Jump to content

Լյուքսեմբուրգ

Փոխել հղումները
Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Լյուքսեմբուրգ
Groussherzogtum Lëtzebuerg
Grand-Duché de Luxembourg
Großherzogtum Luxemburg
Լյուքսեմբուրգի դրոշ
Դրոշ		 Լյուքսեմբուրգի զինանշանը
Զինանշան
Նշանաբան՝
«Մենք ուզում ենք մնալ այն, ինչ կանք»
«Mir wëlle bleiwe wat mir sinn» (լյուքսեմբուրգերեն)
Ազգային օրհներգ՝ Լյուքսեմբուրգի օրհներգ
«Մեր հայրենիք»«Ons Heemecht»
Թագավորական օրհներգ՝ "«Վիլհելմուս»"
«De Wilhelmus»
Լյուքսեմբուրգի դիրքը
Լյուքսեմբուրգի դիրքը
Լյուքսեմբուրգի տեղագրական քարտեզ
Մայրաքաղաք
և ամենամեծ քաղաք 		Լյուքսեմբուրգ[1]
Պետական լեզուներ լյուքսեմբուրգերեն,
Շրջանային լեզուներ գերմաներեն,
ֆրանսերեն
Կառավարում ունիտար խորհրդարանական սահմանադրական միապետություն
 -  դուքս Հենրի Ալբերտ
 -  վարչապետ Քսավյե Բետել
Հիմնադրում
 -  անկախացում Ֆրանսիական կայսրությունից և Լյուքսեմբուրգի մեծ դքսության հիմնադրում մարտի 15, 1815 
 -  Նիդերլանդների հետ համատեղ անձնական ունիայի ստեղծում ապրիլի 19, 1839 
 -  Նիդերլանդների հետ անձնական ունիայի կազմալուծում նոյեմբերի 23,1890 
 -  Օկուպացիա Գերմանական կայսրության կողմից Առաջին աշխարհամարտում օգոստոսի 1,1914 
 -  Ազատագրում նացիստական Գերմանիայից 1944 / 1945 
 -  ՄԱԿ անդամակցություն հոկտեմբերի 24, 1945 
Տարածք
 -  Ընդհանուր 2,586 քառ կմ կմ²  (179-րդ)
 -  Ջրային (%) 0.23[2]
Բնակչություն
 -  2022 նախահաշիվը 526,510[3]  (172-րդ)
 -  հունվար, 2022 մարդահամարը ▲ 645,397[4] 
 -  Խտություն 204 /կմ² (44-րդ)
602.8 /մղոն²
ՀՆԱ (ԳՀ) 2022 գնահատում
 -  Ընդհանուր ▲ $90.532 billion[5] (98-րդ)
 -  Մեկ շնչի հաշվով ▲ $140,694[5] (1-ին)
ՀՆԱ (անվանական) 2022 գնահատում
 -  Ընդհանուր ▲ $86.898 միլիարդ[5] (71-րդ)
 -  Մեկ շնչի հաշվով ▲ $135,046[5] (1-ին)
Ջինի (2019) 32.3 
ՄՆԶԻ (2019) 0.916 (23-րդ)
Արժույթ Եվրո (EUR)
Ժամային գոտի +1,+2
Ազգային դոմեն .lu
Հեռախոսային կոդ +352
Ձայնային ֆայլն ստեղծվել է հետևյալ տարբերակի հիման վրա (դեկտեմբերի 20, 2023) և չի պարունակում այս ամսաթվից հետո կատարված փոփոխությունները։ Տես նաև ֆայլի մասին տեղեկությունները կամ բեռնիր ձայնագրությունը Վիքիպահեստից։ (Գտնել այլ աուդիո հոդվածներ)

Լյուքսեմբուրգ (լյուքս.՝ Lëtzebuerg, արտասանություն (օգնություն • ինֆո), ֆր.՝ Luxembourg, գերմ.՝ Luxemburg), պաշտոնապես՝ Լյուքսեմբուրգի Մեծ Դքսություն, դեպի ծով ազատ ելք չունեցող պետություն Արևմտյան Եվրոպայում։ Արևմուտքում և հյուսիսում սահմանակցում է Բելգիային, արևելքում՝ Գերմանիային, իսկ հարավում՝ Ֆրանսիային։ Մայրաքաղաքն ու խոշորագույն քաղաքը Լյուքսեմբուրգն է[6], որտեղ գտնվում է ԵՄ չորս ինստիտուցիոնալ նստավայրերից մեկը (մյուսները գտնվում են Բրյուսելում, Ֆրանկֆուրտում և Ստրասբուրգում), ինչպես նաև Եվրոպական խորհրդի արդարադատության դատարանը[7][8]։

Ահռելի է Գերմանիայի և Ֆրանսիայի ազդեցությունը Լյուքսեմբուրգի բնակչության, մշակույթի և լեզվի վրա։ Չնայած այն հանգամանքին, որ ըստ երկրի սահմանադրության լյուքսեմբուրգերենը պետության միակ ազգային լեզուն է[9], ֆրանսերենն ու գերմաներենը ևս ինտենսիվորեն կիրառվում են վարչական և դատական հարցերով՝ ունենալով հատուկ իրավական կարգավիճակ[10]։

Ընդամենը 2586 կիլոմետր քառակուսի տարածք ունեցող Լյուքսեմբուրգը Եվրոպայի ամենափոքր ինքնիշխան պետություններից է[11]՝ այսպես կոչված «գաճաճ պետություն»։ Ըստ 2022 թվականի մարդահամարի տվյալների՝ Լյուքսեմբուրգի բնակչությունը կազմում է 645,397 մարդ, ինչը այն դարձնում է Եվրոպայի ամենաքիչ բնակեցված երկրներից մեկը[12]՝ միևնույն ժամանակ նաև բնակչության աճի ամենաբարձր տեմպերով[13]։ Օտարերկրացիները կազմում են բնակչության գրեթե կեսը[14]։

Լյուքսեմբուրգը ներկայացուցչական ժողովրդավարություն է, որի գլուխ կանգնած է սահմանադրական միապետ, մեծ դուքս Հենրի Ալբերտը։ Լյուքսեմբուրգը աշխարհի միակ ինքնիշխան մեծ դքսությունն է։

Լյուքսեմբուրգը զարգացած պետություն է, որն ունի մեկ շնչի հաշվով ամենաբարձր ՀՆԱ-ն ողջ աշխարհում։ Պետության մայրաքաղաքը՝ Լյուքսեմբուրգը, 1994 թվականին հայտարարվել է որպես ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ՝ ի շնորհիվ լավագույնս պահպանված պատմամշակութային ժառանգության[15]։

Լյուքսեմբուրգը մի շարք միջազգային կազմակերպությունների, այդ թվում՝ Եվրոպական միության[16], Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության, Միավորված ազգերի կազմակերպության, Հյուսիսատլանտյան դաշինքի (ՆԱՏՕ) և Բենիլյուքսի[17][18] հիմնադիր-անդամ է։ 2013-2014 թվականներին եղել է ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհրդի անդամ։ 2022 թվականի դրությամբ Լյուքսեմբուրգի քաղաքացիները ազատ վիզային հասանելիություն ունենեն աշխարհի 189 պետություններում։ Ըստ այս ցուցանիշի, Լյուքսեմբուրգի անձնագիրը երրորդն է աշխարհում՝ Ֆինլանդիայի, Իտալիայի և Իսպանիայի հետ զուգահեռ[19]։

Անվանում

Անվանումը ստացել է Լյուքսեմբուրգ քաղաքից։ Ժամանակակից սահմաններում պետությունը գոյություն ունի 1839 թվականից։ Ֆրանսերեն և գերմաներեն (երկրի պաշտոնական լեզուները) համապատասխանաբար կոչվում է Grand-Duché de Luxembourg և Großherzogtum Luxemburg[20]։

Պատմություն

Լյուքսեմբուրգի պատմության սկիզբ ընդունված է համարել 963 թվականը, երբ Լոթարինգիայի պֆալցի որդի կոմս Զիգֆրիդը Սուրբ Մաքսիմի կայսերական աբբայությունից որպես կալվածք ձեռք է բերում ժայռոտ հրվանդան և հռոմեական դարաշրջանի ամրություններ, որոնք հայտնի էին Լյուսիլինբուրհուկ՝ «փոքր ամրոց» անվանումով[21][22]։ Զիգֆրիդի հաջորդները մեծացնում են իրենց ժառանգած տարածքները՝ ամուսնությունների, նվաճումների և վասալության միջոցով։ Հայտնի է, որ 13-րդ դարում արդեն Լյուքսեմբուրգի կոմսերը թագավորում էին զգալի տարածքի վրա[23]։ 1308 թվականին Լյուքսեմբուրգի կոմս Հենրիխ VII-ը ստանում է «Հռոմեացիների թագավոր» տիտղոսը, իսկ ավելի ուշ՝ օծվում Սրբազան Հռոմեական կայսրության միապետ[24]։ Ուշ միջնադարում Լյուքսեմբուրգների արքայատոհմի ևս 3 ներկայացուցիչներ զբաղեցնում են Սրբազան Հռոմեական կայսրության գահը։ 1354 թվականին Կառլոս IV կայսրը պետական միավորին տալիս է դքսության կարգավիճակ[25]։ Դքսությունը, ի վերջո, դառնում է «Բուրգունդյան շրջան»-ի մի մասը, այնուհետև՝ Հաբսբուրգների Նիդերլանդների տասնյոթ գավառներից մեկը[26]։

Դարերի ընթացքում Լյուքսեմբուրգ քաղաքն ու քաղաքի բերդը ձեռք են բերում առավել մեծ ռազմավարական նշանակություն՝ Ֆրանսիայի թագավորության և Հաբսբուրգների տիրույթների միջև գտնվելու պատճառով։ Այսպիսով, Լյուքսեմբուրգի բերդը ժամանակի ընթացքում դառնալով Եվրոպայի ամենահեղինակավոր ամրություններից մեկը[27]։ Լուի XIV-ի օրոք Ֆրանսիային, իսկ Մարիա Թերեզայի օրոք Ավստրիական կայսրությանը պատկանելուց հետո, Լյուքսեմբուրգը ի վերջո դառնում է Ֆրանսիայի առաջին հանրապետության՝ Նապոլեոնյան տիրակալության մաս[28]։

Մինչև 963 թվական

Այժմյան Լյուքսեմբուրգում բնակեցման առաջին հետքերը թվագրվում են պալեոլիթյան դարաշրջանով՝ հուշելով այն մասին, որ մարդը այս տարածաշրջանում բնակվել է դեռևս 35000 տարի առաջ։ Մ․թ․ա․ 2-րդ դարից կելտական ​​ցեղերը բնակություն են հաստատել Հռենոս և Մաաս գետերի միջև ընկած շրջանում՝ այդպիսով հաստատվելով Լյուքսեմբուրգի Մեծ Դքսության մերօրյա տարածքում[29]։

Տիտելբերգը Լյուքսեմբուրգի ծայր հարավ-արևմուտքում գտնվող կելտական բնակատեղի է։ 1-ին դարում այս ծաղկուն համայնքը, հավանաբար, եղել է Տրևերիների մայրաքաղաքը։ Այն վկայում է հռոմեական նվաճումից դեռևս մեկ դար առաջ այստեղ առկա քաղաքակրթության մասին։

Վեց դար անց հռոմեացիները կելտական ​​ցեղերին, որոնք միասին բնակվում էին այս շրջաններում, անվանում են «տրևերներ»։ Հայտնաբերվել են Լյուքսեմբուրգում տրևերների գոյությունն ապացուցող բազմաթիվ հնագիտական ​​ապացույցներ, որոնցից ամենահայտնին «Տիտելբերգի օփիդումն» է։

