն, նույնպես կիրառվում է բնակչության մեծ հատվածի կողմից, բայց պորտուգալախոս համայնքից դուրս համեմատաբար քչերն են խոսում[145]։
Լյուքսեմբուրգի համալսարանը Լյուքսեմբուրգում գտնվող միակ համալսարանն է։ 2014 թվականին Լյուքսեմբուրգի բիզնես դպրոցը ստեղծվել է մասնավոր նախաձեռնությամբ և 2017 թվականին հավատարմագրում է ստացել Լյուքսեմբուրգի Բարձրագույն կրթության և հետազոտությունների նախարարության կողմից[146][147]։ Երկու ամերիկյան համալսարաններ իրենց կամպուսներն ունեն երկրում՝ Մայամիի համալսարանը (Դոլիբուա եվրոպական կենտրոն) և Սուրբ սրտի համալսարանը (Լյուքսեմբուրգի կամպուս)[148]։
Առողջապահություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]2021 թվականի տվյալներով Լյուքսեմբուրգում մեկ շնչի հաշվով առողջության վրա կատարվող ծախսը ԵՄ-ում ամենաբարձրերից է՝ 4182 եվրո։ Մյուս կողմից առողջապահական ծախսերը որպես ՀՆԱ-ի մասնաբաժին (5,7%) ցածր են։ Լյուքսեմբուրգը ԵՄ-ում երկրորդն է նաև առողջապահության ոլորտում պետական ծախսի առումով՝ 86%[149]։
Կյանքի տևողությունը Լյուքսեմբուրգում ևս ԵՄ-ի ամենաբարձր ցուցանիշներից է՝ 2022 թվականի տվյալներով 83։ 2019 թվականի տվյալներով Լյուքսեմբուրգում մարդկանց մահացության մեկ երրորդը վերագրվում է վարքագծային գործոններին՝ ծխախոտ, դիետիկ ռիսկեր, ալկոհոլի օգտագործում և ցածր ֆիզիկական ակտիվություն[149]։
Մշակույթ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լյուքսեմբուրգը մեծապես կրել է իր հարևանների մշակութային ազդեցությունը։ Իր պատմության ընթացքում լինելով հիմնականում գյուղական երկիր՝ այն պահպանել է մի շարք ժողովրդական ավանդույթներ։ Կան մի քանի նշանավոր թանգարաններ, որոնք հիմնականում գտնվում են մայրաքաղաքում։ Սրանցից են Լյուքսեմբուրգի պատմության և արվեստի ազգային թանգարանը, Լյուքսեմբուրգի քաղաքային պատմության թանգարանը, նորաբաց Մեծ դուքս Ժանի ժամանակակից արվեստի թանգարանը։ Դիկիրխում գտնվող Ռազմական պատմության ազգային թանգարանը հատկապես հայտնի է Արդենների ռազմագործողությանը վերաբերող ցուցադրություններով։ Լյուքսեմբուրգ քաղաքը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկում է՝ հաշվի առնելով քաղաքի ամրությունների պատմական կարևորություն[150]։
Լյուքսեմբուրգից են միջազգայնորեն հայտնի մի քանի նկարիչներ, այդ թվում՝ նկարիչներ Թեո Քերգը, Ժոզեֆ Կուտերը և Միշել Մաջերուսը և լուսանկարիչ Էդվարդ Սթայհենը, որի «Մարդկային ցեղը» ցուցահանդեսը տեղ է գտել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Աշխարհի հիշողության» ցուցակում և այժմ մշտապես գտնվում է Կլերվոյում։ Խմբագիր և հեղինակ Հյուգո Գերնսբեկը, որի հրատարակությունները բյուրեղացրել են գիտաֆանտաստիկ ժանրի հայեցակարգը, ծնվել է Լյուքսեմբուրգ քաղաքում։ Կինոաստղ Լորտեա Յանգը ևս լյուքսեմբուրգյան ծագում ունի[151]։
Լյուքսեմբուրգը Եվրատեսիլ երգի մրցույթի հիմնադիր մասնակիցներից է, որը ամեն տարի մասնակցել է մրցույթին՝ սկսած 1956 թվականից մինչև 1993 թվականը, բացի 1959 թվականից, և երկար դադարից հետո կրկին մասնակցելու է 2024 թվականին[152]։ Լյուքսեմբուրգը մրցույթի հաղթող է դարձել 5 անգամ՝ 1961, 1965, 1972, 1973 և 1983 թվականներին և հյուրընկալել է մրցույթը 1962, 1966, 1973 և 1984 թվականներին, սակայն Լյուքսեմբուրգի ներկայացրած 38 ելույթներից միայն 9 են կատարվել լյուքսեմբուրգցի արտիստի կողմից[153]։
Լյուքսեմբուրգն առաջին քաղաքն է, որը երկու անգամ ճանաչվել է որպես Եվրոպայի մշակութային մայրաքաղաք։ Առաջին անգամ ճանաչվել է 1995 թվականին։ 2007 թվականին Եվրոպայի մշակութային մայրաքաղաքը ընդգրկել է Լյուքսեմբուրգի Մեծ Դքսությունը, Գերմանիայի Ռայնլանդ-Պֆալց և Սաար տարածքները, Բելգիայի Վալոնիայի շրջանը և գերմանախոս հատվածը, ինչպես նաև Ֆրանսիայի Լոթարինգիայի շրջանը[154]։ Միջոցառումը փորձ էր խթանել շարժունակությունը և մտքերի փոխանակությունը՝ հատելով սահմանները ֆիզիկապես, հոգեբանորեն, գեղարվեստականորեն և զգացմունքայնորեն։
