Jump to content

Մասնակից:Արշո/ԱվազարկղՃամբար1

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Նաուրուացիների ավանդական տները Արենիբեկում (1896 թվական)
Նաուրուի ավանդական տուն և նավակ (1896 թվական)

Նաուրուի նախագաղութային շրջանի պատմության մասին շատ քիչ բան է հայտնի՝ գրավոր աղբյուրների բացակայության (մինչև կղզիներ միսիոներների ժամանումը նաուրուերենը գրավոր ձև չի ունեցել) և հնագիտական տվյալների պատճառով։ Գաղութային շրջանը կապված է Նաուրուի հիմնական բնական հարստության՝ ֆոսֆորիտների (կամ Նաուրուիտի) հետ։

Առաջին եվրոպացին, որը եկել է Նաուրու կղզի, եղել է բրիտանացի կապիտան Ջոն Ֆերնը, որը հայտնաբերել է կղզին 1798 թվականի նոյեմբերի 8-ին[1]: Հետագայում Նաուրուն դարձել է տարբեր գաղութատիրական տերությունների տարածք՝ 1888 թվականին՝ Գերմանիայի, 1914 թվականին՝ Ավստրալիայի, 1942-1945 թվականներին՝ Ճապոնիայի, ապա կրկին Ավստրալիայի[2]։1968 թվականին կղզին անկախություն է ստացել, իսկ 1999 թվականին Նաուրուի Հանրապետությունը դարձել է Միավորված ազգերի կազմակերպության լիիրավ անդամ[2]։

1906 թվականից սկսած տարբեր գաղութային և առևտրային ընկերություններ կղզում հիմնել են ֆոսֆատի հանքավայրեր[3]: Միկրոնեզիական փոքրիկ երկրի համար ֆոսֆորիտները դարձել են եկամտի միակ աղբյուրը՝ ապահովելով Նաուրուի բնակչության կենսամակարդակը մի քանի տասնամյակ շարունակ[4]: Այնուամենայնիվ, ավանդների սպառումը և երկրի ղեկավարության հապճեպ տնտեսական քաղաքականությունը 1990-ականների սկզբին հանգել են խոշոր ֆինանսական ճգնաժամի և քաղաքական անկայունության[3]: Փորձելով ընդլայնել արտարժույթով եկամուտների աղբյուրները դեպի երկիր՝ Նաուրուի Հանրապետությունը դարձել է խոշոր օֆշորային գոտի[3]: Կղզում իրականացվել է նաուրուական անձնագրերի վաճառք[4]: Միայն 2004 թվականի սկզբին՝ նոր կառավարության գալով, երկրում ի հայտ է եկել տնտեսության մեջ դրական փոփոխություններ[5]։

Առաջին վերաբնակիչներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրեթե ոչինչ հայտնի չէ Նաուրու կղզու բնակավայրի մասին՝ հիմնականում հնագիտական ապացույցների բացակայության պատճառով։ Այնուամենայնիվ, կան մի քանի վարկածներ, դրանցից մեկի համաձայն՝ Նաուրու կղզին բնակեցրել են Ֆիլիպինյան կղզիների հարավային և Մոլուկյան կղզիների հյուսիսային մասի ավստրոնեզացիները[6]։ Մեկ այլ վարկածի համաձայն՝ առաջին վերաբնակիչները Նաուրու են ժամանել Բիսմարկի կղզիներից և եղել են նախաօվկիանոսական էթնիկ խումբ, նույնիսկ նախքան նրա տրոհումը մելանեզացիների, միկրոնեզացիների և պոլինեզիացիների[7]:

Նաուրուի վաղ պատմության մեջ բնակչությունը եղել է 12 ցեղերից բաղկացած խումբ, որոնք ապրում էլ 168 գյուղերում[8]։ Այդ ցեղերն են՝ դեիբոեն, էամվիդամիտը, էամվիդարան, էմվիթը, էամգումը, էանոն, էմեոն, էորառուն, իրուցին, իրուվան, իվին և րանիբոկ[9]: Այժմ այս տասներկու ցեղերի հիշատակը հավերժացել է Նաուրուի Հանրապետության ազգային դրոշում և զինանշանում։ Այս ցեղերն այլևս գոյություն չունեն, և Նաուրուի յուրաքանչյուր բնակիչ այժմ նույնացվում է ըստ այն շրջանի, որտեղ նա ապրում է:

Իրուվա ցեղը ապրել է Գիլբերտ կամ Բանաբա կղզիներում[10], ցեղը Նաուրում է եղել 19-րդ դարում[11]։ Իրուտսի և Իվի ցեղերը ժամանակակից ժառանգներ չունեն, քանի որ նրանց վերջին ներկայացուցիչները մահացել են Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Նաուրուի ճապոնական օկուպացիայի ժամանակ:

Երիտասարդ նաուրուացիներ (1914 թվական)

Գերագույն առաջնորդ որին հնազանդվել են բոլոր 12 ցեղերը, չի եղել: Փոխարենը, յուրաքանչյուր ցեղ ունեցել է իր ցեղապետը[12]:

Մինչ եվրոպացիների կղզի ժամանելը Նաուրուի բնակչությունը գտնվել է պարզունակ կոմունալ համակարգի տարրալուծման փուլում և բաղկացած է եղել երեք դասերից՝

  • Տեմոնիբե՝ ցեղի ավագ անդամներ,
  • Ամենեգամ՝ ցեղի կրտսեր անդամները, որոնք կազմել են ցեղի հիմնական մասը,
  • Իցիո՝ ստրուկներ[13]:

Ըստ Deutsches Kolonial Lexikon-ի, Նաուրուական հասարակությունը բաղկացած է եղել վեց դասից[14]:

Մարդու որոշակի դասի պատկանելությունը կախված է եղել մոր դասից։ Դուստրերը, որոնք ծնվել են որդու ծնվելուց առաջ, և որդին վերագրվել են մոր դասին: Առաջին որդուց հետո ծնված երեխաները պատկանել են աճի հաջորդ դասին[15]:

Բնիկներն ապրել են 2-3 տներից բաղկացած տներում։ Մի քանի տներ կազմել են գյուղ։ Մի քանի գյուղեր կազմել են գաու (շրջան)[16]։

Հին Նաուրուացիների հիմնական զբաղմունքը եղել է գյուղատնտեսությունն ու(կոկոսի արմավենու, բանանի, պանդանուսի ծառերի աճեցում), ձկնորսությունը[17] (ներառյալ Բուադա և Անաբար ծովածոցներում հանոս ձկների արհեստական բուծումը)[18]։ Ձկնորսական տնտեսությունները խստորեն բաժանված են եղել ընտանիքների միջև և պարսպապատված են եղել պատերով և ցանկապատերով: Նորմալ ձկնաբուծության համար անհրաժեշտ պայմանները պահպանել են չափահաս բնակիչները, նրանք պարբերաբար խառնել են ջուրը, որպեսզի հարստացնեն այն թթվածնով և դրանով իսկ արագացնեն մանրաձկնիկների աճը: Երեխաներին խստիվ արգելվում է լողալու ժամանակ հարվածել ջրին, քանի որ ցանկացած աղմուկ կարող էր վախեցնել հանոսերին, որոնք լողալով կհեռանային մեկ այլ ընտանիքի տարածք[18]:

Նախագաղութային դարաշրջան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առաջին շփումները եվրոպացիների հետ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1798 թվականին բրիտանացի կետորսության նավապետ Ջոն Ֆերնը Նոր Զելանդիայի ափից դեպի Հարավչինական ծով ճանապարհորդության ժամանակ դարձել է առաջին եվրոպացին, որը մոտեցել է Նաուրու կղզուն[19]։ Կղզին անվանել է այն Հաճելի կղզի (անգլ.՝ Pleasant Island ), քանի որ հաճելիորեն զարմացած է եղել կղզու բնակիչների ընկերասիրությունից, ովքեր առանց զենքի նավով մոտեցել է բրիտանական նավին, իսկ նաուրուացիների մարմինների վրա պատերազմական դաջվածքներ չեն եղել, որը ընդունված է եղել Օվկիանիայի այլ ժողովուրդների մոտ[19]: Նավից դիտելով ափը, որի վրա մեծ թվով կղզիաբնակներ են հավաքված եղել, Ֆերնը եկել է այն եզրակացության, որ կղզին խիտ բնակեցված է։ Այնուամենայնիվ, երբեք չի որոշել իջնել ափ: Այս կարճ այցից հետո Նաուրուն մի քանի տասնամյակ մեկուսացված է մնել։

1845 թվականին Նաուրուում ապրել է ընդամենը երկու եվրոպացի, որոնցից մեկը՝ Ուիլյամս Հարիսը կղզի է ժամանակ 1842 թվականին [20]: Սակայն նրանք շատ շուտով ձուլվել են նաուրուացիների հետ՝ ընդունելով նրանց սովորույթները և կազմել են ընտանիք[20]։ 1852 թվականից ի վեր կղզու շատ բնակիչներ սկսել են զբաղվել ծովահենությամբ, ուստի նավերի մեծ մասը պարզապես սկսել են նավարկել Նաուրուի կողքով[21][20]։