Հուլիոս Կեսարի կողմից Գալլիայի և Մագնա Գերմանիայի մի մասի նվաճումից հետո մինչև մ.թ.ա. 58-ից 51 թվականներին հռոմեացիները ներխուժում են Լյուքսեմբուրգ և նվաճում այն. արդյունքում ներկայիս Լյուքսեմբուրգի տարածքը դառնում է Հռոմեական կայսրության մաս հաջորդ 450 տարիների ընթացքում՝ ապրելով հարաբերականորեն խաղաղ պայմաններում՝ «Pax Romana»-ի ներքո։ Գալլիայում օրինակով, Լյուքսեմբուրգի կելտերը ևս ընդօրինակում են հռոմեական մշակույթը, լեզուն, բարքերը և ապրելակերպը, ձևավորելով մի քաղաքակրթություն, որը պատմաբանները հետագայում նկարագրում են որպես գալլոհռոմեական[30]։ 4-րդ դարից սկսած Լյուքսեմբուրգի մերօրյա տարածքներ են ներթափանցում գերմանական ֆրանկները[31]։ Հռոմեական կայսրությունը Լյուքսեմբուրգի նկատմամբ իր վերահսկողությունը վերջնականապես կորցնում է 406 թվականին՝ այն փոխանցելով Ֆրանկական թագավորությանը։ Կա տարածված տեսակետ առ այն, որ այս տարածքներում բնակություն հաստատած սալիական ֆրանկներն էլ գերմանական լեզուն տարածել են Լյուքսեմբուրգում[32]։

Լյուքսեմբուրգի քրիստոնեացումը նույնպես տեղի է ունեցել այս դարաշրջանում և սովորաբար թվագրվում է 7-րդ դարի վերջին։ Այս գործընթացում աչքի ընկած ամենահայտնի գործիչը Վիլիբրորդն է՝ Նորթումբրյան միսիոներ սուրբ, որը այլ վանականների հետ միասին հիմնում է Էխտերաչի աբբայությունը մ.թ. 698 թվականին[33]։ Մի քանի դարերի ընթացքում աբբայությունը դառնում է Հյուսիսային Եվրոպայի ամենաազդեցիկ աբբայություններից մեկը։ Այստեղ 11-րդ դարում ստեղծվել է Codex aureus Epternacensis-ը, որը իրենից ներկայացնում է իրավական նորմերի հավաքածու՝ գրված ոսկե թանաքով[34][35]։

Լյուքսեմբուրգի կոմսության ծագում և ընդլայնում (963–1312)

Կառլոս IV՝ 14-րդ դարի Սրբազան Հռոմեական կայսր և Լյուքսեմբուրգի դինաստիայից Բոհեմիայի թագավոր[36]

Երբ 843 թվականի Վերդենի պայմանագրի կնքումից ի վեր Կարոլինգյան կայսրությունը բազմիցս բաժանվել է, այսօրվա լյուքսեմբուրգյան տարածքը հաջորդաբար դարձել է Միջին Ֆրանսիայի թագավորության (843–855), Լոթարինգիայի թագավորության (855–959) և վերջապես Լոթարինգիայի դքսության (959–1059) մաս, որն իր հերթին դարձել է Սրբազան Հռոմեական կայսրության նահանգ։

Լյուքսեմբուրգի պատմությունը սկսում է Արդենների կոմս Զիգֆրիդի կողմից Բոկ ժայռի վրա գտնվող Լուկիլինբուրհուկի[37] (ներկայումս՝ Լյուքսեմբուրգի ամրոց) գրավումով, որը տեղի է ունեցել 963 թվականին Թրիերի Սուրբ Մաքսիմինի աբբայության հետ փոխանակման միջոցով[38]։ Այս ամրոցի շուրջ աստիճանաբար ձևավորվել է քաղաք, որը Լոթարինգիայի դքսության մեջ վերածվել է ռազմավարական մեծ արժեք ունեցող նահանգի կենտրոնի[15]։ Տարիների ընթացքում Զիգֆրիդի ժառանգները ընդլայնել են ամրոցը, և մինչև 1083 թվականը նրանցից մեկը՝ Կոնրադ I-ը, դարձել է առաջինը, ով ինքն իրեն կոչել է «Լյուքսեմբուրգի կոմս», և որով էլ ստեղծվել է Լյուքսեմբուրգի անկախ կոմսությունը (որը դեռևս նահանգ էր Սրբազան Հռոմեական կայսրության կազմում)[39]։

Մինչև 13-րդ դարի կեսը Լյուքսեմբուրգի կոմսերը կարողացել են մեծ քանակությամբ հարստություն և իշխանություն ձեռք բերել և իրենց տիրույթներն ընդլայնել են՝ հասցնելով Մաաս գետից մինչև Մոզել։ Հենրիխ V-ի կառավարման շրջանում Բիտբուրգը, Լա Ռոշ-ան-Արդենը, Դյուրբյուն, Առլոնը, Տյոնվիլը, Մարվիլը, Լոնվին և 1264 թվականին մրցակից Վիանդենի կոմսությունը (և դրա հետ միասին նաև Սեն Վիտը և Շլայդենը) կա՛մ ուղղակիորեն միավորվել են Լյուքսեմբուրգի կոմսությանը, կա՛մ դարձել են վերջինիս վասալ պետություններ[40]։

Նրանց իշխանության վերելքի ընթացքում միակ հետընթացը տեղի է ունեցել 1288 թվականին, երբ Հենրիխ VI-ը և նրա երեք եղբայրները մահացել են Վորինգենի ճակատամարտում Լիմբուրգի դքսությունը իրենց թագավորությանը միացնելու անհաջող փորձի ժամանակ։ Չնայած պարտությանը՝ Վորինգենի ճակատամարտը օգնել է Լյուքսեմբուրգի կոմսերին հասնել ռազմական փառքի, որը նախկինում չեն ունեցել, քանի որ իրենց տիրույթներն հիմնականում ընդարձակել են ժառանգության, ամուսնությունների և ֆեոդների միջոցով[41]։

Լյուքսեմբուրգի կոմսերի վերելքը իր գագաթնակետին է հասել, երբ Հենրիխ VII-ը դարձել է Հռոմեական թագավոր, Իտալիայի թագավոր և ի վերջո 1312 թվականին Սրբազան Հռոմեական կայսր[42]։

Ոսկեդար։ Լյուսքեմբուրգի դինաստիայի պայքարը Կենտրոնական Եվրոպայում գերակայության համար (1312–1443)

Լյուքսեմբուրգ քաղաքի ամրությունների պատմական քարտեզը (թվագրված չէ)

Երբ Հենրիխ VII-ը եկել է իշխանության, Լյուքսեմբուրգի դինաստիան ոչ միայն սկսել է ղեկավարել Սրբազան Հռոմեական կայսրությունը, այլև կարողացել է արագորեն իր գերիշխանությունը տարածել Կենտրոնական Եվրոպայի այլ հատվածների նկատմամբ։

Հենրիխի որդին՝ Յոհանը, բացի Լյուքսեմբուրգի կոմս լինելուց, նա նաև դարձել է Բոհեմիայի թագավոր։ Նա կարևոր գործիչ է լյուքսեմբուրգյան պատմության և ֆոլկլորի մեջ, և շատ պատմաբանների կողմից համարվում է միջնադարի ասպետության մարմնավորում։ Նա նաև հայտնի է 1340 թվականին Շուեբերֆոուերի հիմնադրմամբ և 1346 թվականին Կրեսիի ճակատամարտում իր հերոսական մահով[43][44]։ Լյուքսեմբուրգում Յոհան Կույրը համարվում է ազգային հերոս[45]։

14-րդ դարում և 15-րդ դարի սկզբին Լյուքսեմբուրգի դինաստիայի ևս երեք անդամ ղեկավարել է որպես Սրբազան Հռոմեական կայսրեր և Բոհեմիայի թագավորներ՝ Յոհանի ժառանգներ Կառլոս IV կայսրը, Սիգիզմունդ I-ը (ով նաև եղել է Հունգարիայի և Խորվաթիայի թագավոր) և Վացլավ IV-ը։ Կառլոս IV-ը ստեղծել է Ոսկե բուլլա 1356 դեկրետը, որը կարգավորել է Կայսրության սահմանադրական կառուցվածքի կարևոր ասպեկտները։ Լյուքսեմբուրգը մնացել է Սրբազան Հռոմեական կայսրությունում որպես անկախ ֆեոդ (կոմսություն), և 1354 թվականին Կառլոս IV-ը այն բարձրացրել է դքսության կարգավիճակի, և վերջինիս խորթ եղբայր Վացլավ I-ը դարձել է Լյուքսեմբուրգի առաջին դուքս։ Մինչ նրա ազգակիցները զբաղված էին իշխելով և Սրբազան Հռոմեական կայսրությունում և այլուր իրենց իշխանությունն ընդլայնելով, Վացլավը 1364 թվականին բռնակցել է Շինի կոմսությունը և դրա շնորհիվ Լյուքսեմբուրգի նոր դքսության տիրույթները հասել են իրենց առավելագույն չափին[46]։

Այս 130 տարիների ընթացքում Լյուքսեմբուրգի դինաստիան պայքարել է Հաբսբուրգների դինաստիայի հետ Սրբազան Հռոմեական կայսրությունում և Կենտրոնական Եվրոպայում իրենց գերակայությունը հաստատելու համար։ 1443 թվականին այս ամենն ավարտվել է Լյուքսեմբուրգի դինաստիայի ժառանգորդական ճգնաժամով, որը պայմանավորված էր արական ժառանգորդի բացակայությամբ։ Այն պատճառով, որ Սիգիզմունդը և Էլիզաբեթ ֆոն Գյոռլիցը երկուսն էլ անժառանգ էին, Լյուքսեմբուրգի դինաստիայի ամբողջ ունեցվախքը վերաբաշխվել է եվրոպական արիստոկրատիայի միջև[47]։ Լյուքսեմբուրգի դքսությունը դարձել է Բուրգունդիայի դուքս Ֆիլիպ III-ի սեփականությունը[48]։

Լյուքսեմբուրգի դինաստիայի վերացումով և Լյուքսեմբուրգը Բուրգունդական Նիդերլանդների մաս դառնալով սկսվում են Լյուքսեմբուրգի նկատմամբ օտարերկրյա տիրապետության 400 տարիները։

Լյուքսեմբուրգը Հաբսբուրգների տիրապետության ներքո և ֆրանսիական արշավանքներ (1444–1794)

1482 թվականին Ֆիլիպ I Սիրունատեսը ժառանգել է այն ժամանակ Հաբսբուրգյան Նիդերլանդներ կոչվող տարածքը և դրա հետ մեկտեղ Լյուքսեմբուրգի դքսությունը։ Շուրջ 320 տարի Լյուքսեմբուրգը մնացել է Հաբսբուրգների հզոր դինաստիայի ձեռքում՝ նախ ավստրիական տիրապետության տակ (1506–1556), այնուհետև իսպանական տիրապետության տակ (1556–1714), այնուհետև կրկին ավստրիական տիրապետության տակ (1714-1794)։

Լյուքսեմբուրգի դքսությունը, դառնալով Հաբսբուրգների սեփականությունը, ինչպես այդ ժամանակի Եվրոպայի շատ երկրներ ներքաշվել է Եվրոպայում գերակայության հաստատման համար Հաբսբուրգների ձեռքում գտնվող երկրների և Ֆրանսիայի թագավորության միջև մղվող պայքարի մեջ։

1542 թվականին Ֆրանսիայի թագավոր Ֆրանցիսկ I-ը երկու անգամ գրավել է Լյուքսեմբուրգը, սակայն Կառլոս V-ի իշխանության ժամանակ Հաբսբուրգները կարողանում են երկու դեպքում էլ վերանվաճել դքսությունը[49]։

1556 թվականին Լյուքսեմբուրգը դարձել է Իսպանական Նիդերլանդների մասը, և երբ Ֆրանսիան և Իսպանիան 1635 թվականին պատերազմել են, դա հանգեցրել է Պիրենեյան պայմանագրի ստորագրմանը, որով որոշվել է Լյուքսեմբուրգի առաջին բաժանումը։ Սույն պայմանագրով Իսպանիան Ֆրանսիային է զիջել լյուքսեմբուրգյան ամրոց Ստենեն, Թիոնվիլը, Մոնմեդին և հարակից տարածքները, որի արդյունքում դարերի ընթացքում առաջին անգամ Լյուքսեմբուրգը չափերով խիստ փոքրացել է[50]։

1684 թվականին 9-ամյա պատերազմի համատեքստում Ֆրանսիան կրկին ներխուժել է Լյուքսեմբուրգը՝ գրավելով և իր տիրապետության տակ պահելով դքսությունը մինչև 1697 թվականը, երբ այն վերադարձվել է իսպանացիներին՝ Իսպանիայի իրավահաջորդության պատերազմից առաջ։ Երբ պատերազմը բռնկվել է 1701 թվականին, Լյուքսեմբուրգը և իսպանական Նիդերլանդները եղել են ֆրանսիամետ խմբակցության՝ Բավարիայի կուրֆյուրստ Մաքսիմիլիան II Էմանուելի տիրապետության տակ և անցել են Բուրբոնների կողմը։ Դքսությունը հետագայում օկուպացվել է ավստրիամետ դաշնակից ուժերի կողմից հակամարտության ընթացքում և 1714 թվականին հակամարտության ավարտին տրվել է Ավստրիային[51]։