Լյուքսեմբուրգը 2010 թվականի մայիսի 1-ից հոկտեմբերի 31-ը Շանհայում տեղի ունեցող համաշխարհային Expo 2010 ցուցահանդեսին ունեցել է իր տաղավարը[155][156]։ Անտառի և ամրոցի ձևով նախագծված տաղավարի գաղափարը հիմնված է եղել Լյուքսեմբուրգ բառի չինարեն «Lúsēnbǎo» գրադարձության վրա, որն ուղիղ թարգմանության դեպքում նշանակում է «անտառ և ամրոց»։ Այն ներկայացրել է Լյուքսեմբուրգը որպես «Կանաչ սիրտ Եվրոպայում»[157]։
Սպորտ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը].jpg)
Ի տարբերություն եվրոպական այլ երկրների, Լյուքսեմբուրգը կենտրոնացած չէ մեկ ազգային սպորտի վրա, այլ փոխարենը ընդգրկում է մի շարք սպորտաձևեր՝ ինչպես թիմային, այնպես էլ անհատական։ Չնայած սպորտի վրա մեծ կենտրոնացում չկա, 660 հազար բնակչից ավելի քան 100 հազարը այս կամ այն մարզական ֆեդերացիայի լիցենզավորված անդամ է[158]։ Գասպերիխում գտնվող Լյուքսեմբուրգի մարզադաշտը երկրի ազգային մարզադաշտն է և ամենամեծ սպորտային տարածքը, որը սպորտային միջոցառումների համար, այդ թվում ֆուտբոլ և ռեգբիի, տեղավորում է 9386 հանդիսատես, իսկ համերգների համար՝ 15,000 հանդիսատես[159]։ Երկրի ամենամեծ փակ արենան Լյուքսեմբուրգ քաղաքի հյուսիս-արևելքում՝ Կիշբիշում, գտնվող դ'Կոկ արենան է, որը տեղավորում է 8300 հանդիսատես։ Արենան օգտագործվում է բասկետբոլի, հանդբոլի, մարմնամարզության և վոլեյբոլի համար։ Այստեղ է անցկացվել 2007 թվականի Եվրոպայի վոլեյբոլի կանանց առաջնությունը[160]։
Խոհանոց
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լյուքսեմբուրգի խոհանոցը մեծապես կրել է Ֆրանսիայի և Գերմանիայի խոհանոցների ազդեցությունը, միևնույն ժամանակ այն արտացոլում է իր դիրքը լատինական և գերմանական աշխարհների սահմանի միջև։ Վերջին տարիներին այն հարստացել է իտալացի և պորտուգալացի ներգաղթյալների շնորհիվ։
Լյուքսեմբուրգի ամենատարածված ուտեստները, որոնք սպառվում են որպես ավանդական ամենօրյա ուտեստներ, ծագում են երկրի ժողովրդական ուտեստներից, ինչպես հարևան Գերմանիայում է։
Եվրոպայում մեկ շնչի հաշվով ամենաշատ ալկոհոլը վաճառվում է Լյուքսեմբուրգում[161]։ Այնուամենայնիվ, հարևան երկրների հաճախորդների կողմից ձեռք բերված ալկոհոլի մեծ քանակը նպաստում է մեկ շնչի հաշվով ալկոհոլի վաճառքի վիճակագրական բարձր մակարդակի վրա։ Ալկոհոլի վաճառքի այս մակարդակը, հետևաբար, Լյուքսեմբուրգի բնակչության փաստացի ալկոհոլի սպառման ցուցանիշ չէ[162]։
Լյուքսեմբուրգը մեկ շնչի հաշվով երկրորդն է Միշլենի աստղեր ունեցող ռեստորանների թվով, Ճապոնիան զբաղեցնում է առաջին հորիզոնականը, իսկ Շվեյցարիան երրորդ տեղում է[163]։
Մեդիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Լյուքսեմբուրգում մեդիայի հիմնական լեզուն ֆրանսերենն ու գերմաներենն են։ Ամենամեծ շրջանառություն ունեցող թերթը գերմանալեզու Luxemburger Wort օրաթերթն է[164]։ Լյուքսեմբուրգում տարածված բազմելզվության պատճառով թերթերում հաճախ իրար հաջորդում են ֆրանսերեն և գերմաներեն հոդվածներն առանց թարգմանության։ Բացի այդ, կան ինչպես անգլերեն, այնպես էլ պորտուգալերեն ռադիո և ազգային տպագիր հրատարակություններ, սակայն լսարանի ճշգրիտ թվեր նշելը դժվար է, քանի որ ILRES-ի կողմից իրականացվող ազգային մեդիայի հարցումները կատարվում են ֆրանսերենով[165]։
Լյուքսեմբուրգը Եվրոպայում հայտնի է ռադիոյի և հեռուստատեսության իր ընկերություններով (Ռադիո Լյուքսեմբուրգ և RTL Group): Լյուքսեմբուրգում է գտնվում SES-ը, որը Գերմանիայի և Բրիտանիայի համար եվրոպական խոշոր արբանյակային ծառայություններ իրականացնողն է[166]։