Նաուրուացիների կյանքը, ինչպես Օվկիանիայի մյուս ժողովուրդների մեծ մասը, մեծապես փոխվել է եվրոպացիների կողմից կղզու հայտնաբերումից հետո: Նաուրուում հայտնվել են բազմաթիվ ապրանքներ , որոնց գոյության մասին տեղացիները նախկինում նրանք չեն իմացել՝ հրազեն, ալկոհոլ և ծխախոտ: Հայտնաբերվել են սեռական ճանապարհով փոխանցվող հիվանդությունները, ինչպես նաև վարակիչ հիվանդություններ, ինչպիսիք են գրիպը, դիզենտերիան, տուբերկուլյոզը և բորոտությունը[22]։ Սկզբում բնական փոխանակում է իրականացվել եվրոպացիների և նաուրուացիների միջև, այնուհետև մեծացել է փողի դերը: Կղզու բնակիչները հիմնականում վաճառել են կոպրա կամ կոկոս։

Ցեղային պատերազմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նաուրուացի մարտիկ:

Նաուրուի վրա հրազենի հայտնվելով, ցեղերի միջև ցանկացած վեճ լուծվել է կրակահերթերի միջոցով, ինչը հետագայում հանգեցրել է ցեղային քաղաքացիական պատերազմի[23][24]։

Պատերազմը սկսվել է 1878 թվականին, երբ երիտասարդ առաջնորդներից մեկը պատահաբար սպանվել է իր հարսանիքի ժամանակ[25]: Այս դժբախտ պատահարը հանգեցրել է իրադարձությունների սրման, բազմաթիվ ընտանիքներ ցանկացել են վրեժ լուծել իրենց թշնամիներից[25]։ Ի տարբերություն այլ հակամարտությունների, որոնք լուծվել են, այս հակամարտությունից խուսափել չի հաջողվել։ Պատերազմի ընթացքում զինված նաուրուացիների փոքր խմբերը հանգիստ ներխուժել են իրենց թշնամիների տարածքները և սպանել մարդկանց, այդ թվում՝ կանանց և երեխաներին[25]։

1881 թվականի սեպտեմբերի 21-ին կղզի է ժամանել Ուիլիամ Հարիսը[26]:

Վեց տարի անց Օքլենդից կղզի է ժամանել բրիտանացի նավապետ Ֆրեդերիկ Մոսը[27]: Նա հայտնել է, որ տեղի բնակչությունը բարեհամբույր է, թեև տղամարդկանց մեծ մասը զենք է կրել իրենց մեջքին։ Քաղաքացիական պատերազմը այդ ժամանակ դեռևս ավարտված չի եղել[27]։ Սակայն հակամարտող կողմերից ոչ մեկը զիջումների չի գնել և հաշտվելու մտադրություն չի ունեցել։ Հակամարտությունը լուծելու միակ ճանապարհը, ըստ տեղի բնակիչների մեծամասնության և Ուիլյամ Հարիսի, եղել է ամբողջական զինաթափումը և Նաուրուում քրիստոնեական առաքելության ստեղծումը[27]:

Կղզում անկայունությունը մեծապես ազդել է առևտրի վրա: Արյունալի քաղաքացիական բախումները Նաուրուում վրա դադարել են միայն 1888 թվականին Գերմանիային բռնակցվելուց հետո:

Գաղութային դարաշրջան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գերմանական գաղութ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վերահսկողություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նաուրուացիները, ներառյալ Աուվեյդա թագավորը կենտրոնում (1888 թվական հոկտեմբերի 2): Հետևում Գերմանիայի դրոշն է։
Թագավոր Աուվեյդան (կոստյումով), նրա կինը՝ Էյգամոյը (սպիտակ զգեստով) և նրանց ծառաները։ (1890 թվական)

19-րդ դարի վերջին Խաղաղ օվկիանոսի արևմտյան և կենտրոնական մասերում ազդեցության ոլորտները սահմանազատվել են գերմանական և բրիտանական կայսրությունների միջև[28] ։ Այս տերությունների միջև ձեռք բերված պայմանավորվածությունների համաձայն՝ Նաուրու կղզին մտել է Գերմանիայի ազդեցության գոտի[28]։