Այն պատճառով, որ Լյուքսեմբուրգի դքսությունը անընդհատ իսպանական և ավստրիական տիրապետությունից փոխանցվել է ֆրանսիական տիրապետության, նվաճող ազգերից յուրաքանչյուրը նպաստել է Լյուքսեմբւրգի ամրոցի ամրացմանն ու ընդարձակմանը։ Դրա օրինակներից մեկը ներառում է ֆրանսիացի ռազմական ինժեներ Մարկիզ դը Վոբանին, ով ընդարձակել է ամրությունները քաղաքի շուրջ և բարձունքներում, ինչպես նաև ամրություն-պարիսպները, որոնք տեսանելի են մինչ օրս[50]։

Լյուքսեմբուրգը ֆրանսիական տիրապետության ներքո (1794–1815)

Առաջին կոալիցիայի պատերազմի ժամանակ Հեղափոխական Ֆրանսիան նվաճել է ավստրիական Նիդերլանդները, ինչպես նաև Լյուքսեմբուրգը։ 1793 և 1794 թվականներին Ֆրանսիան հարաբերական արագությամբ գրավել է դքսությունը, և ֆրանսիական հեղափոխական բանակը բազմաթիվ վայրագություններ և կողոպուտներ է կատարել Լյուքսեմբուրգի քաղաքացիական բնակչության և աբբայությունների դեմ։ Դրանցից ամենատխրահռչակը Դիֆերդանգի և Դյուդելանժի ջարդերն են, ինչպես նաև Կլերֆոնտենիմ Էխտերնախի, Օրվալի աբբայությունների ոչնչացումը[52][53]։ Սակայն Լյուքսեմբուրգի ամրոցը դիմակայել է շուրջ 7 ամիս, մինչև որ ավստրիական ուժերը հանձնվել են։ Լյուքսեմբուրգի երկար դիմակայության արդյունքում Լազար Կառնոն Լյուքսեմբուրգը կոչել է «Ջիբրալթարից բացի աշխարհի ամենալավ ամրոցը», արդյունքում քաղաքը ստացել է իր մականունը՝ «Հյուսիսի Ջիբրալթար»[54]։

Ֆրանսիան գրավել է Լյուքսեմբուրգը, որը վերածվել է անտառային դեպարտամենտի, իսկ նախկին դքսության միացումը Ֆրանսիային՝ որպես վերջինիս դեպարտամենտ, օրինականացվել է 1797 թվականի Կամպո Ֆորմիոյի պայմանագրով[54]։ Այս տարածքի նվաճումից ի վեր Լյուքսեմբուրգում ֆրանսիացի նոր պաշտոնյաները, ովքեր խոսում էին միայն ֆրանսերեն, իրականացրել են բազմաթիվ հանրապետական բարեփոխումներ, որոնց թվում էր աշխարհիկության սկզբունքը, որը խիստ կաթոլիկ Լյուքսեմբուրգում բողոքի պատճառ է դարձել։ Ավելին՝ ֆրանսերենը դարձել է միակ պաշտոնական լեզուն[55]։ Երբ ֆրանսիական բանակը տեղական բնակչությանն է ներկայացրել մարտական ծառայությունը, որը խռովության պատճառ է դարձել՝ իր գագաթնակետին հասնելով 1798 թվականին, երբ Լյուքսեմբուրգի գյուղացիները ապստամբություն են սկսել[55]։ Չնայած ֆրանսիացիները կարողացել են արագ ճնշել ապստամբությունը, որը կոչվել է Գյուղացիների պատերազմ, այն մեծ ազդեցություն է ունեցել երկրի և բնակչության պատմական հիշողության վրա[56]։

Այնուամենայնիվ, այս դարաշրջանի հանրապետական շատ գաղափարներ շարունակել են տևական ազդեցություն ունենալ Լյուքսեմբուրգի վրա։ Բազմաթիվ օրինակներից մեկն է նապոլեոնյան Քաղաքացիական օրենսգրքի ներկայացումը 1804 թվականին, որը գործում է մինչ օրս[57]։

Ազգային զարթոնք և անկախություն (1815-1890)

1815 թվականին՝ Նապոլեոնի պարտությունից, հետո Լյուքսեմբուրգի դքսությունը վերականգնվել է։ Այնուամենայնիվ, նախկինում վերջինիս տարածքի նկատմամբ վերահսկողություն ունեցած հաղթանակած տերությունները՝ ի դեմս Պրուսիայի թագավորության, Հաբսբուրգյան Նիդերլանդների և Սրբազան Հռոմեական կայսրության, սկսել են հավակնություններ ներկայացնել դքսության տարածքի նկատմամբ։ Իրավիճակի հանգուցալուծման նպատակով Վիեննայի վեհաժողովում որոշվել է Լյուքսեմբուրգը դարձնել նորաստեղծ Գերմանական համադաշնային միության անդամ, որը պետք է ղեկավարեր Նիդերլանդների թագավոր Վիլյամ I-ը։ Պրուսիային գոհացնելու նպատակով էլ որոշվել է Լյուքսեմբուրգի ամրոցը և դքսության տարածքի զգալի մասը համալրել պրուսական զորքերով՝ այն դարձնելով պրուսական սեփականությունը[58]։ Այս իրադարձությունները ընդունված է ներկայացնել որպես «Լյուքսեմբուրգի երկրորդ բաժանում», որի արդյունքում դքսությունը ոչ միայն անցել է օտար տերությունների ազդեցության ներքո, այլ նաև ունեցել է տարածքային զգալի կորուստներ։ Միևնույն ժամանակ Լյուքսեմբուրգը հռչակվել է մեծ դքսություն՝ այդպիս նպատակ հետապնդելով հոլանդական միապետին շնորհել նաև «Լյուքսեմբուրգի մեծ դուքս» պատվո տիտղոսը։

1830-1831 թվականների բելգիական հեղափոխության ավարտից հետո, Բելգիայի նորաստեղծ իշխանությունները հայտարարել են Լյուքսեմբուրգի նկատմամբ իրենց բացահայտ հավակնությունների մասին, ինչը դժկամությամբ է ընդունվել նիդերլանդական արքունիքում։ Նիդերլանդների միապետը, որը կրում էր Պրուսիայի և Լյուքսեմբուրգի մեծ դքսի տիտղոսը, չցանկանալով կորցնել ռազմավարական կարևոր նշանակություն ունեցող Լյուքսեմբուրգի ամրոցների նկատմամբ վերահսկողությունը, ընդդիմացել է այս որոշմանը՝ հարուցելով նիդերլանդա-բելգիական նոր հակամարտություն[59]։

Վեճը համապարփակ լուծում է ստացել 1839 թվականի Լոնդոնի պայմանագրով, որտեղ կայացվել է Լյուքսեմբուրգի երրորդ բաժանման որոշումը։ Այս բաժանման արդյունքում դքսության տարածքը կրճատվել է կեսից ավելիով, ինչի արդյունքում երկրի ֆրանկոֆոն արևմտյան մասը և լյուքսեմբուրգալեզու Առլոնյան հողերը անցել են Բելգիական նորանկախ թագավորությանը՝ ձևավորելով Լյուքսեմբուրգի ժամանակակից սահմանները։ Լոնդոնը պայմանագիրը, ի թիվս այլնի, հռչակել է լյուքսեմբուրգյան մնացյալ հողերում Մեծ դքսության լիակատար անկախությունը[60][61][62][63]։

1842 թվականին Լյուքսեմբուրգը միացել է Գերմանիայի մաքսային միությանը[64][65]։ Սա հանգեցրել է լյուքսեմբուրգցիների համար գերմանական հսկայածավալ շուկայի բացմանը՝ որպես արդյունք 1855-1875 թվականների ընթացքում նպաստելով Լյուքսեմբուրգում պողպատի արդյունաբերության զարգացմանն ու Լյուքսեմբուրգի երկաթուղային ցանցի ընդլայնմանը։

1866 թվականին Լյուքսեմբուրգը վերստին վերածվել է «կռվախնձորի», այս անգամ՝ Պրուսիայի և Ֆրանսիական երկրորդ կայսրության միջև։ Երկու ազդեցիկ տերությունները չէին ցանկանում հանդուրժել մյուսի ազդեցությունը Լյուքսեմբուրգ ամրոցի նկատմամբ։ Վեճը ստացել է Լյուքսեմբուրգի ճգնաժամ անվանումը և հարթվել 1867 թվականի Լոնդոնը երկրորդ պայմանագրով։ Մասնավորապես, համաձայնություն է ձեռք բերվել պրուսական զորքերը դուրս բերել Լյուքսեմբուրգից՝ ամրոցի պաշտպանական ամրությունների ապամոնտաժման և Մեծ դքսության լիակատար անկախության և չեզոքության հարգման պայմաններով[66]։ 1870 թվականի ֆրանս-պրուսական պատերազմի ժամանակ Լյուքսեմբուրգի չեզոքությունը պատշաճ մակարդակով հարգվել է հակամարտող կողմերի կողմից[67][68]։

Եվրոպական ազդեցիկ տերությունների միջև կրկնվող հակամարտությունների լույսի ներքո Լյուքսեմբուրգի ժողովրդի մոտ աստիճանաբար ձևավորվել է անկախության և ազգային ինքնության ձևավորման գիտակցությունը և 19-րդ դարում տեղի է ունեցել լյուքսեմբուրգցիների ազգային զարթոնքը[69]։ Լյուքսեմբուրգի ժողովուրդը սկսել է իրեն անվանել «լյուքսեմբուրգցի»՝ դադարելով լինել երկիրը շրջապատող մեծ ազգերից մեկի մաս։ Այդ ժամանակահատվածի ազգային զարթոնքն արտահայտվել է «Mir wëlle bleiwe wat mir sinn» համազգային կարգախոսի ձևակերպմամբ, որը լյուքսեմբուրգերենից թարգմանաբար նշանակում է «Մենք ուզում ենք մնալ այն, ինչ կանք»։ Հենց այս շրջանում էլ Լյուքսեմբուրգը կատարել է իր վճռական քայլը լիակատար ինքնիշխան պետության ստեղծման ճանապարհին՝ փաստացի անկախություն ձեռք բերելով Նիդերլանդներից[70]։

Գերմանական բռնազավթումներ և միջպատերազմյան քաղաքական ճգնաժամ (1890-1945)

Սահմանը Էլզաս-Լոթարինգիայի հետ 1871-1918 թվականներին։

1914 թվականի օգոստոսին՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակահատվածում, կայսերական Գերմանիան խախտելով Լյուքսեմբուրգի չեզոքությունը՝ ներխուժել է դքսություն․ արշավանքի նպատակը առավել նպաստավոր ռազմավարական տարածությունների զբաղեցնում էր դեպի Ֆրանսիայի լայնամասշտաբ ռազմախուժման նախօրյակին։ Այնուամենայնիվ, չնայած գերմանական օկուպացիային, Լյուքսեմբուրգին թույլատրվել է պահպանել իր անկախությունը և քաղաքական մեխանիզմների մեծ մասը[71]։ Չգիտակցելով այն փաստը, որ Գերմանիան գաղտնի ծրագրել էր միացնել Մեծ դքսությունը գերմանական հաղթանակի դեպքում ( «Սեպտեմբերյան ծրագրի» համաձայն), Լյուքսեմբուրգի կառավարությունը շարունակել է վարել ընդգծված և անխախտ չեզոքության քաղաքականություն։ Լյուքսեմբուրգի բնակչությունը, սակայն, չուներ վստահություն հարևան Գերմանիայի և նրա «բարի մտադրությունների» նկատմամբ։ Ընդհանուր հաշվով, առաջին աշխարհամարտին ֆրանսիական բանակում ծառայել են շուրջ 3700 լյուքսեմբուրգցի կամավորականներ, որոնցից 2000-ը զոհվել են[72]։ Դաշնակից ուժերին ինքնակամ միացած լյուքսեմբուրգցիների պատվին Մեծ դքսության մայրաքաղաքի կենտրոնում այսօր վեր է խոյանում «Gëlle Fra» («Ոսկե տիկին») հուշահամալիրը։