1988 թվականի օրենքի շնորհիվ, որը սահմանել է տեսալսողական ներդրումների համար հատուկ հարկային սխեմա, Լյուքսեմբուրգում ֆիլմը և համատեղ արտադրությունը կայուն աճ են գրանցել[167]։ Լյուքսեմբուրգում գրանցված է մոտ 30 արտադրական ընկերություն[168][169]։
Լյուքսեմբուրգը 2014 թվականին «Պարոն Լուսավորիչ» ֆիլմով Օսկար է ստացել Անիմացիոն կարճամետրաժ ֆիլմ կատեգորիայում[170]։
Առողջապահություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]2015 թվականին ծնունդը կազմել է 1000 բնակչին 11,37[171], ընդհանուր մահացությունը՝ 7,24[171]: Գերակշռում են աթերոսկլերոզը և սիրտանոթային հիվանդությունները, չարորակ նորագոյացությունները, շաքարային հիվանդությունը են։ Հանդիպում են մանկական վարակիչ, վեներական հիվանդությունները, լյարդաբորբը։ Վերացվել է պոլիոմիելիտը, կրճատվել են տուբերկուլոզի դեպքերը։
Լուսավորություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ժողկրթության համակարգի մեջ են մտնում նախադպրոցական հիմնարկները (4—6 տարեկան երեխաների համար), պետական և մասնավոր պարտադիր տարրական դպրոցները (ուսուցման տևողությունը՝ 8—9 տարի), միջնակարգ դպրոցները՝ 7-ամյա դասական և 6-ամյա ժամանակակից լիցեյներ։ Գոյություն ունեն նաև լրացուցիչ դպրոցներ (ուսուցման Տևողությունը՝ 3 տարի)։ Պարտադիր դպրոցում ուսուցումը տարվում է գերմաներենով (II դասարանից անցնում են նաև ֆրանսերեն), միջնակարգում՝ ֆրանսերենով։ Տարրական դպրոցի ուսուցիչներ են պատրաստում մանկավարժական ինստիտուտները։ Լյուքսեմբուրգում է գտնվում Համեմատական գիտությունների միջազգային համալսարանը (հիմն. 1957 թվականին), 1969 թվականին ստեղծվել են համալսարանական կուրսեր։ Ավարտողներն իրավունք են ստանում արտասահմանյան համալսարանների II կուրս ընդունվելու։ Լյուքսեմբուրգն ունի Ազգային (հիմն. 1798 թվականին, 520 հզ. կտոր գիրք), Քաղաքային (հիմն. 1901 թվականին, 40 հզ. կտոր գիրք) գրադարաններ, Ազգային թանգարան։
Ճարտարապետություն և Կերպարվեստ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Լյուքսեմբուրգի տարածքում հայտնաբերվել են նախնադարյան մշակույթի հուշարձաններ (դոլմեններ, խեցեղեն), կելտերի գեղարվեստա-արհեստագործական առարկաներ։ XI դ. սկզբին կառուցվել են ռոմանական Վիանդեն դղյակի կապելլան և Էխտերնախի Մանկտ-Վիլլիբրորդուս բազիլիկը, XIV—XVI դդ.՝ քանդակագործական հարուստ հարդարանքով գոթական եկեղեցիներ Լյուքսեմբուրգում և ՍևոՖոնտենում։ XVII դ. կառուցվել են բարոկկո ոճի Վիտրանժ (1610) և Վիլց (1691) դղյակները։ XVIII դ. 2-րդ կեսին ծաղկել է դեկորատիվ արվեստը (կահույքի, մետաղյա առարկաների, հախճապակու արտադրություն, 1775 թվականին հիմնադրված ՍեաՖոնտենի մանուֆակտուրան)։ XIX դ. ճարտարապետությունը զարգացել է կլասիցիզմի, ապա էկլեկտիկայի ուղիներով։ XIX դ. կերպարվեստը կրել է ֆրանսիական դպրոցի, առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո՝ ֆրանսիական ֆովիզմի և գերմանական էքսպրեսիոնիզմի ազդեցությունը։ ժամանակակից բազմաթիվ գեղանկարիչների գործերում զգացվում է Ա. Մատիսի և Պ. Պիկասոյի ազդեցությունը։ Աբստրակտ կոմպոզիցիաներ է ստեղծում քանդակագործ Լ. Վերկոլիեն։
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Հայկական Սովետական Հանրագիտարան
- ԱՄՆ Կենտրոնական Հետախուզական Վարչություն Արխիվացված 2015-11-17 Wayback Machine
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ «The World Factbook» (անգլերեն). Central Intelligence Agency. 2020 թ․ նոյեմբերի 24. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
- ↑ «Surface water and surface water change». Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
- ↑ «Լյուքսեմբուրգի բնակչությունը 2015 թվականին». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-03-20-ին. Վերցված է 2015-08-31-ին.