Կղզու պաշտոնական բռնակցումը, որն այդ ժամանակ ունեցել է մոտ 1300 բնակիչ [29], տեղի է ունեցել 1888 թվականի ապրիլի 16 -ին[30]: Գերմանական պրոտեկտորատի ստեղծումը նպաստել է Նաուրուի քաղաքացիական պատերազմի ավարտին, որը տևել է տասը տարի[30]։ Առաջին գերմանացիները կղզում հաստատվել են միայն հոկտեմբերի 1-ին, այնտեղ եղել է 87 մարդ, այդ թվում՝ միսիոներներ Գիլբերտյան կղզիներից[31]: Շուտով կղզին ունեցել է իր ոստիկանապետը, որը եղել է Կայզերի ներկայացուցիչ։ Նա Աուվեյդային, Բոենի առաջնորդին և նրա կին՝ Էյգամոյին նշանակել է Նաուրուի թագավոր և թագուհի (նրանք պահպանել են այս տիտղոսը մինչև 1920 թվականը)[32]։ Կղզում գերմանական պրոտեկտորատի հաստատմամբ արգելվել են ոգելից խմիչքներն ու հրազենը, իսկ Նաուրու ցեղերի բոլոր առաջնորդները ձերբակալվել են[31]։ Հաջորդ օրը նաուրուացիները հանձնել են իրենց զենքն ու զինամթերքը։ Այսպես ավարտվել է արյունալի բախումները կղզու ցեղերի միջև[31]։

1888 թվականի հոկտեմբերի 2-ին Նաուրուի թագավոր Աուվեյդի ներկայությամբ Նաուրու կղզու վրա բարձրացվել է Գերմանիայի դրոշը[33]։

Նաուրուի վրա գերմանական պրոտեկտորատի ստեղծումը ամրապնդել է Գերմանական կայսրության դիրքերը մի տարածաշրջանում, որտեղ արդեն կային մի քանի գերմանական գաղութներ։ Իսկ կղզու ռադիոկայանը դարձել է «Etappendienst» ցանցի կարևոր օղակը։ 1906 թվականին Նաուրուն վարչականորեն միացվել է Գերմանական Նոր Գվինեային, չնայած կղզին ի սկզբանե եղել է Մարշալյան կղզիների պրոտեկտորատի մաս[34]:

Չնայած գերմանական տիրապետությանը, գերմանական ներկայությունը կղզում այնքան էլ նկատելի չի եղել։ Նաուրուն նույնիսկ ունեցել է իր սեփական փոստային նամականիշերը (կղզու առաջին փոստային բաժանմունքը բացվել է 1908 թվականի հուլիսի 14-ին)[35]։

Գերմանական տիրապետությունը շարունակվել է մինչև 1914 թվականի նոյեմբերի 8-ը, այդ ժամանակ Ավստրալիան գրավել է Նաուրուն:

Մշակութային ազդեցություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Օվկիանիայի գերմանական տարածքների պատմական քարտեզ: Սկզբում Նաուրու կղզին (կարմիր շրջանով ընդգծված) վարչականորեն ենթակա է եղել Մարշալյան կղզիների պրոտեկտորատին։

Եվրոպական կառավարման առաջին տարիներին գաղութային վարչակազմը նպաստել է գերմանական մշակույթի, գրագիտության և կրթության տարածմանը Նաուրուում։ Օրինակ, Խաղաղ օվկիանոսի ֆոսֆատ ընկերությունը, որը զբաղվել է կղզում ֆոսֆորիտների մշակմամբ, բացել է առաջին Նաուրուական գրադարանը[36]։ Մետրոպոլիայի բարքերի և սովորույթների տարածման գործում մեծ դեր է խաղացել նաև քրիստոնեական առաքելությունը։

Առաջին միսիոներներից մեկը, որը իր ընտանիքի հետ հաստատվել է կղզում եղել է Ֆիլիպ Դելապորտն, որը ունեցել է ամերիկյան և գերմանական արմատներ: 1899 թվականին նավարկել է դեպի Նաուրու՝ Հավայան կղզիներից: Դելապորտն առաջինն է եղել, որը թարգմանել է Աստվածաշունչը և այլ կրոնական գրքեր նաուրուերեն, առաջինն է կազմել գերմաներեն-նաուրուական և նաուրուերեն-գերմաներեն բառարան (գիրքը հրատարակվել է 1907 թվականին, ունեցել է 65 էջ և 1650 բառ) և գրել մի շարք գիտական աշխատություններ այս միկրոնեզերեն լեզվի վերաբերյալ։