Պատերազմից ավարտից հետո Լյուքսեմբուրգում բողոքի մեծ ալիք է ծավալվել ընդդեմ միապետական վարչակարգի։ Բանն այն է, որ մեծ դքսուհի Մարիա Ադելաիդան շատերի կողմից (ներառյալ՝ Ֆրանսիայի և Բելգիայիկառավարությունների) մեղադրվում էր գերմանացիների հետ համագործակցելու մեջ։ Այս ֆոնին մեծացել են վերջինիս գահազրկելու և հանրապետության հռչակման շարժումները Լյուքսեմբուրգի ողջ տարածքում[73][74]։ Գերմանական բանակի նահանջից հետո Լյուքսեմբուրգ քաղաքում և Էշ-սյուր-Ալզետում կոմունիստները փորձել են Գերմանիայի օրինակով Լյուքսեմբուրգում ևս ստեղծել խորհրդային բանվորական հանրապետություն, որի փորձերը, սակայն, կարճ ժամանակահատվածում հիմնահատակ ճնշվել են[74][73]։ 1918 թվականի նոյեմբերին Պատգամավորների պալատում բարձրացվել է միապետության վերացման պահանջ, որը 21 կողմ, 19 դեմ և 3 ձեռնպահ ձայների հարաբերակցությամբ անհաջողության է մատնվել[75]։ Քննարկվող ժամանակահատվածում Լյուքսեմբուրգի նկատմամբ ավելացել են նաև միջազգային ճնշումները։ Ֆրանսիան կասկածի տակ էր դնում ի դեմս Մարիա Ադելաիդայի Լյուքսեմբուրգի կառավարության չեզոքությունը պատերազմի ժամանակ՝ մեղադրելով դքսությանը գերմանական ինտերվիստներին օժանդակելու մեջ։ Զուգահեռաբար Ֆրանսիայում և Բելգիայում բազմաթիվ կոչեր են հնչեցվել Լյուքսեմբուրգը անեքսացնելու առնչությամբ[76]։

1919 թվականի հունվարին Լյուքսեմբուրգի բանակի ստորաբաժանումներից մեկը բարձրացրել է ապստամբություն՝ իրեն հռչակելով Լյուքսեմբուրգի հանրապետության բանակ, սակայն ֆրանսիական զորքերի միջամտությամբ ընդվզմանը վերջ է դրվել[76] Այնուամենայնիվ, սեփական զինված ուժերի անհավատարմության հանգամանքից հուսահատված Մարիա Ադելաիդան 5 օր անց հրաժարվել է գահից՝ հօգուտ քրոջ՝ Շառլոտայի[77]։ Նույն թվականին համաժողովրդական հանրաքվեի ժամանակ Լյուքսեմբուրգի բնակչության 77,8%-ը քվեարկել է միապետության պահպանման օգտին և մերժել հանրապետության ստեղծման գաղափարը։ Բելգիայից եկող ռազմական անեքսիայի սպառնալիքի պայմաններում Փարիզի խաղաղության վեհաժողովում որոշվել է պահպանել Լյուքսեմբուրգը որպես անկախ պետություն[78]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի բռնկումից հետո՝ 1940 թվականին, Լյուքսեմբուրգի չեզոքությունը վերստին ոտնահարվել է։ Այդ տարում նացիստական Գերմանիայի վերմախտը առանց պատերազմի հայտարարման կամ որևէ հիմնավորում ներկայացնելու, հատել է լյուքսեմբուրգա-գերմանական սահմանը, որի ամբողջ երկարությամբ կառուցվել էր «Շուսթերի գիծ» անվանումը կրող պաշտպանական պատ[79]։ Ի տարբերություն Առաջին համաշխարհային պատերազմի, Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ գրեթե առանց դիմադրության երկրի ամբողջական բռնազավթումից հետո այն միացվել է Նացիստական Գերմանիային։ Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին Լյուքսեմբուրգը դադարել է համարվել չեզոք պետություն, քանի որ Միացյալ Թագավորության մայրաքաղաք Լոնդոնում ձևավորված Լյուքսեմբուրգի վտարանդի կառավարությունը անթաքույց աջակցում էր Հակահիտլերյան խմբավորմանը։ Վերջիններս ընդհուպ մինչև ռազմաճակատ են ուղարկել կամավորական խմբեր, որոնք մասնակցել են Նորմանդական դեսանտային օպերացիային։ Միևնույն ժամանակ Լյուքսեմբուրգի ներսում նացիստների վարած գերմանականացման քաղաքականությունը բախվել է մի շարք խոչընդոտների, այդ թվում՝ երկրի ներստում ձևավորված դիմադրության շարժման խմբերի[80]։ Դաշնակիցների հաղթանակով ավարտված Երկրորդ աշխարհամարտից հետո Լյուքսեմբուրգի հավատարմությունը նույնիսկ չի դրվել քննարկման։ Մեծ դքսությունը պատերազմի ժամանակ կորցրել է իր բնակչության 2,45%-ը, ենթակառուցվածքների երկու երրորդը ավերվել կամ մեծապես վնասվել են (հիմնականում Բուլգեի ճակատամարտի պատճառով)[81]։ Հոլոքոստի ժամանակ Լյուքսեմբուրգում սպանվել են տարբեր հաշվարկներով 1000-2500 հրեաներ։

Եվրոատլանտյան ինտեգրացիա (1945-ից մինչև մեր օրեր)

Համաշխարհային պատերազմի ավարտից անմիջապես հետո՝ 1945 թվականին, Մեծ դքսությունը դարձել է Միավորված ազգերի կազմակերպության հիմնադիր անդամ։ Սահմանադրության նոր խմբագրությամբ 1948 թվականին վերջ է դրվել Լյուքսեմբուրգի վարած չեզոքության քաղաքականությանը, իսկ 1949 թվականի ապրիլին այն դարձավ Հյուսիսատլանտյան դաշինքի (ՆԱՏՕ) հիմնադիր անդամ[82]։ Սառը պատերազմի տարիներին Լյուքսեմբուրգը շարունակել է մնալ Արևմտյան ճամբարում՝ ստեղծելով ռազմավարական մակարդակում գտնվող դաշնակցային հարաբերություններ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների հետ։ 1950-ական թվականների Լյուքսեմբուրգի դրոշի ներքո մեկ փոքրաթիվ զորախումբ կռվել է Կորեական պատերազմում՝ հօգուտ հարավկորեական կողմի[83]։ Լյուքսեմբուրգի զորքերը տեղակայվել են Աֆղանստանում ևս՝ Անվտանգության աջակցության միջազգային ուժերին (ISAF) աջակցելու առաքելությամբ[84]։

1950-ական թվականներին Լյուքսեմբուրգը հանդիսացել է Եվրոպական համայնքների հիմնադիր վեց երկրներից մեկը, որին նախորդել է 1952 թվականին Ածխի և պողպատի եվրոպական համայնքի, իսկ 1958 թվականին՝ Եվրոպական տնտեսական համայնքի և ատոմային էներգիայի եվրոպական համայնքի (Եվրատոմ) ստեղծումը։ 1993 թվականին Լյուքսեմբուրգը դարձել է Եվրոպական միության հիմնադիր-անդամ։ Ռոբերտ Շումանի (ԵՄ հիմնադիր հայրերից), Պիեռ Վերների (համարվում է եվրոյի հայրը), Գաստոն Թորնի, Ժակ Սանթերի և Ժան-Կլոդ Յունկերի (Եվրահանձնաժողովի նախկին նախագահներ) հետ լյուքսեմբուրգյան քաղաքական գործիչները հսկայական ներդրում են ունեցել Եվրոպական միության կազմավորման գործընթացում։ 1999 թվականին Լյուքսեմբուրգը միացել է Եվրագոտուն։ 2013 թվականին երկիրն ընտրվել է Միավորված ազգերի կազմակերպության անվտանգության խորհրդի ոչ մշտական անդամ (2013-2014)։

20-րդ դարասկզբին Կարմիր հողերում գտնվող երկաթի հանքաքարի հարուստ պաշարների առկայության վրա հիմնված պողպատի արդյունաբերության ինտենսիվ զարգացումը նպաստել է Լյուքսեմբուրգի ինտենսիվ արդյունաբերականացմանը։ 1970-ականներին պողպատի արդյունաբերության անկումից հետո երկիրը նպատակադրվել է դառնալ համաշխարհային ֆինանսական կենտրոն։ 21-րդ դարասկզբից ի վեր Լյուքսեմբուրգը կենտրոնացել է գիտելիքի տնտեսություն զարգացնելու ուղղությամբ։

Պետական կարգ և քաղաքականություն

Լյուքսեմբուրգի ազգային օրենսդիր մարմնի՝ Պատգամավորների պալատի նստավայրը Լյուքսեմբուրգ մայրաքաղաքում։

Լյուքսեմբուրգը ժողովրդավարության ցուցանիշներով միջազգային բոլոր վարկանշային աղյուսակներում ներկայացվում է որպես «լիարժեք ժողովրդավարություն»[85]՝ խորհրդարանական ժողովրդավարությամբ, որի գլուխ կանգնած է սահմանադրական միապետը։ Գործադիր իշխանությունն իրականացնում է մեծ դուքսը և իր կաբինետը, որը բաղկացած է նախարարներից[86]։ Լյուքսեմբուրգի հիմնական և բարձրագույն օրենքը՝ Սահմանադրությունը, ընդունվել է 1868 թվականի հոկտեմբերի 17-ին՝ համաժողովրդական հանրաքվեի միջոցով[87]։

Սահմանադրության համաձայն մեծ դուքսն իրավասու է արձակել օրենսդիր մարմնի գումարումը, որի դեպքում նոր ընտրություններ պետք է անցկացվեն երեք ամսվա ընթացքում։ 1919 թվականի խմբագրությամբ սահմանվել է Լյուքսեմբուրգի սահմանադրական կարգի հիմնաքարային նորմերից մեկը, որը նախատեսում է, որ Լյուքսեմբուրգում իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին, որն իրականացվում է մեծ դուքսի կողմից՝ Սահմանադրության և օրենքների համաձայն[88]։

Մեծ դքսության պալատը Լյուքսեմբուրգ քաղաքում Լյուքսեմբուրգի մեծ դուքսի պաշտոնական նստավայրն է։

Օրենսդիր իշխանությունը վերապահված է Պատգամավորների պալատին, որն իրենից ներկայացնում է վաթսուն անդամից բաղկացած միապալատ օրենսդիր մարմին։ Լյուքսեմբուրգում պատգամավորներն ուղղակիորեն ընտրվում են հինգ տարի ժամկետով չորս ընտրատարածքներից։ Օրենսդիր իշխանության համակարգում կարևոր նշանակություն ունի Պետական խորհուրդը, որը կազմված է 21 շարքային քաղաքացիներից և նշանակված լինելով մեծ դուքսի կողմից, հասարակության անունից խորհրդատվություն է իրականացնում Պատգամավորների պալատին՝ իրավաստեղծ գործունեության շրջանակներում[89]։

Լյուքսեմբուրգն ունի եռաստիճան դատական համակարգ։ Բարձրագույն դատական ատյանը Արդարադատության գերագույն դատարանն է, որը միավորում է Վերաքննիչ և Վճռաբեկ դատական ատյանները։ Սահմանադրական արդարադատության իրականացման գործառույթները վերապահված են Լյուքսեմբուրգի սահմանադրական դատարանին, որը տեղակայված է երկրի մայրաքաղաքում։

Վարչատարածքային բաժանում

Լյուքսեմբուրգը բաժանված է 12 կանտոնների, որոնք էլ իրենց հերթին հետագայում բաժանված են 102 համայնքների (կոմունաների)[90]։ Համայնքներից 12-ը ունեն քաղաքի կարգավիճակ։ Լյուքսեմբուրգը հանդիսանում է երկրի մայրաքաղաքն ու խոշորագույն քաղաքը[91]։

Արտաքին հարաբերություններ

Բենիլյուքսի անդամ երեք երկրների` Բելգիայի, Լյուքսեմբուրգի և Նիդերլանդների վարչապետները 2011 թվականին Հաագայում։