- ↑ «Statistiques // Luxembourg». statistiques.public.lu. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 11-ին.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 «World Economic Outlook Database, October 2019». IMF.org. International Monetary Fund. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 8-ին.
- ↑ «Europe :: Luxembourg — The World Factbook - Central Intelligence Agency». www.cia.gov. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
- ↑ «Decision of the Representatives of the Governments of the Member States on the location of the seats of the institutions (12 December 1992)». Centre virtuel de la connaissance sur l'Europe. 2014. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 24-ին.
- ↑ «Luxembourg | national capital, Luxembourg». Encyclopedia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
- ↑ «Loi du 24 février 1984 sur le régime des langues. - Legilux». legilux.public.lu. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 13-ին.
- ↑ «Loi du 24 février 1984 sur le régime des langues. - Legilux». legilux.public.lu. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 13-ին.
- ↑ «Eurostat – Tables, Graphs and Maps Interface (TGM) table». Epp.eurostat.ec.europa.eu. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 21-ին.
- ↑ «La démographie luxembourgeoise en chiffres» (PDF). Le Portail des Statistiques (ֆրանսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2022 թ․ մարտի 21-ին. Վերցված է 2022 թ․ օգոստոսի 6-ին.
- ↑ «Country comparison :: POPULATION growth rate». The World Factbook. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 16-ին.
- ↑ Krouse, Sarah (2018 թ․ հունվարի 1). «Piping Hot Gromperekichelcher, Only if You Pass the Sproochentest». The Wall Street Journal. էջ 1.
- ↑ 15,0 15,1 «City of Luxembourg: its Old Quarters and Fortifications». World Heritage List. UNESCO, World Heritage Convention. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 16-ին.
- ↑ «European Union | Definition, Purpose, History, & Members». Encyclopedia Britannica. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
- ↑ Timeline: Luxembourg – A chronology of key events BBC News Online, 9 September 2006. Retrieved 8 October 2006.
- ↑ «Independent Luxembourg». Encyclopedia Britannica. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
- ↑ «Global Ranking – Visa Restriction Index 2020» (PDF). Henley passport index. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 4-ին.
- ↑ Հ. Ղ. Գրգեարյան, Ն. Մ. Հարությունյան (1987). Աշխարհագրական անունների բառարան. Երևան: «Լույս».
- ↑ A propos… Histoire du Grand-Duché de Luxembourg. Luxembourg: Service information et presse du gouvernement luxembourgeois, Département édition. 2008. էջ 1. ISBN 978-2-87999-093-4.
- ↑ Kreins, Jean-Marie (2010). Histoire du Luxembourg (5 ed.). Paris, France: Presses Universitaires de France.
- ↑ A propos… Histoire du Grand-Duché de Luxembourg. Luxembourg: Service information et presse du gouvernement luxembourgeois, Département édition. 2008. էջ 2. ISBN 978-2-87999-093-4.
- ↑ «Henry VII, Holy Roman emperor». Encyclopedia Britannica. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
- ↑ «Luxembourg - History». Encyclopedia Britannica. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
- ↑ A propos… Histoire du Grand-Duché de Luxembourg. Luxembourg: Service information et presse du gouvernement luxembourgeois, Département édition. 2008. էջեր 2–3. ISBN 978-2-87999-093-4.
- ↑ «City of Luxembourg: its Old Quarters and Fortifications». UNESCO World Heritage Centre. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 12-ին.