1902 թվականին Նաուրու առաջին անգամ ժամանել են կաթոլիկ միսիոներները, որոնք առաքելության հիմնադրումից անմիջապես հետո ձեռնամուխ են եղել կղզում կաթոլիկ եկեղեցու կառուցմանը[37]։ Այս միսիոներները նաև խթանել են գրագիտության զարգացումը տեղի բնակչության շրջանում: 1904 թվականին կաթոլիկ Ալոիս Կայզերը կազմել է երկրորդ երկլեզու բառարանը։ Երրորդ բառարանը գրել է Փոլ Համբրուքը, որը երկու անգամ այցելել է Նաուրու՝ 1909 թվականի մայիսին և 1910 թվականի սեպտեմբերից մինչև նոյեմբեր[38][39]։

Եվրոպական գաղութացման ընթացքում նաուրուացիներին պարտադրվել են եվրոպական կենսակերպը, սովորույթներն ու ավանդույթները։ Քրիստոնեության տարածումը հանգեցրել է բազմակնության, ավանդական պարերի և ավանդական հագուստի արգելմանը[40]:

Գաղութային տիրապետությունը և եվրոպացիների աճող համամասնությունը Նաուրուի բնակչության մեջ հանգեցրել են հիվանդության հետագա տարածմանը: Օրինակ՝ 1907 թվականին դիզենտերիայից մահացել է տեղի 150 բնակիչ[41]։ 1890 թվականին իրականացվել է կղզու բնակչության առաջին պաշտոնական մարդահամարը։ Ըստ դրա՝ Նաուրուում ապրել են 1294 նաուրուացիներ և 24 գիլբերտինացի միսիոներներ[41]։

Տնտեսական գործունեություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չինացի բանվորներ ֆոսֆատի քարհանքերում (1908 թվական)
Երկաթուղին, որով արդյունահանվող ֆոսֆորիտները տեղափոխվել են կղզու նավահանգիստ (1908 թվական)

Գերմանական պրոտեկտորատի սկզբնական տարիներին Նաուրուի փաստացի կառավարումը գտնվել է «Jaluit Gesellschaft»[42] (հայերեն թարգմանված որպես «Ջալուիթյան հասարակություն») ձեռքում, գերմանական ընկերությունը, որը, առևտրային արտոնությունների դիմաց, ֆինանսավորել է Գերմանական կայսրության կղզիների գաղութացումը Օվկիանիայում[43]։ Նույն ընկերությունը իրավունք է ստացել շահագործել Նաուրու կղզու ընդերքը (սակայն կղզում ֆոսֆորիտի հանքավայրեր դեռևս չեն հայտնաբերվել)[43]։ 19-րդ դարի վերջին Խաղաղօվկիանոսյան կղզիների հիմնական գյուղատնտեսական արտադրանքը եղել է կոպրան, որն արտադրվում է կոկոսի արմավենու յուղոտ էնդոսպերմի չորացման միջոցով, ուստի առաջին տարիներին առաջնահերթությունը տրվել է կոկոսի տնկարկների ստեղծմանը [44][45]: Իր ներկայությունն ամրապնդելու համար Գերմանիայի կառավարությունը Նաուրուում կառուցել է հիվանդանոց, աղազերծման կայաններ և էլեկտրաէներգիայի գեներատոր, և գերմաներենն աստիճանաբար դարձել է հաղորդակցության հիմնական լեզուն[46]:

1899 թվականին նորզելանդացի երկրաբան Ալբերտ Էլիսը, Բրիտանական Խաղաղօվկիանոսյան կղզիների ընկերության աշխատակիցը, պատահաբար հայտնաբերել է մեծ քանակությամբ ֆոսֆոր պարունակող հանքաքար Նաուրուում, ինչպես նաև Օշեն կղզում (այժմ՝ Բանաբա[47] 1906 թվականին ընկերությունը Jaluit Society-ից 2000 ֆունտ ստեռլինգով գնել է Նաուրուի ֆոսֆատային ապարների շահագործման իրավունքը 99 տարի ժամկետով[48][47]։ Աստիճանաբար Խաղաղօվկիանոսյան կղզիների ընկերությունը (հետագայում՝ Խաղաղ օվկիանոսի ֆոսֆատների ընկերությունը) առանցքային դեր է ստանձնել կղզու տնտեսության մեջ՝ դառնալով նաուրուացիների հիմնական գործատուն։ Յուրաքանչյուր տոննա ֆոսֆորիտների համար ընկերությունը վճարել է հոնորարներ Jaluit Society-ին, ինչպես նաև տեղի բնակիչներին[47]:

Ֆոսֆորիտների արդյունահանումը, որի տեղափոխմանը նպաստել է 1907 թվականին կղզում երկաթուղու կառուցումը[49], սկսվել է 1906 թվականին[50][51]։ Բանվորներ են բերվել Գիլբերտի կղզիներից, Կարոլինյան կղզիներից և Չինաստանից հատուկ քարհանքերում աշխատելու համար[52], քանի որ նաուրուացիների մեծամասնությունը համաձայն չի եղել աշխատել ֆոսֆատային ապարների հանքերում[50]: Այս ներգաղթյալները և նրանց ժառանգները շարունակել են ապրել Նաուրուում և եվրոպացիների հետ միասին կազմել են Նաուրուի ընդհանուր բնակչության մինչև 42%-ը[53]։ Զարգացման առաջին տարիներին Ավստրալիա է արտահանվել 11 հազար տոննա ֆոսֆորիտ, իսկ մինչև 1913 թվականը արդյունահանվել և արտահանվել է 138,725 տոննա ֆոսֆորիտ, որոնք 46 նավերով տեղափոխվել են իրենց նպատակակետ[54] :

Խաղաղօվկիանոսյան ֆոսֆատ ընկերության Նաուրու ստորաբաժանման բոլոր առանցքային պաշտոնները զբաղեցրել են գերմանացիները, կառավարիչ և եվրոպացի 63 աշխատակիցներից 22-ը եղել են գերմանացիներ: Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբում կղզու բնակչությունը կազմել է 1400 նաուրուացի, 30 գերմանաց, 70 բրիտանացի և մոտ 1000 չինացի և կարոլինացի[55]:

Առաջին համաշխարհային պատերազմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նաուրուի կաթոլիկ առաքելությունը (1914 թվական)
Գերմանական գաղութների բաժանումը Օվկիանիայում:

1914 թվականի օգոստոսի 4-ին Մեծ Բրիտանիան պատերազմ է հայտարարել Գերմանիային՝ դրանով իսկ մտնելով Առաջին համաշխարհային պատերազմ։ Նաուրուն ենթարկվել է նույն փորձություններին, ինչ գերմանական մյուս գաղութները, որոնք հարձակվել են Եռակի Անտանտի երկրների կողմից: Քանի որ կղզին խիստ մեկուսացված է արտաքին աշխարհից, ամենախոշոր, ամենաարյունոտ մարտերի թատրոնները գտնվել են այս գաղութից հեռու: Առաջին համաշխարհային պատերազմը քիչ է ազդել Նաուրուի վրա, ավստրալական զորքերը, որոնք ներխուժել են կղզի, գրավել այն առանց արյուն թափելու և չեն հանդիպել տեղի բնակիչների ուժեղ հակազդեցությանը[56]:

Նաուրուի գերմանացի նահանգապետը, որը ռադիոհաղորդիչի միջոցով մշտական կապ է ունեցել արտաքին աշխարհի հետ, ի սկզբանե կղզու բնակիչներին չի ծանուցել Գերմանիայի և Մեծ Բրիտանիայի միջև պատերազմի մասին։ Սակայն արդեն 1914 թվականի օգոստոսի 7-ին Նաուրուում ռազմական դրություն է մտցվել։ Նաուրուացիներից ստեղծվել է փոքրիկ զորք, բայց մի քանի շաբաթ ոչինչ տեղի չի ունեցել: Պատերազմի մեկնարկից հետո կղզին հայտնվել է աշխարհից կտրված կարգավիճակում, և սննդամթերքի պակաս է առաջացել։ Որոշվել է փոքր առաքելություն ուղարկել Օշեն կղզի: Միայն մի քանի օր անց՝ սեպտեմբերի 6-ին, նաուրուանի նահանգապետի խնդրանքից հետո, բրիտանական ուժերը Նաուրուից Օշեն են տարհանել Բրիտանիայի 49 քաղաքացիների։