Լյուքսեմբուրգը երկար ժամանակ եղել է եվրոպական քաղաքական և տնտեսական ինտեգրման ակնառու ջատագովը։ 1921 թվականին Լյուքսեմբուրգը և Բելգիան ստեղծել են Բելգիա-Լյուքսեմբուրգ տնտեսական միությունը (BLEU)՝ ձևավորելով միասնական արժույթի ռեժիմ և ընդհանուր մաքսային համակարգ[92]։ Լյուքսեմբուրգը Բենիլյուքսի տնտեսական միության անդամ է և եղել է Եվրոպական տնտեսական համայնքի (այժմ՝ Եվրոպական միություն) հիմնադիր անդամներից մեկը։ Լյուքսեմբուրգը նաև Շենգենյան գոտու անդամ է (կոչվել է Լյուքսեմբուրգի Շենգեն գյուղական բնակավայրի անունով, որտեղ ստորագրվել է ԵՄ մի շարք երկրների միջև անձնագրային և մաքսային հսկողությունը վերացնելու վերաբերյալ համաձայնագիրը)[93]։ Այնուամենայնիվ, լյուքսեմբուրգցիների մեծամասնությունը հետևողականորեն հավատում է, որ եվրոպական միասնությունն իմաստ ունի միայն դինամիկ անդրատլանտյան հարաբերությունների համատեքստում, և դրանով իսկ պայմանավորված Լյուքսեմբուրգը ավանդաբար աչքի է ընկնում իր ՆԱՏՕ-ամետ և ամերիկամետ քաղաքականությամբ[94]։

Լյուքսեմբուրգը երկկողմ դիվանագիտական հարաբերություններ է հաստատել Միավորված ազգերի կազմակերպության անդամ աշխարհի բոլոր պետությունների, ինչպես նաև ՄԱԿ-ի անդամ չհանդիսացող մասամբ ճանաչված Կոսովոյի Հանրապետության հետ։ Առաջին երկիրը, որի հետ 1879 թվականի նոյեմբերի 27-ին պաշտոնապես հաստատվել են դիվանագիտական հարաբերություններ, հանդիսացել է Միացյալ Թագավորությունը[95]։ Վերջինիս հաջորդել են Ֆրանսիան[96], Վատիկանը[97][98], Իտալիան[99], Իսպանիան[100], Նիդերլանդները, Ռուսաստանը[101] և Ավստրիան։

Լյուքսեմբուրգը առանձնահատուկ հարաբերություններ ունի Բենիլյուքսի անդամ մյուս երկու պետությունների՝ Նիդերլանդների և Բելգիայի հետ։ Բենիլյուքսի ստեղծման պայմանագիրը կնքվել է Հաագայում 1958 թվականին։ Պայմանագիրը ենթադրում է միասնական շուկայի ստեղծում, աշխատուժի, կապիտալի և ապրանքների ազատ տեղաաշարժի տնտեսական, ֆինանսական և սոցիալական քաղաքականության համաձայնեցում։

Լյուքսեմբուրգում են գտնվում Եվրոպական միության մի շարք կարևորագույն հաստատությունների նստավայրերը, այդ թվում՝ Եվրոպական միության արդարադատության դատարանը, Եվրոպական աուդիտորական դատարանը, Եվրոպական միության վիճակագրական գրասենյակը (Եվրոստատ) և այլն։ Եվրախորհրդարանի քարտուղարությունը ևս պաշտոնապես հաստատված է, սակայն խորհրդարանը, որպես կանոն, իր հանդիպումներն անցկացնում է Բրյուսելում կամ Ստրասբուրգում[102]։ Լյուքսեմբուրգում է գտնվում նաև Եվրոպական ազատ առևտրի ասոցիացիայի (ԵԱԱԱ) դատարանը, որը ծառայում է ԵԱԱԱ-ի անդամ չորս պետություններին՝ Նորվեգիային, Իսլանդիային և Լիխտենշտայնին։ Վերջիններս (նաև Շվեյցարիան) ԵՏՄ համաձայնագրի միջոցով հանդիսանում են Եվրոպական միասնական շուկայի մաս[103]։

Ժողովրդագրություն

Խոշոր քաղաքներ

 
Լյուքսեմբուրգի խոշոր քաղաքները
Դիրք Կանտոն Բնակ․
Լյուքսեմբուրգ (քաղաք)
Լյուքսեմբուրգ (քաղաք)
Էշ-սյուր-Ալզետ
Էշ-սյուր-Ալզետ 		1 Լյուքսեմբուրգ (քաղաք) Լյուքսեմբուրգի կանտոն 132,780 Դիֆերդանգ
Դիֆերդանգ
Դյուդելանժ
Դյուդելանժ
2 Էշ-սյուր-Ալզետ Էշ-սյուր-Ալզետի կանտոն 36,625
3 Դիֆերդանգ Էշ-սյուր-Ալզետի կանտոն 29,536
4 Դյուդելանժ Էշ-սյուր-Ալզետի կանտոն 21,952
5 Պետանժ Էշ-սյուր-Ալզետի կանտոն 20,563
6 Սանեմ Էշ-սյուր-Ալզետի կանտոն 18,333
7 Հեսպերանժ Լյուքսեմբուրգի կանտոն 16,433
8 Բետտամբուր Էշ-սյուր-Ալզետի կանտոն 11,422
9 Շիֆլանժ Էշ-սյուր-Ալզետի կանտոն 11,363
10 Կերյենգ Կապելենի կանտոն 11,015
Բնակչության խտությունը Լյուքսեմբուրգում՝ ըստ կոմունաների։ Քաղաք Լյուքսեմբուրգը, որը հիմնական քաղաքային տարածքն է, գտնվում է երկրի հարավային կենտրոնական հատվածում։

Էթնիկ խմբեր

Գաղթականների ամենամեծ խմբերը (2023)[104]
  1. {{{2}}} Պորտուգալիա (92,101)
  2. {{{2}}} Ֆրանսիա (49,104)
  3. {{{2}}} Իտալիա (24,676)
  4. {{{2}}} Բելգիա (19,205)
  5. {{{2}}} Գերմանիա (12,678)
  6. {{{2}}} Իսպանիա (9,068)
  7. {{{2}}} Ռումինիա (6,625)
  8. {{{2}}} Ուկրաինա (5,238)
  9. {{{2}}} Լեհաստան (5,130)
  10. {{{2}}} Հնդկաստան (4,657)

20-րդ դարում Լյուքսեմբուրգում ներգաղթյալների թիվը աճել է՝ պայմանավորված Բելգիայից, Ֆրանսիայից, Իտալիայից, Գերմանիայից և Պորտուգալիայից գաղթականների ներթափանցումով։ Ընդ որում Պորտուգալիայից եկած գաղթականների թիվն ամենամեծն է։ 2022 թվականին Լյուքսեմբուրգի 94 335 բնակիչ ունեցել է պորտուգալական քաղաքացիություն[105]։ 2022 թվականի տվյալներով Լյուքսեմբուրգն ունեցել է 643 941 մշտական բնակչություն, որից 47․2% այլազգիներ են[106]։ Ընդ որում այլազգիների մեջ ամենամեծ էթնիկ խումբը կազմում են պորտուգալացիները՝ 14․8%, այնուհետև ֆրանսիացիները (7․6%), իտալացիները (3․7%), բելգիացիները (3%) և գերմանացիները (2%)[105]։

Հարավսլավական պատերազմներից ի վեր Լյուքսեմբուրգը ունեցել է գաղթականների ներհոսք Բոսնիա և Հերցոգովինայից, Մոնտենեգրոյից և Սերբիայից։ 2022 թվականին ներգաղթականների թիվը աճել է նախորդ տարվա համեմատ՝ 25335-ից հասնելով 31433-ի[107]։ 2000 թվականին 162 000 ներգաղթյալ է եղել Լյուքսեմբուրգում՝ կազմելով բնակչության 37%-ը։ 1999 թվականի տվյալներով Լյուքսեմբուրգում եղել է 5000 ապօրինի ներգաղթյալ[108]։

Լեզուներ

1984 թվականից ի վեր Լյուքսեմբուրգն օրենքով ունի մեկ ազգային լեզու՝ լյուքսեմբուրգերենը[109]։ Այն համարվում է լյուքսեմբուրգցիների մայրենի լեզուն կամ «սրտի լեզուն», որը ընդհանուր առմամբ օգտագործում են խոսելու և միմյանց գրելու համար։ Լյուքսեմբուրգերենը, ինչպես նաև Գերմանիային մոտ գտնվող տարածքների խոսվածքները պատկանում են արևմտակենտրոնական գերմանական լեզվախմբի մոզելյան-ֆրանկոնյան ենթախմբին, որն ընդհանուր առմամբ հասկանալի է նաև սահմանից այն կողմ, չնայած լյուքսեմբուրգերենը նաև ունի ֆրանսիական ծագման 5000 բառ[110][111]։ Լյուքսեմբուրգերենի իմացությունը նատուրալիզացիայի չափանիշ է համարվում[112]։

Լյուքսեմբուրգերենից բացի, ֆրանսերենը և գերմաներենը ևս օգտագործվում են վարչական և իրավական գործերում՝ երեք լեզուներն էլ դարձնելով Լյուքսեմբուրգի պաշտոնական լեզուներ[109]։ 1984 թվականին հրապարակված օրենքի 4-րդ հոդվածի համաձայն՝ եթե քաղաքացին հարց է տալիս լյուքսեմբուրգերենով, գերմաներենով կամ ֆրանսերենով, վարչակազմը պետք է հնարավորինս աշխատի պատասխանել այն լեզվով, որով տրվել է հարցը[109]։

Լյուքսեմբուրգը մեծապես բազմալեզու երկիր է։ 2021 թվականի տվյալներով քաղաքացիների 49%-ի համար լյուքսեմբուրգերենը հիմնական լեզու է, 15.4%-ի համար՝ պորտուգալերենը, 14.9%-ի համար՝ ֆրանսերենը, 3.6%-ի համար՝ անգլերենը, 3.6%-ի համար՝ իտալերենը, 2.9%-ի համար՝ գերմաներենը, իսկ 10.8%-ի համար՝ այլ լեզուները[113][114]։ Չնայած ֆրանսերենը բնակչության ընդամենը 14․9%-ի համար է մայրենի լեզու, քաղաքացիների 98%-ը կարող են խոսել այդ լեզվով[115]։ Լյուքսեմբուրգի բնակչության մեծագույն մասը տիրապետում է երկրորդ կամ երրորդ լեզվի[116]։ 2018 թվականի տվյալներով բնակչության մեծ մասը կարողանում է խոսել բազմաթիվ այլ լեզուներով ևս․ քաղաքացիների 80%-ը կարողանում է խոսել անգլերեն, 78%-ը՝ գերմաներեն և 77%-ը՝ լյուքսեմբուրգերեն՝ նշելով, որ այս լեզուները համապատասխանաբար իրենց երկրորդ, երրորդ կամ չորրորդ լեզուներն են[115]։

Պաշտոնական երեք լեզուներն էլ ամենօրյա կյանքում հավասարապես օգտագործվող լեզուներ են։ Լյուքսեմբուրգերենը այն լեզուն է, որը լյուքսեմբուրգցիներն ընդհանուր առմամբ օգտագործում են խոսելու և միմյանց գրելու համար, բավականին մեծացել է այս լեզվով վեպերի և ֆիլմերի արտադրությունը։ Միևնույն ժամանակ բազմաթիվ գաղթական աշխատողներ (բնակչության շուրջ 47%-ը) այն չի օգտագործում որպես շփման լեզու[117]։

Պաշտոնական և գրավոր հաղորդակցության մեծ մասն իրականացվում է ֆրանսերենով, որն առավելապես օգտագործվում է հանրային հաղորդակցության համար, գրավոր պաշտոնական հայտարարությունների, գովազդների և ճանապարհային նշանների համար։ Մեծ դքսության իրավական համակարգի վրա Նապոլեոնյան օրենսգրքի պատմական ազդեցության պատճառով ֆրանսերենը նաև օրենսդրության միակ լեզուն է և, ընդհանուր առմամբ, կառավարության, վարչարարության և արդարադատության նախընտրելի լեզուն։ Խորհրդարանական քննարկումները հիմնականում անցկացվում են լյուքսեմբուրգերենով, մինչդեռ գրավոր կառավարական հաղորդագրությունները և պաշտոնական փաստաթղթերը (օրինակ՝ վարչական կամ դատական որոշումները, անձնագրերը և այլն) կազմվում են հիմնականում ֆրանսերենով, իսկ երբեմն էլ նաև գերմաներենով։

Չնայած պաշտոնական կյանքը մեծապես բազմալեզու է, մասնավոր հատվածի բիզնեսների ղեկավարների կողմից ֆրանսերենը (56%) նկարագրվում է որպես իրենց ընկերությունների հիմնական աշխատանքային լեզու, որին հաջորդում են լյուքսեմբուրգերենը (20%), անգլերենը (18%) և գերմաներենը (6%)[118]։