- ↑ A propos… Histoire du Grand-Duché de Luxembourg. Luxembourg: Service information et presse du gouvernement luxembourgeois, Département édition. 2008. էջեր 3–4. ISBN 978-2-87999-093-4.
- ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p. 9
- ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 1988 (2013)p. 16
- ↑ Histoire du Luxembourg, le destin européen d'un "petit pays", Trasch Gilbert p. 65, 2003 ISBN 2-7089-4773-7
- ↑ Histoire du Luxembourg, le destin européen d'un "petit pays", Trasch Gilbert p. 70, 2003 ISBN 2-7089-4773-7
- ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p. 23
- ↑ Beckwith, John (1979). Early Christian and Byzantine Art. Yale University Press. pp. 122–. ISBN 978-0-300-05295-4.
- ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013, ISBN 978-3-406-62225-0 pp. 9-25
- ↑ «Emperor Charles IV elected Greatest Czech of all time». Radio Prague. 2005 թ․ հունիսի 13. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
- ↑ Kreins (2003), p. 20
- ↑ «History of the Grand Duchy of Luxembourg» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ փետրվարի 2-ին.
- ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p. 28
- ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.33-34
- ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.35
- ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.37
- ↑ Margue, Paul (1974). Luxemburg in Mittelalter und Neuzeit. Editions Bourg-Bourger.
- ↑ Gilbert Trausch, Le Luxembourg, émergence d'un état et d'une nation 2007 p. 93 Edition Schortgen
- ↑ «[Luxemburgensia] Jean l'aveugle | Le Quotidien». Le Quotidien (ֆրանսերեն). 2017 թ․ հունվարի 19. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 18-ին.
- ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p. 41
- ↑ Kreins (2003), p. 39
- ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p. 44
- ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.53
- ↑ 50,0 50,1 Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.57
- ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.58
- ↑ «Dark Luxembourg: The French massacre of Differdange».
- ↑ «LUXEMBOURG - 17 mai 1794 - MASSACRE DE DUDELANGE - l'HORRIBLE FIN DE PIERRE GAASCH, GARDE-FORESTIER ... - la Maraîchine Normande». 2016 թ․ մարտի 24.
- ↑ 54,0 54,1 Kreins (2003), p.64
- ↑ 55,0 55,1 Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.65
- ↑ Kreins (2003), p. 66
- ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.67
- ↑ Johan Christiaan Boogman: Nederland en de Duitse Bond 1815–1851. Diss. Utrecht, J. B. Wolters, Groningen / Djakarta 1955, pp. 5–8.
- ↑ Michel Pauly Die Geschichte Luxemburgs 2013 p. 68
- ↑ Thewes, Guy (2006) (PDF). Les gouvernements du Grand-Duché de Luxembourg depuis 1848 (2006), p. 208
- ↑ «LUXEMBURG Geschiedenis». Landenweb.net. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 1-ին.
- ↑ «The World Factbook». Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 1-ին.
- ↑ Microsoft Encarta Encyclopedia 1997
- ↑ Kreins (2003), p. 76
- ↑ 65,0 65,1 Harmsen, Robert; Högenauer, Anna-Lena (2020 թ․ փետրվարի 28), Luxembourg and the European Union (անգլերեն), Oxford University Press, doi:10.1093/acrefore/9780190228637.013.1041, ISBN 978-0-19-022863-7
- ↑ Kreins (2003), pp. 80–81
- ↑ The Great European treaties of the nineteenth century. The Clarendon Press. 1918. էջ 259.
{{cite book}}:|work=ignored (օգնություն) - ↑ Maartje Abbenhuis, An Age of Neutrals: Great Power Politics, 1815–1914. Cambridge University Press (2014) 978-1107037601
- ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.75
- ↑ Kreins (2003), p. 84
- ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.83
- ↑ «Grand Duchy of Luxembourg». National Museum of Military History (Luxembourg). Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ 73,0 73,1 Thewes (2003), p. 81
- ↑ 74,0 74,1 Kreins (2003), p. 89.
- ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.84
- ↑ 76,0 76,1 Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.85
- ↑ Dostert et al. (2002), p. 21
- ↑ Brousse, Hendry. «Le Luxembourg de la guerre à la paix (1918 – 1923) : la France, actrice majeure de cette transition». hal.univ-lorraine.fr. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 18-ին.
- ↑ «The invasion of Belgium, The Netherlands and Luxembourg». Judgment of the International Military Tribunal For The Trial of German Major War Criminals. London HMSO 1951. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ փետրվարի 7-ին. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 22-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ location (link) - ↑ Dostert, Paul. «Luxemburg unter deutscher Besatzung 1940-45: Die Bevölkerung eines kleinen Landes zwischen Kollaboration und Widerstand». Zug der Erinnerung (գերմաներեն).
- ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.102
- ↑ «Luxembourg and NATO». NATO. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 18-ին.
- ↑ «Les volontaires luxembourgeois à la guerre de Corée». 2023 թ․ ապրիլի 24. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 27-ին. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 24-ին.
- ↑ «ISAF (International Security and Assistance Force)». 2023 թ․ ապրիլի 24. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 27-ին. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 24-ին.
- ↑ solutions, EIU digital. «Democracy Index 2016 - The Economist Intelligence Unit». www.eiu.com. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 29-ին.
- ↑ «The Luxembourgish government since 1848 (in French)» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
- ↑ (fr) «Mémorial A, 1868, No. 25» (PDF). Service central de législation. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2006 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 28-ին.
- ↑ «Constitution of Luxembourg» (PDF). Service central de législation. 2005. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2006 թ․ հուլիսի 23-ին.
- ↑ «Structure of the Conseil d'Etat». Conseil d'Etat. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 19-ին. Վերցված է 2006 թ․ հուլիսի 23-ին.
- ↑ «Luxembourg's territory». Luxembourg.public.lu. 2020 թ․ սեպտեմբերի 20. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 18-ին.
- ↑ «Luxembourg - Communications». Encyclopedia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
- ↑ «Independent Luxembourg». Encyclopedia Britannica. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
- ↑ «Interdependence, States and Community: Ethical Concerns and Foreign Policy in ASEAN», The Ethics of Foreign Policy, Routledge: 151–164, 2016 թ․ մարտի 23, doi:10.4324/9781315616179-19, ISBN 978-1-315-61617-9, Վերցված է 2022 թ․ դեկտեմբերի 6-ին
- ↑ The Foreign Office List and Diplomatic and Consular Year Book. Harrison. 1912. էջեր 452–453.
- ↑ Annuaire diplomatique et consulaire de la République Française, 15 (ֆրանսերեն). Imprimerie Nationale. 1893. էջ 349.
- ↑ «Diplomatic relations of the Holy See». Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 5-ին.
- ↑ «Nunciature to Luxembourg». Վերցված է 2023 թ․ նոյեմբերի 28-ին.
- ↑ P. Ruppert (1892). Le grand-duché de Luxembourg dans ses relations internationales (ֆրանսերեն). la cour V. Bück, L. Bück successeur. Վերցված է 2023 թ․ հոկտեմբերի 27-ին.
- ↑ «Relaciones diplomáticas y consulares entre España y Luxemburgo (1890-1930). Con motivo del centenario del primer nombramiento de un cónsul de Luxemburgo en Madrid» (իսպաներեն). 2021 թ․ ապրիլի 22. Վերցված է 2022 թ․ օգոստոսի 18-ին.
- ↑ «Célébration du 130e anniversaire de l'établissement des relations diplomatiques entre le Grand-Duché de Luxembourg et la Fédération de Russie». Embassy of Luxembourg in Moscow (ֆրանսերեն). Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 27-ին.
- ↑ «The European institutions in Luxembourg». luxembourg.public.lu (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
- ↑ EFTA Court homepage, Retrieved 3 February 2023.
- ↑ «The Global Innovation Index 2012» (PDF). INSEAD. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 22-ին.
- ↑ «Statistics Portal // Luxembourg – Home». Statistiques.public.lu. Արխիվացված է օրիգինալից 2015-03-23-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ Data refer mostly to the year 2011. World Economic Outlook Database-April 2012, International Monetary Fund. Accessed on 18 April 2012.
- ↑ «2011 Index of Economic Freedom». The Heritage Foundation and The Wall Street Journal. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 15-ին.
- ↑ WIPO. «Global Innovation Index 2023, 15th Edition». www.wipo.int (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.
- ↑ «Luxembourg makes progress in OECD standards on tax information exchange». OECD. 2009 թ․ հուլիսի 8.
- ↑ «A progress report on the jurisdictions surveyed by the OECD Global Forum» (PDF). OECD. 2009 թ․ հուլիս. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ փետրվարի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 3-ին.
- ↑ «Embargo 4 October 0.01 AM Central European Times» (PDF). Financial Secrecy Index. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ ապրիլի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ «Tax Haven Countries 2023». worldpopulationreview.com. Վերցված է 2023 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
- ↑ «Agricultural census in Luxembourg». Eurostat. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 20-ին.
- ↑ «Gateway to the European market». Trade and Invest (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 4-ին.
- ↑ «Major foreign holders of treasury securities». U.S. Department of the Treasury.
- ↑ «What are the problems of geographic attribution for securities holdings and transactions in the TIC system?». U.S. Treasury International Capital (TIC) reporting system.