Գերմաներենը շատ հաճախ օգտագործվում է լրատվամիջոցների կողմից ֆրանսերենի հետ զուգահեռ և լյուքսեմբուրգցիների մեծամասնության կողմից համարվում է իրենց երկրորդ լեզուն։ Սա հիմնականում պայմանավորված է գերմաներենի և լյուքսեմբուրգերենի նմանությամբ, բայց նաև այն պատճառով, որ այն առաջին լեզուն է, որը երեխաներին սովորեցնում են տարրական դպրոցում[119]։

Պորտուգալական ծագման մեծ համայնքի պատճառով պորտուգալերենը ևս բավականին տարածված է Լյուքսեմբուրգում, թեև այն սահմանափակվում է այս համայնքի ներսում։ Պորտուգալերենը պաշտոնական կարգավիճակ չունի, սակայն վարչակազմը երբեմն որոշ տեղեկատվական փաստաթղթեր տրամադրում է նաև պորտուգալերենով։

Չնայած Լյուքսեմբուրգն այսօր համարվում է առավելապես բազմալեզու երկիր, որոշ մարդիկ պնդում են, որ Լյուքսեմբուրգը ֆրանսիականացման ճանապարհին է, և լյուքսեմբուրգերենը և գերմաներենը երկրում անհետանալու վտանգի տակ են, որի արդյունքում ապագայում Լյուքսեմբուրգը կա՛մ դառնալու է միալեզու ֆրանկոֆոն երկիր, կա՛մ առնվազն երկլեզու երկիր, որտեղ օգտագործվում են ֆրանսերենը և անգլերենը[120][121][116]։

Կրոն

Լյուքսեմբուրգի Աստվածամոր տաճար

Լյուքսեմբուրգը աշխարհիկ պետություն է, սակայն պետությունը որոշ կրոններ ճանաչում է որպես պաշտոնապես հովանավորյալ կրոններ։ Սա պետությանը թույլ է տալիս ներգրավվել կրոնական կառավարման և հոգևորականների նշանակման գործում՝ փոխարենը վճարելով աշխատավարձեր և որոշ ընթացիկ ծախսեր։ Այսպիսի հովանավորյալ կրոններից ու կրոնական ուղղություններից են հուդայականությունը, կաթոլիկ եկեղեցին, Հույն ուղղափառ եկեղեցին, Ռուս ուղղափառ եկեղեցին, Անգլիկան եկեղեցին, լյութերականությունը, կալվինականությունը, մենոնիտիզմը և իսլամը[122]։

1980 թվականից ի վեր կառավարության կողմից կրոնական հավատալիքների կամ սովորույթների վերաբերյալ վիճակագրություն հավաքելը ապօրինի է համարվում[123]։ Փաստերի համաշխարհային գրքի 2020 թվականի տվյալներով լյուքսեմբուրգցիների 70.6%-ը կաթոլիկ է, այդ թվում նաև մեծ դքսական ընտանիքը, 2.3%-ը մուսուլման է, 0.4%-ը՝ այլ (այդ թվում բուդդիստ, հինդու, հրեա), իսկ 26.7%-ը չի հարում որևէ կրոնի[124]։

Կրթություն

Լյուքսեմբուրգի համալսարանը երկրի միակ համալսարանն է։

Լյուքսեմբուրգի կրթական համակարգը եռալեզվյան է․ տարրական դպրոցի առաջին տարիները լյուքսեմբուրգերեն են, այնուհետև՝ գերմաներեն, իսկ միջնակարգ դպրոցում ուսուցման լեզուն ֆրանսերենն է[125]։ Միջնակարգ դպրոցն ավարտելու համար երեք լեզուների իմացությունը պարտադիր է, սակայն աշակերտների կեսը դպրոցից հեռանում է առանց հավաստագրված որակավորման, սա հատկապես վերաբերում է ներգաղթյալների երեխաներին[126]։ Երեք ազգային լեզուներից բացի, անգլերենը պարտադիր դասավանդվում է դպրոցում, և Լյուքսեմբուրգի բնակչության մեծ մասը կարողանում է խոսել անգլերեն։ Պորտուգալերենը՝ ներգաղթյալ ամենամեծ համայնքի լեզուն, նույնպես կիրառվում է բնակչության մեծ հատվածի կողմից, բայց պորտուգալախոս համայնքից դուրս համեմատաբար քչերն են խոսում[127]։

Լյուքսեմբուրգի համալսարանը Լյուքսեմբուրգում գտնվող միակ համալսարանն է։ 2014 թվականին Լյուքսեմբուրգի բիզնես դպրոցը ստեղծվել է մասնավոր նախաձեռնությամբ և 2017 թվականին հավատարմագրում է ստացել Լյուքսեմբուրգի Բարձրագույն կրթության և հետազոտությունների նախարարության կողմից[128][129]։ Երկու ամերիկյան համալսարաններ իրենց կամպուսներն ունեն երկրում՝ Մայամիի համալսարանը (Դոլիբուա եվրոպական կենտրոն) և Սուրբ սրտի համալսարանը (Լյուքսեմբուրգի կամպուս)[130]։

Առողջապահություն

2021 թվականի տվյալներով Լյուքսեմբուրգում մեկ շնչի հաշվով առողջության վրա կատարվող ծախսը ԵՄ-ում ամենաբարձրերից է՝ 4182 եվրո։ Մյուս կողմից առողջապահական ծախսերը որպես ՀՆԱ-ի մասնաբաժին (5,7%) ցածր են։ Լյուքսեմբուրգը ԵՄ-ում երկրորդն է նաև առողջապահության ոլորտում պետական ծախսի առումով՝ 86%[105]։

Կյանքի տևողությունը Լյուքսեմբուրգում ևս ԵՄ-ի ամենաբարձր ցուցանիշներից է՝ 2022 թվականի տվյալներով 83։ 2019 թվականի տվյալներով Լյուքսեմբուրգում մարդկանց մահացության մեկ երրորդը վերագրվում է վարքագծային գործոններին՝ ծխախոտ, դիետիկ ռիսկեր, ալկոհոլի օգտագործում և ցածր ֆիզիկական ակտիվություն[105]։

Մշակույթ

Էդվարդ Սթայհեն՝ նկարիչ, լուսանկարիչ

Լյուքսեմբուրգը մեծապես կրել է իր հարևանների մշակութային ազդեցությունը։ Իր պատմության ընթացքում լինելով հիմնականում գյուղական երկիր՝ այն պահպանել է մի շարք ժողովրդական ավանդույթներ։ Կան մի քանի նշանավոր թանգարաններ, որոնք հիմնականում գտնվում են մայրաքաղաքում։ Սրանցից են Լյուքսեմբուրգի պատմության և արվեստի ազգային թանգարանը, Լյուքսեմբուրգի քաղաքային պատմության թանգարանը, նորաբաց Մեծ դուքս Ժանի ժամանակակից արվեստի թանգարանը։ Դիկիրխում գտնվող Ռազմական պատմության ազգային թանգարանը հատկապես հայտնի է Արդենների ռազմագործողությանը վերաբերող ցուցադրություններով։ Լյուքսեմբուրգ քաղաքը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկում է՝ հաշվի առնելով քաղաքի ամրությունների պատմական կարևորություն[131]։

Լյուքսեմբուրգից են միջազգայնորեն հայտնի մի քանի նկարիչներ, այդ թվում՝ նկարիչներ Թեո Քերգը, Ժոզեֆ Կուտերը և Միշել Մաջերուսը և լուսանկարիչ Էդվարդ Սթայհենը, որի «Մարդկային ցեղը» ցուցահանդեսը տեղ է գտել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Աշխարհի հիշողության» ցուցակում և այժմ մշտապես գտնվում է Կլերվոյում։ Խմբագիր և հեղինակ Հյուգո Գերնսբեկը, որի հրատարակությունները բյուրեղացրել են գիտաֆանտաստիկ ժանրի հայեցակարգը, ծնվել է Լյուքսեմբուրգ քաղաքում։ Կինոաստղ Լորտեա Յանգը ևս լյուքսեմբուրգյան ծագում ունի[132]։

Լյուքսեմբուրգը Եվրատեսիլ երգի մրցույթի հիմնադիր մասնակիցներից է, որը ամեն տարի մասնակցել է մրցույթին՝ սկսած 1956 թվականից մինչև 1993 թվականը, բացի 1959 թվականից, և երկար դադարից հետո կրկին մասնակցելու է 2024 թվականին[133]։ Լյուքսեմբուրգը մրցույթի հաղթող է դարձել 5 անգամ՝ 1961, 1965, 1972, 1973 և 1983 թվականներին և հյուրընկալել է մրցույթը 1962, 1966, 1973 և 1984 թվականներին, սակայն Լյուքսեմբուրգի ներկայացրած 38 ելույթներից միայն 9 են կատարվել լյուքսեմբուրգցի արտիստի կողմից[134]։

Լյուքսեմբուրգն առաջին քաղաքն է, որը երկու անգամ ճանաչվել է որպես Եվրոպայի մշակութային մայրաքաղաք։ Առաջին անգամ ճանաչվել է 1995 թվականին։ 2007 թվականին Եվրոպայի մշակութային մայրաքաղաքը ընդգրկել է Լյուքսեմբուրգի Մեծ Դքսությունը, Գերմանիայի Ռայնլանդ-Պֆալց և Սաար տարածքները, Բելգիայի Վալոնիայի շրջանը և գերմանախոս հատվածը, ինչպես նաև Ֆրանսիայի Լոթարինգիայի շրջանը[135]։ Միջոցառումը փորձ էր խթանել շարժունակությունը և մտքերի փոխանակությունը՝ հատելով սահմանները ֆիզիկապես, հոգեբանորեն, գեղարվեստականորեն և զգացմունքայնորեն։

Լյուքսեմբուրգը 2010 թվականի մայիսի 1-ից հոկտեմբերի 31-ը Շանհայում տեղի ունեցող համաշխարհային Expo 2010 ցուցահանդեսին ունեցել է իր տաղավարը[136][137]։ Անտառի և ամրոցի ձևով նախագծված տաղավարի գաղափարը հիմնված է եղել Լյուքսեմբուրգ բառի չինարեն «Lúsēnbǎo» գրադարձության վրա, որն ուղիղ թարգմանության դեպքում նշանակում է «անտառ և ամրոց»։ Այն ներկայացրել է Լյուքսեմբուրգը որպես «Կանաչ սիրտ Եվրոպայում»[138]։

Տնտեսություն

Լյուքսեմբուրգ զարգացած ինդուստրիալ երկիր է, տիրապետում է արտասահմանյան կապիտալը (ֆրանսիական, բելգիական և այլն)։ Համախառն Ներքին Արդյունքի ավելի քան 87,7%-ը (2014) տալիս է Սպասարկման ոլորտը[139]։

Արդյունաբերություն

Արդյունաբերությունը տալիս է համախառն ներքին արդյունքի մոտ 12%-ը[139]։ Արդյունաբերությանը բնորոշ են համակենտրոնացման բարձր աստիճանը և արտադրանքի մեծ չափերի հասնող արտահանությունը։ Մետալուրգիայի մեջ օգտագործվում է ինչպես տեղական, այնպես էլ ներմուծվող երկաթի հանքաքարը (գլխավորապես Ֆրանսիայից), քարածուխը և կոքսը (Գերմանիայից)։ Մետալուրգիական գլխավոր կոմբինատները (լրիվ ցիկլով) տեղաբաշխված են հանքահորերի մոտ և Լյուքսեմբուրգի արվարձաններում։ Կան, Մեքենաշինական, քիմիական, սննդի, ցեմենտի և խեցեգործական արդյունաբերության ձեռնարկություններ։

Գյուղատնտեսություն

Գյուղատնտեսությունը տալիս է համախառն ներքին արդյունքի մոտ 0.3%-ը[139]։ Մշակում են ցորեն, գարի, վարսակ, կարտոֆիլ, ճակնդեղ։ Հովիտներում զարգացած է պտղաբուծությունը և խաղողագործությունը։

Տրանսպորտ

Երկաթուղու երկարությունը 275 կմ[140] է, որն ամբուղջությամբ էլեկտրիֆիկացված է։ Լյուքսեմբուրգով են անցնում անդրեվրոպական երկաթուղիները։ Ավտոճանապարհների երկարությունը 2,899 կմ[140] է։ Նավարկություն կա Մոգել գետի վրա։