- ↑ «Luxembourg National Debt 2019». countryeconomy.com. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 27-ին.
- ↑ «Longueur du réseau routier». travaux.public.lu (ֆրանսերեն). Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 27-ին.
- ↑ «About Luxembourg Airport». Luxembourg Airport (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 27-ին.
- ↑ «Trams return to Luxembourg city centre». International Railway Journal (անգլերեն). 2018 թ․ օգոստոսի 3. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 27-ին.
- ↑ «List of countries by vehicles per capita». appsso.eurostat.ec.europa.eu. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
- ↑ Calder, Simon (2020 թ․ փետրվարի 29). «Luxembourg makes history as first country with free public transport». The Independent (անգլերեն).
- ↑ «Population by nationalities in detail on 1st January». lustat.statec.lu. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 5-ին.
- ↑ 123,0 123,1 «An open and cosmopolitan society». luxembourg.public.lu (անգլերեն). 2023 թ․ դեկտեմբերի 13. Վերցված է 2023 թ․ դեկտեմբերի 18-ին.
- ↑ «Population census 2021 - Territorial distribution of the population: a new approach to Luxembourg by 1 km2 grid». statistiques.public.lu (անգլերեն). 2023 թ․ մարտի 30. Վերցված է 2023 թ․ դեկտեմբերի 18-ին.
- ↑ «Luxembourg Number of Immigrants | Economic Indicators | CEIC». www.ceicdata.com. Վերցված է 2023 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ Amanda Levinson. «The Regularisation of Unauthorised Migrants: Literature Survey and Country Case Studies – Regularisation programmes in Luxembourg» (PDF). Centre on Migration, Policy and Society, University of Oxford. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2005 թ․ ապրիլի 30-ին. Վերցված է 2006 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
- ↑ 127,0 127,1 127,2 «Loi du 24 février 1984 sur le régime des langues». legilux.public.lu. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 13-ին.
- ↑ «Origins of Luxembourgish (in French)». Migration Information Source.
- ↑ «Parlement européen – Lëtzebuergesch léieren (FR)». Europarl.europa.eu. 2000 թ․ դեկտեմբերի 14. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ Moyse, Francois; Brasseur, Pierre; Scuto, Denis (2006). «Luxembourg». In Bauböck, Rainer; Ersbøll, Eva; Groenendijk, C. A.; Waldrauch, Harald (eds.). Acquisition and loss of nationality : policies and trends in 15 European states. Volume 2, Country analyses (PDF). Amsterdam: Amsterdam University Press. էջեր 367–390. ISBN 978-90-485-0446-6. OCLC 122909816.
- ↑ «Europeans and their Languages» (PDF). 2016 թ․ հունվարի 6. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ հունվարի 6-ին. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 13-ին.
- ↑ STATEC (2013). «Informations statistiques récentes» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
- ↑ 133,0 133,1 «What languages do people speak in Luxembourg?». luxembourg.public.lu (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 13-ին.
- ↑ 134,0 134,1 «D'Lëtzebuergescht, bald eng langue morte?!». Guy Kaiser Online. 2020 թ․ օգոստոսի 12. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
- ↑ STATEC (2013). «Informations statistiques récentes STATEC» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
- ↑ Les langues dans les offres d'emploi au Luxembourg (1984-2014), Université du Luxembourg, IPSE Identités, Politiques, Sociétés, Espaces, Working Paper, Juin 2015
- ↑ «À propos des langues» (PDF) (ֆրանսերեն). Service Information et Presse. էջեր 3–4. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2006 թ․ օգոստոսի 1-ին.
- ↑ «Lëtzebuergesch gëtt ëmmer méi aus dem Alldag verdrängt». MOIEN.LU (լյուքսեմբուրգերեն). 2021 թ․ փետրվարի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հոկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
- ↑ «Katar auf Europäisch». Tages-Anzeiger (գերմաներեն). ISSN 1422-9994. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
- ↑ «D'Wort article (German)» (ֆրանսերեն). www.wort.lu. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 24-ին.
- ↑ «Mémorial A, 1979, No. 29» (PDF) (ֆրանսերեն). Service central de législation. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2006 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2006 թ․ օգոստոսի 1-ին.
- ↑ «Luxembourg» (անգլերեն). Central Intelligence Agency. 2023 թ․ դեկտեմբերի 6.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(օգնություն) - ↑ «The Trilingual Education system in Luxembourg». Tel2l – Teacher Education by Learning through two languages, University of Navarra. Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 9-ին.
- ↑ «Immigration in Luxembourg: New Challenges for an Old Country». Migration Information Source. Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 9-ին.
- ↑ «Parlement européen – Lëtzebuergesch léieren (FR)». Europarl.europa.eu. 2000 թ․ դեկտեմբերի 14. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 9-ին.
- ↑ «Arrêté ministériel du 29 août 2017 portant accréditation de " Luxembourg School of Business " (LSB) en tant qu'établissement d'enseignement supérieur spécialisé et du programme d'études à temps partiel " Master of Business Administration " (MBA) offert par l'établissement précité. - Legilux». legilux.public.lu. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
- ↑ «Higher Education Institutions». www.luxembourg.public.lu (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 25-ին.
- ↑ «Home | John E. Dolibois European Center | Miami University». www.units.miamioh.edu. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 28-ին.
- ↑ 149,0 149,1 OECD (2023). Luxembourg: Country Health Profile 2023 (անգլերեն). Paris: Organisation for Economic Co-operation and Development.
- ↑ «Culture». Ministère des Affaires Etrangères, Luxembourg. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 22-ին.
- ↑ «Vol. 5 Luxembourgers in the United States: Loretta Young». washington.mae.lu (անգլերեն). 2021 թ․ դեկտեմբերի 3. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 15-ին.
- ↑ «Luxembourg to return to the Eurovision Song Contest in 2024». eurovision.tv (անգլերեն). 2023 թ․ մայիսի 12. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 25-ին.
- ↑ «🇱🇺 No Eurovision return for Luxembourg in 2021». ESCXTRA.com (բրիտանական անգլերեն). 2020 թ․ հուլիսի 30. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 6-ին.
- ↑ «Luxembourg and Greater Region, European Capital of Culture 2007» (PDF). 2008 թ․ հունիս. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ մայիսի 3-ին.
- ↑ «Environmental Report for Expo 2010 Shanghai China» (PDF). 2009 թ․ հունիս. էջ 85. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 21-ին.
- ↑ «Luxembourg pavilion at the World Expo 2010 Shanghai» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ սեպտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 4-ին.
- ↑ «Luxembourg pavilion displays green heart of Europe» (PDF). Shanghai Daily. 2007 թ․ նոյեմբերի 12. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հոկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
- ↑ «Luxembourg». Council of Europe. 2003. Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ հունիսի 23-ին. Վերցված է 2006 թ․ նոյեմբերի 25-ին.
- ↑ «Stade de Luxembourg (Stade National) – StadiumDB.com». stadiumdb.com. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 29-ին.
- ↑ «Infrastructure». www.coque.lu (անգլերեն). 2019 թ․ փետրվարի 22. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 29-ին.
- ↑ «World/Global Alcohol/Drink Consumption 2009». Finfacts.ie. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ «Consommation annuelle moyenne d'alcool par habitant, Catholic Ministry of Health» (PDF). sante.gouv.fr. 2007. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ հունվարի 12-ին.
- ↑ «Countries with the Highest Density of Michelin-starred Restaurants». 2021 թ․ սեպտեմբերի 21.
- ↑ «Luxemburger Wort». Wort.lu. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ «TNS ILRES – Home». Tns-ilres.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 20-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ «SES SA - Company Profile and News». Bloomberg Markets. Bloomberg L.P. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 10-ին.
- ↑ «Luxembourg, a film country». Eu2005.lu. 2004 թ․ դեկտեմբերի 29. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ ապրիլի 21-ին. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 25-ին.
- ↑ «Film Fund Luxembourg». En.filmfund.lu. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ «Luxembourgish Film Production Companies». Cna.public.lu. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-03-30-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ «Oscars 2014 Winners: The Complete List». The Hollywood Reporter (ամերիկյան անգլերեն). MRC (company). 2014 թ․ մարտի 2. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 10-ին.
- ↑ 171,0 171,1 «Լյուքսեմբուրգի Առողջապահություն». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 17-ին. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 31-ին.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Լյուքսեմբուրգ» հոդվածին։ |
| ||||||||||||||||||||||||
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 647)։ 
|
| ||||||||||||||||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
| ||||||||||||||||||||||||||||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
| ||||||||||||||||||
Կատեգորիաներ:
- Երկրներ այբբենական կարգով
- Աուդիո հոդվածներ
- Եվրոպայի երկրներ
- Միապետություններ
- Եվրոպական միության անդամ երկրներ
- 1815 հիմնադրված պետություններ և տարածքներ
- Արևմտյան Եվրոպայի երկրներ
- Բենիլյուքս
- Դեպի ծով ելք չունեցող երկրներ
- Եվրոպայի խորհրդի անդամ երկրներ
- Լիբերալ ժողովրդավարություններ
- Լյուքսեմբուրգ
- ՄԱԿ-ի անդամ երկրներ
- Միջերկրածովյան միության անդամներ
- ՆԱՏՕ-ի անդամ երկրներ
- Ֆրանկոֆոնիայի միջազգային կազմակերպության անդամ երկրներ
- Ֆրանսախոս երկրներ