Արտաքին առևտուր

Արտահանում է պողպատե գլանվածք, ֆոսֆորային պարարտանյութ, ցեմենտ, փայտանյութ, էլեկտրաէներգիա, ներմուծում՝ քարածուխ, կոքս, երկաթի հանքաքար, մեքենաներ և սարքավորումներ, նավթամթերքներ, գործվածքեղեն, հացահատիկ։ Դրամական միավորը Եվրո-ն է։

Առողջապահություն

2015 թվականին ծնունդը կազմել է 1000 բնակչին 11,37[141], ընդհանուր մահացությունը՝ 7,24[141]: Գերակշռում են աթերոսկլերոզը և սիրտանոթային հիվանդությունները, չարորակ նորագոյացությունները, շաքարային հիվանդությունը են։ Հանդիպում են մանկական վարակիչ, վեներական հիվանդությունները, լյարդաբորբը։ Վերացվել է պոլիոմիելիտը, կրճատվել են տուբերկուլոզի դեպքերը։

Լուսավորություն

Ժողկրթության համակարգի մեջ են մտնում նախադպրոցական հիմնարկները (4—6 տարեկան երեխաների համար), պետական և մասնավոր պարտադիր տարրական դպրոցները (ուսուցման տևողությունը՝ 8—9 տարի), միջնակարգ դպրոցները՝ 7-ամյա դասական և 6-ամյա ժամանակակից լիցեյներ։ Գոյություն ունեն նաև լրացուցիչ դպրոցներ (ուսուցման Տևողությունը՝ 3 տարի)։ Պարտադիր դպրոցում ուսուցումը տարվում է գերմաներենով (II դասարանից անցնում են նաև ֆրանսերեն), միջնակարգում՝ ֆրանսերենով։ Տարրական դպրոցի ուսուցիչներ են պատրաստում մանկավարժական ինստիտուտները։ Լյուքսեմբուրգում է գտնվում Համեմատական գիտությունների միջազգային համալսարանը (հիմն. 1957 թվականին), 1969 թվականին ստեղծվել են համալսարանական կուրսեր։ Ավարտողներն իրավունք են ստանում արտասահմանյան համալսարանների II կուրս ընդունվելու։ Լյուքսեմբուրգն ունի Ազգային (հիմն. 1798 թվականին, 520 հզ. կտոր գիրք), Քաղաքային (հիմն. 1901 թվականին, 40 հզ. կտոր գիրք) գրադարաններ, Ազգային թանգարան։

Ճարտարապետություն և Կերպարվեստ

Լյուքսեմբուրգի տարածքում հայտնաբերվել են նախնադարյան մշակույթի հուշարձաններ (դոլմեններ, խեցեղեն), կելտերի գեղարվեստա-արհեստագործական առարկաներ։ XI դ. սկզբին կառուցվել են ռոմանական Վիանդեն դղյակի կապելլան և Էխտերնախի Մանկտ-Վիլլիբրորդուս բազիլիկը, XIV—XVI դդ.՝ քանդակագործական հարուստ հարդարանքով գոթական եկեղեցիներ Լյուքսեմբուրգում և ՍևոՖոնտենում։ XVII դ. կառուցվել են բարոկկո ոճի Վիտրանժ (1610) և Վիլց (1691) դղյակները։ XVIII դ. 2-րդ կեսին ծաղկել է դեկորատիվ արվեստը (կահույքի, մետաղյա առարկաների, հախճապակու արտադրություն, 1775 թվականին հիմնադրված ՍեաՖոնտենի մանուֆակտուրան)։ XIX դ. ճարտարապետությունը զարգացել է կլասիցիզմի, ապա էկլեկտիկայի ուղիներով։ XIX դ. կերպարվեստը կրել է ֆրանսիական դպրոցի, առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո՝ ֆրանսիական ֆովիզմի և գերմանական էքսպրեսիոնիզմի ազդեցությունը։ ժամանակակից բազմաթիվ գեղանկարիչների գործերում զգացվում է Ա. Մատիսի և Պ. Պիկասոյի ազդեցությունը։ Աբստրակտ կոմպոզիցիաներ է ստեղծում քանդակագործ Լ. Վերկոլիեն։

Արտաքին հղումներ

Ծանոթագրություններ

  1. ↑ «The World Factbook» (անգլերեն). Central Intelligence Agency. 24 November 2020. Վերցված է 11 December 2020-ին.
  2. ↑ «Surface water and surface water change». Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Վերցված է 11 October 2020-ին.
  3. ↑ Լյուքսեմբուրգի բնակչությունը 2015 թվականին
  4. ↑ «Statistiques // Luxembourg». statistiques.public.lu. Վերցված է 11 April 2022-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 «World Economic Outlook Database, October 2019». IMF.org. International Monetary Fund. Վերցված է 8 January 2020-ին.
  6. ↑ «Europe :: Luxembourg — The World Factbook - Central Intelligence Agency». www.cia.gov. Վերցված է 12 December 2020-ին.
  7. ↑ «Decision of the Representatives of the Governments of the Member States on the location of the seats of the institutions (12 December 1992)». Centre virtuel de la connaissance sur l'Europe. 2014. Արխիվացված է օրիգինալից 13 October 2019-ին. Վերցված է 24 October 2017-ին.
  8. ↑ «Luxembourg | national capital, Luxembourg». Encyclopedia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 12 December 2020-ին.
  9. ↑ «Loi du 24 février 1984 sur le régime des langues. - Legilux». legilux.public.lu. Վերցված է 13 September 2021-ին.
  10. ↑ «Loi du 24 février 1984 sur le régime des langues. - Legilux». legilux.public.lu. Վերցված է 13 September 2021-ին.
  11. ↑ «Eurostat – Tables, Graphs and Maps Interface (TGM) table». Epp.eurostat.ec.europa.eu. Վերցված է 21 February 2010-ին.
  12. ↑ «La démographie luxembourgeoise en chiffres» (PDF). Le Portail des Statistiques (ֆրանսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2022-03-21-ին. Վերցված է 2022-08-06-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  13. ↑ «Country comparison :: POPULATION growth rate». The World Factbook. Արխիվացված է օրիգինալից 27 May 2016-ին. Վերցված է 16 April 2017-ին.
  14. ↑ Krouse, Sarah (1 January 2018). «Piping Hot Gromperekichelcher, Only if You Pass the Sproochentest». The Wall Street Journal. էջ 1.
  15. ↑ 15,0 15,1 «City of Luxembourg: its Old Quarters and Fortifications». World Heritage List. UNESCO, World Heritage Convention. Վերցված է 16 April 2017-ին.
  16. ↑ «European Union | Definition, Purpose, History, & Members». Encyclopedia Britannica. Վերցված է 12 December 2020-ին.
  17. ↑ Timeline: Luxembourg – A chronology of key events BBC News Online, 9 September 2006. Retrieved 8 October 2006.
  18. ↑ «Independent Luxembourg». Encyclopedia Britannica. Վերցված է 12 December 2020-ին.
  19. ↑ «Global Ranking – Visa Restriction Index 2020» (PDF). Henley passport index. Վերցված է 4 April 2020-ին.
  20. ↑ Հ. Ղ. Գրգեարյան, Ն. Մ. Հարությունյան (1987). Աշխարհագրական անունների բառարան. Երևան: «Լույս».
  21. ↑ A propos… Histoire du Grand-Duché de Luxembourg. Luxembourg: Service information et presse du gouvernement luxembourgeois, Département édition. 2008. էջ 1. ISBN 978-2-87999-093-4.
  22. ↑ Kreins, Jean-Marie (2010). Histoire du Luxembourg (5 ed.). Paris, France: Presses Universitaires de France.
  23. ↑ A propos… Histoire du Grand-Duché de Luxembourg. Luxembourg: Service information et presse du gouvernement luxembourgeois, Département édition. 2008. էջ 2. ISBN 978-2-87999-093-4.
  24. ↑ «Henry VII, Holy Roman emperor». Encyclopedia Britannica. Վերցված է 12 December 2020-ին.
  25. ↑ «Luxembourg - History». Encyclopedia Britannica. Վերցված է 12 December 2020-ին.
  26. ↑ A propos… Histoire du Grand-Duché de Luxembourg. Luxembourg: Service information et presse du gouvernement luxembourgeois, Département édition. 2008. էջեր 2–3. ISBN 978-2-87999-093-4.
  27. ↑ «City of Luxembourg: its Old Quarters and Fortifications». UNESCO World Heritage Centre. Վերցված է 12 August 2021-ին.
  28. ↑ A propos… Histoire du Grand-Duché de Luxembourg. Luxembourg: Service information et presse du gouvernement luxembourgeois, Département édition. 2008. էջեր 3–4. ISBN 978-2-87999-093-4.
  29. ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p. 9
  30. ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 1988 (2013)p. 16
  31. ↑ Histoire du Luxembourg, le destin européen d'un "petit pays", Trasch Gilbert p. 65, 2003 ISBN 2-7089-4773-7
  32. ↑ Histoire du Luxembourg, le destin européen d'un "petit pays", Trasch Gilbert p. 70, 2003 ISBN 2-7089-4773-7
  33. ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p. 23
  34. ↑ Beckwith, John (1979). Early Christian and Byzantine Art. Yale University Press. pp. 122–. ISBN 978-0-300-05295-4.
  35. ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013, ISBN 978-3-406-62225-0 pp. 9-25
  36. ↑ «Emperor Charles IV elected Greatest Czech of all time». Radio Prague. 13 June 2005. Վերցված է 15 October 2010-ին.
  37. ↑ Kreins (2003), p. 20
  38. ↑ «History of the Grand Duchy of Luxembourg» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2 February 2012-ին.
  39. ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p. 28
  40. ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.33-34
  41. ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.35
  42. ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.37
  43. ↑ Margue, Paul (1974). Luxemburg in Mittelalter und Neuzeit. Editions Bourg-Bourger.
  44. ↑ Gilbert Trausch, Le Luxembourg, émergence d'un état et d'une nation 2007 p. 93 Edition Schortgen
  45. ↑ «[Luxemburgensia] Jean l'aveugle | Le Quotidien». Le Quotidien (ֆրանսերեն). 19 January 2017. Վերցված է 18 April 2021-ին.
  46. ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p. 41
  47. ↑ Kreins (2003), p. 39
  48. ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p. 44
  49. ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.53
  50. ↑ 50,0 50,1 Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.57
  51. ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.58
  52. ↑ «Dark Luxembourg: The French massacre of Differdange».
  53. ↑ «LUXEMBOURG - 17 mai 1794 - MASSACRE DE DUDELANGE - l'HORRIBLE FIN DE PIERRE GAASCH, GARDE-FORESTIER ... - la Maraîchine Normande». 24 March 2016.
  54. ↑ 54,0 54,1 Kreins (2003), p.64
  55. ↑ 55,0 55,1 Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.65
  56. ↑ Kreins (2003), p. 66
  57. ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.67
  58. ↑ Johan Christiaan Boogman: Nederland en de Duitse Bond 1815–1851. Diss. Utrecht, J. B. Wolters, Groningen / Djakarta 1955, pp. 5–8.
  59. ↑ Michel Pauly Die Geschichte Luxemburgs 2013 p. 68
  60. ↑ Thewes, Guy (2006) (PDF). Les gouvernements du Grand-Duché de Luxembourg depuis 1848 (2006), p. 208
  61. ↑ «LUXEMBURG Geschiedenis». Landenweb.net. Վերցված է 1 February 2013-ին.
  62. ↑ «The World Factbook». Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 27 February 2013-ին. Վերցված է 1 February 2013-ին.
  63. ↑ Microsoft Encarta Encyclopedia 1997
  64. ↑ Kreins (2003), p. 76
  65. ↑ Harmsen, Robert; Högenauer, Anna-Lena (28 February 2020), Luxembourg and the European Union (անգլերեն), Oxford University Press, doi:10.1093/acrefore/9780190228637.013.1041, ISBN 978-0-19-022863-7
  66. ↑ Kreins (2003), pp. 80–81
  67. ↑ The Great European treaties of the nineteenth century. The Clarendon Press. 1918. էջ 259. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
  68. ↑ Maartje Abbenhuis, An Age of Neutrals: Great Power Politics, 1815–1914. Cambridge University Press (2014) 978-1107037601
  69. ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.75
  70. ↑ Kreins (2003), p. 84
  71. ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.83
  72. ↑ «Grand Duchy of Luxembourg». National Museum of Military History (Luxembourg). Արխիվացված է օրիգինալից 9 June 2008-ին. Վերցված է 20 December 2008-ին.
  73. ↑ 73,0 73,1 Thewes (2003), p. 81
  74. ↑ 74,0 74,1 Kreins (2003), p. 89.
  75. ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.84
  76. ↑ 76,0 76,1 Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.85
  77. ↑ Dostert et al. (2002), p. 21
  78. ↑ Brousse, Hendry. «Le Luxembourg de la guerre à la paix (1918 – 1923) : la France, actrice majeure de cette transition». hal.univ-lorraine.fr. Վերցված է 18 April 2021-ին.
  79. ↑ «The invasion of Belgium, The Netherlands and Luxembourg». Judgment of the International Military Tribunal For The Trial of German Major War Criminals. London HMSO 1951. Արխիվացված է օրիգինալից 7 February 2019-ին. Վերցված է 22 December 2021-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ location (link)
  80. ↑ Dostert, Paul. «Luxemburg unter deutscher Besatzung 1940-45: Die Bevölkerung eines kleinen Landes zwischen Kollaboration und Widerstand». Zug der Erinnerung (գերմաներեն).
  81. ↑ Michel Pauly, Geschichte Luxemburgs 2013 p.102
  82. ↑ «Luxembourg and NATO». NATO. Վերցված է 18 April 2021-ին.
  83. ↑ «Les volontaires luxembourgeois à la guerre de Corée». 24 April 2023. Արխիվացված է օրիգինալից 27 April 2021-ին. Վերցված է 24 April 2021-ին.
  84. ↑ «ISAF (International Security and Assistance Force)». 24 April 2023. Արխիվացված է օրիգինալից 27 April 2021-ին. Վերցված է 24 April 2021-ին.
  85. ↑ solutions, EIU digital. «Democracy Index 2016 - The Economist Intelligence Unit». www.eiu.com. Վերցված է 29 November 2017-ին.
  86. ↑ «The Luxembourgish government since 1848 (in French)» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 16 October 2011-ին.
  87. ↑ (fr) «Mémorial A, 1868, No. 25» (PDF). Service central de législation. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 27 September 2006-ին. Վերցված է 28 December 2006-ին.
  88. ↑ «Constitution of Luxembourg» (PDF). Service central de législation. 2005. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 16 February 2008-ին. Վերցված է 23 July 2006-ին.
  89. ↑ «Structure of the Conseil d'Etat». Conseil d'Etat. Արխիվացված է օրիգինալից 19 June 2006-ին. Վերցված է 23 July 2006-ին.
  90. ↑ «Luxembourg's territory». Luxembourg.public.lu. 20 September 2020. Վերցված է 18 April 2023-ին.
  91. ↑ «Luxembourg - Communications». Encyclopedia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 12 December 2020-ին.
  92. ↑ Harmsen, Robert; Högenauer, Anna-Lena (28 February 2020), Luxembourg and the European Union (անգլերեն), Oxford University Press, doi:10.1093/acrefore/9780190228637.013.1041, ISBN 978-0-19-022863-7
  93. ↑ «Independent Luxembourg». Encyclopedia Britannica. Վերցված է 12 December 2020-ին.
  94. ↑ «Interdependence, States and Community: Ethical Concerns and Foreign Policy in ASEAN», The Ethics of Foreign Policy, Routledge: 151–164, 23 March 2016, doi:10.4324/9781315616179-19, ISBN 978-1-315-61617-9, Վերցված է 6 December 2022-ին
  95. ↑ The Foreign Office List and Diplomatic and Consular Year Book. Harrison. 1912. էջեր 452–453.
  96. ↑ Annuaire diplomatique et consulaire de la République Française, 15 (ֆրանսերեն). Imprimerie Nationale. 1893. էջ 349.
  97. ↑ «Diplomatic relations of the Holy See». Վերցված է 5 September 2022-ին.
  98. ↑ «Nunciature to Luxembourg». Վերցված է 28 November 2023-ին.
  99. ↑ P. Ruppert (1892). Le grand-duché de Luxembourg dans ses relations internationales (ֆրանսերեն). la cour V. Bück, L. Bück successeur. Վերցված է 27 October 2023-ին.
  100. ↑ «Relaciones diplomáticas y consulares entre España y Luxemburgo (1890-1930). Con motivo del centenario del primer nombramiento de un cónsul de Luxemburgo en Madrid» (իսպաներեն). 22 April 2021. Վերցված է 18 August 2022-ին.
  101. ↑ «Célébration du 130e anniversaire de l'établissement des relations diplomatiques entre le Grand-Duché de Luxembourg et la Fédération de Russie». Embassy of Luxembourg in Moscow (ֆրանսերեն). Վերցված է 27 May 2023-ին.
  102. ↑ «The European institutions in Luxembourg». luxembourg.public.lu (անգլերեն). Վերցված է 12 December 2020-ին.
  103. ↑ EFTA Court homepage, Retrieved 3 February 2023.
  104. ↑ «Population par nationalités détaillées au 1er janvier».
  105. ↑ 105,0 105,1 105,2 105,3 «An open and cosmopolitan society». luxembourg.public.lu (անգլերեն). 2023-12-13. Վերցված է 2023-12-18-ին. Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> թեգ. «:0» անվանումը սահմանվել է մի քանի անգամ, սակայն տարբեր բովանդակությամբ:
  106. ↑ «Population census 2021 - Territorial distribution of the population: a new approach to Luxembourg by 1 km2 grid». statistiques.public.lu (անգլերեն). 2023-03-30. Վերցված է 2023-12-18-ին.
  107. ↑ «Luxembourg Number of Immigrants | Economic Indicators | CEIC». www.ceicdata.com. Վերցված է 2023-12-20-ին.
  108. ↑ Amanda Levinson. «The Regularisation of Unauthorised Migrants: Literature Survey and Country Case Studies – Regularisation programmes in Luxembourg» (PDF). Centre on Migration, Policy and Society, University of Oxford. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 30 April 2005-ին. Վերցված է 2 September 2006-ին.
  109. ↑ 109,0 109,1 109,2 «Loi du 24 février 1984 sur le régime des langues». legilux.public.lu. Վերցված է 13 September 2021-ին.
  110. ↑ «Origins of Luxembourgish (in French)». Migration Information Source.
  111. ↑ «Parlement européen – Lëtzebuergesch léieren (FR)». Europarl.europa.eu. 14 December 2000. Վերցված է 2 April 2015-ին.
  112. ↑ Moyse, Francois; Brasseur, Pierre; Scuto, Denis (2006). «Luxembourg». In Bauböck, Rainer; Ersbøll, Eva; Groenendijk, C. A.; Waldrauch, Harald (eds.). Acquisition and loss of nationality : policies and trends in 15 European states. Volume 2, Country analyses (PDF). Amsterdam: Amsterdam University Press. էջեր 367–390. ISBN 978-90-485-0446-6. OCLC 122909816.
  113. ↑ «Europeans and their Languages» (PDF). 6 January 2016. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 6 January 2016-ին. Վերցված է 13 September 2021-ին.
  114. ↑ STATEC (2013). «Informations statistiques récentes» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 20 September 2021-ին. Վերցված է 17 September 2021-ին.
  115. ↑ 115,0 115,1 «What languages do people speak in Luxembourg?». luxembourg.public.lu (անգլերեն). Վերցված է 13 September 2021-ին.
  116. ↑ 116,0 116,1 «D'Lëtzebuergescht, bald eng langue morte?!». Guy Kaiser Online. 12 August 2020. Վերցված է 16 October 2021-ին.
  117. ↑ STATEC (2013). «Informations statistiques récentes STATEC» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 20 September 2021-ին. Վերցված է 17 September 2021-ին.
  118. ↑ Les langues dans les offres d'emploi au Luxembourg (1984-2014), Université du Luxembourg, IPSE Identités, Politiques, Sociétés, Espaces, Working Paper, Juin 2015
  119. ↑ «À propos des langues» (PDF) (ֆրանսերեն). Service Information et Presse. էջեր 3–4. Վերցված է 1 August 2006-ին.
  120. ↑ «Lëtzebuergesch gëtt ëmmer méi aus dem Alldag verdrängt». MOIEN.LU (լյուքսեմբուրգերեն). 25 February 2021. Արխիվացված է օրիգինալից 16 October 2021-ին. Վերցված է 16 October 2021-ին.
  121. ↑ «Katar auf Europäisch». Tages-Anzeiger (գերմաներեն). ISSN 1422-9994. Վերցված է 16 October 2021-ին.
  122. ↑ «D'Wort article (German)» (ֆրանսերեն). www.wort.lu. Արխիվացված է օրիգինալից 22 May 2008-ին. Վերցված է 24 July 2007-ին.
  123. ↑ «Mémorial A, 1979, No. 29» (PDF) (ֆրանսերեն). Service central de législation. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 22 August 2006-ին. Վերցված է 1 August 2006-ին.
  124. ↑ «Luxembourg» (անգլերեն). Central Intelligence Agency. 2023-12-06. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  125. ↑ «The Trilingual Education system in Luxembourg». Tel2l – Teacher Education by Learning through two languages, University of Navarra. Վերցված է 9 June 2007-ին.
  126. ↑ «Immigration in Luxembourg: New Challenges for an Old Country». Migration Information Source. Վերցված է 9 June 2007-ին.
  127. ↑ «Parlement européen – Lëtzebuergesch léieren (FR)». Europarl.europa.eu. 14 December 2000. Վերցված է 9 May 2010-ին.
  128. ↑ «Arrêté ministériel du 29 août 2017 portant accréditation de " Luxembourg School of Business " (LSB) en tant qu'établissement d'enseignement supérieur spécialisé et du programme d'études à temps partiel " Master of Business Administration " (MBA) offert par l'établissement précité. - Legilux». legilux.public.lu. Վերցված է 6 December 2018-ին.
  129. ↑ «Higher Education Institutions». www.luxembourg.public.lu (անգլերեն). Վերցված է 25 April 2023-ին.
  130. ↑ «Home | John E. Dolibois European Center | Miami University». www.units.miamioh.edu. Վերցված է 28 December 2016-ին.
  131. ↑ «Culture». Ministère des Affaires Etrangères, Luxembourg. Արխիվացված օրիգինալից 22 July 2011-ին.
  132. ↑ «Vol. 5 Luxembourgers in the United States: Loretta Young». washington.mae.lu (անգլերեն). 3 December 2021. Վերցված է 15 April 2021-ին.
  133. ↑ «Luxembourg to return to the Eurovision Song Contest in 2024». eurovision.tv (անգլերեն). 12 May 2023. Վերցված է 25 May 2023-ին.
  134. ↑ «🇱🇺 No Eurovision return for Luxembourg in 2021». ESCXTRA.com (բրիտանական անգլերեն). 30 July 2020. Վերցված է 6 June 2021-ին.
  135. ↑ «Luxembourg and Greater Region, European Capital of Culture 2007» (PDF). June 2008. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 3 May 2011-ին.
  136. ↑ «Environmental Report for Expo 2010 Shanghai China» (PDF). June 2009. էջ 85. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 21 July 2011-ին.
  137. ↑ «Luxembourg pavilion at the World Expo 2010 Shanghai» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 25 September 2013-ին. Վերցված է 4 March 2010-ին.
  138. ↑ «Luxembourg pavilion displays green heart of Europe» (PDF). Shanghai Daily. 12 November 2007. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 16 October 2011-ին. Վերցված է 24 December 2011-ին.
  139. ↑ 139,0 139,1 139,2 «Լյուքսեմբուրգի Տնտեսություն». Արխիվացված է օրիգինալից 2015-11-17-ին. Վերցված է 2015-08-31-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  140. ↑ 140,0 140,1 «Լյուքսեմբուրգի տրանսպորտային համակարգ». Արխիվացված է օրիգինալից 2015-11-17-ին. Վերցված է 2015-08-31-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  141. ↑ 141,0 141,1 «Լյուքսեմբուրգի Առողջապահություն». Արխիվացված է օրիգինալից 2015-11-17-ին. Վերցված է 2015-08-31-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
Վիիքպահեստ
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Լյուքսեմբուրգ» հոդվածին։
Ֆոտո, վիդեո և աուդիո
Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 647)։
Եվրոպա
Ասիա
Աֆրիկա
Օվկիանիա
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Լյուքսեմբուրգ&oldid=8923956» էջից