Երեք օր անց՝ սեպտեմբերի 9-ին, ավստրալական ռազմանավը Ֆիջիից նավարկել է Նաուրու՝ նպատակ ունենալով ոչնչացնել կղզու ռադիոկայանը, որը գերմանական նավերի հետ կապ ապահովող կայանների ցանցի մաս է կազմել, ինչպես նաև՝ մետրոպոլիտը և այլ գերմանական գաղութներ Խաղաղ օվկիանոսում: Լուսադեմին, համախմբված գործողությունների և անակնկալի տարերքի շնորհիվ, 25 ավստրալացի զինվորներ կարողացել են հայտվել կղզում այն նավամատույցով, որտեղից ֆոսֆատները բեռնվել են բեռնատար նավերի վրա: Մոտակակառույցներըը և վեց բնակիչ, ովքեր քայելիսմեն եղել դեպի կղզու վարչականկառույցներըը, անմիջապես գերի են ընկել։ Վերջինս ոչ մի դիմադրություն են չցուցաբեելց և անմիջապես հանձնվլցեն [57] ։ Այնուհետև ավստրալական զորքերը շարելիեն ն դեպի ռադիոկայան, որը, ինչպես պարզլ էեց, նախապես ապամոնտաժվելէր գերմանացիների կողմից, ովքեր վացել ենին, որ թշնամին կգրավի այդ ի կարևոր օբյեկտը: Յոթ ժամ անց ավստրալացիները լքել են Նաուրուն[57]։

Միայն 1914 թվականի նոյեմբերի 6-ին մի խումբ ավստրալացիներ բնակություն են հաստատել կղզում՝ դրանով իսկ վերջ դնելով Նաուրուի գերմանական տիրապետությանը[58]։ Ավստրալիան կառավարել է կղզին մինչև 1920 թվականի դեկտեմբերի 17-ը, երբ համաձայնագիր է ստորագրվել Բրիտանիայի և Նոր Զելանդիայի հետ, որով կղզու կառավարումը անցնել է երեք պետությունների համատեղ կառավարման ներքո[59]։ Մինչև 1921 թվականի հունիսը կղզին մտել է բրիտանական արևմտյան խաղաղօվկիանոսյան տարածքների մեջ (անգլ.՝ British Western Pacific Territories): Նոր գաղութային ղեկավարությունը շարունակել է ֆոսֆատային ապարների արդյունահանումը, որն իրականացրել է Խաղաղօվկիանոսյան ֆոսֆատ ընկերությունը[60]։

Ազգերի Լիգայի մանդատ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1940 թվականի այս ավստրալական քարտեզը ցույց է տալիս ֆոսֆատային ապարների արդյունահանման դասավորությունը: Դա ցույց է տալիս, որ զարգացումն իրականացվել է հյուսիս-արևելյան ուղղությամբ։

Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Գերմանիան, Վերսալի պայմանագրով[61] հրաժարվել է իր բոլոր գաղութներից, այդ թվում՝ Նաուրուից։ Ավստրալիան հետագայում փորձել է ճնշում գործադրել Ազգերի լիգայի վրա՝ ձեռք բերելու կղզին միացնելու իրավունքը, սակայն Ամերիկայի նախագահ Վուդրո Վիլսոնը դեմ է եղել նախկին գերմանական գաղութներից ցանկացածի գրավմանը[62]։ Ազգերի լիգան ի վերջո եկել է այն եզրակացության, որ Նաուրուն պետք է լինի բրիտանական խնամատարության տակ: 1923 թվականին Մեծ Բրիտանիան, Նոր Զելանդիան և Ավստրալիան ստորագրել են համաձայնագիր, որով Նաուրու կղզին անցել է նրանց համատեղ վերահսկողության տակ, սակայն վարչական հսկողությունն իրականացրել է Ավստրալիան[63][64][65]:

Նաուրու փոստային նամականիշ (1924 թվական):

Նոր գաղութային իշխանությունների գալուստով Նաուրուի տնտեսական զարգացումը և նաուրուացիների «արևմտականացումը» շարունակվել են։ Այնուհետև երեք երկրները 3,5 միլիոն ֆունտ ստեռլինգով գնել են կղզում ֆոսֆատային ապարների մշակման իրավունքը Խաղաղ օվկիանոսի ֆոսֆատ ընկերությունից: Հանքավայրերի մշակումն իրականացվել է բրիտանական ֆոսֆատի հանձնաժողովի ղեկավարությամբ (անգլ.՝ British Phosphate Commissioners), որը բաղկացած է եղել երեք հոգուց[66]: Ֆոսֆորիտները, որոնք արդյունահանվել են, մեծ պահանջարկ են ունեցե այնպիսի երկրներում, ինչպիսիք են Ավստրալիան և Նոր Զելանդիան, որտեղ ֆերմերներին պարարտանյութեր են անհրաժեշտ եղել[66]: Նաուրուացիները մշակումից գործնականում ոչինչ չեն ստացել. նրանց վճարել են ընդամենը 8 պենս մեկ տոննա ֆոսֆորիտի համար[66]:

Զուգահեռաբար տեղի է ունեցել արևմտյան կենսակերպի տարածումը, քրիստոնեությունը և տեղի բնակիչների ավանդական հավատալիքների փլուզումը։ 1927 թվականին Նաուրուում առաջին անգամ գումարվել է ավագանի, որը, սակայն, խորհրդատվական գործառույթներ է կատարել[67]։ 1932 թվականի հոկտեմբերի 26-ին առաջին անգամ նշվել թ Անգամայի օրը, որը որոշ ժամանակ անց Նաուրուում դարձել է պետական տոն։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը և ճապոնական օկուպացիան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նաուրուի օդային ռմբակոծում:

Նաուրուն այն սակավաթիվ տարածքներից է, որը փրկվել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ճապոնական և գերմանական բանակների միաժամանակյա հարձակումներից: Դա բացատրվել է ճապոնական տարածքի հարաբերական մոտիկությամբ և Խաղաղ օվկիանոսում գերմանական ռազմանավերի առկայությամբ։

Պատերազմի սկզբում, երբ Ճապոնիան դեռ չի սկսել ռազմական գործողություններ, գերմանական նավերը քողարկվել են որպես ճապոնական բեռնատար նավեր՝ այդպիսով գրավելով Օվկիանիայի կղզիները (Մարշալյան կղզիներ և Կարոլինյան կղզիներ): 1940 թվականի դեկտեմբերի 6-ին նրանք հարձակվել, թալանել և խորտակել են Բրիտանական նավը հյուսիսային Սողոմոնյան կղզիներում, որը սնունդ էր հասցնում Նաուրու[68]։

Այնուհետև, երկու գերմանական նավ դեկտեմբերի 7-ից 8-ը Նաուրուի ափերի մոտ խորտակել են հինգ բեռնափոխադրող նավ (բրիտանական և նորվեգական), որոնք սպասելիս են եղել ֆոսֆորիտների բեռնմանը կղզու նավահանգստում[69]: Նրանցից մեկը՝ գերմանական «Կոմետ» հածանավը, բազմիցս սպառնացել է ոչնչացնել Նաուրուի ողջ ենթակառուցվածքը, որը ստեղծվել է Բրիտանական ֆոսֆատ ընկերության կողմից: Այս նավի հաճախակի մոտենալը կղզին ազդանշան է եղել տարհանման համար, հակառակ դեպքում մեծ զոհեր ունենալու մեծ հավանականություն է եղել։ Նաուրուի հրետանային գնդակոծությունից հետո, որի ընթացքում ավերվել է կղզու ենթակառուցվածքի մի մասը, ներառյալ վառելիքի տանկերը, «Կոմետ»-ը նավարկել է դեպի Եվրոպա[70] ։ Այս իրադարձությունից կարճ ժամանակ անց վերականգնվել են կարևոր տեղամասերը, և ընկերությունը վերսկսել է ֆոսֆատի արդյունահանումը: Իսկ Նաուրուում մի քանի ամիս խաղաղություն է հաստատվել։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ճապոնական բունկեր:

1941 թվականի դեկտեմբերի 7-ին Փերլ Հարբորի վրա հարձակումից մի քանի օր առաջ ճապոնական ավիացիան մի քանի ավիահարվածներ է հասցրել Նաուրուին։ Մոտակա Գիլբերտ կղզիների գրավումից հետո կղզում ֆոսֆատ ապարներ արդյունահանող բրիտանական ընկերությունը որոշել է տարհանել իր աշխատակիցներին։ Հատուկ այդ նպատակով Նոր Հեբրիդներից նավարկել է ֆրանսիական մի նավ։ Ընդհանուր առմամբ տարհանվել է 61 եվրոպացի, 391 չինացի և Նաուրուի բրիտանական կայազորի 49 անդամ։ 191 աշխատող մնալ են Նաուրուում նրանց անհապաղ տարհանման խոստումներից հետո, որոնք այդպես էլ չեն իրականացվել[71]:

1942 թվականի օգոստոսի 26-ին[72], 300 ճապոնացի զինվոր ժամանել է կղզի՝ գերելով Նաուրուում մնացած բոլոր եվրոպացիներին։ 1850 նաուրուացիներ ճապոնական օկուպացիայից հետո հնարավորություն են ունեցել ազատ տեղաշարժվել կղզում, սակայն սննդի ռացիոնալացումը ներմուծվել է և շարունակվեց մինչև պատերազմի ավարտը[73]։ Տեղի բնակիչները կազմակերպել են կղզու պաշտպանությունը, այդ թվում՝ ափին տեղադրել 152 մմ հրացաններ, իսկ բլուրներին՝ հակաօդային զենքեր։

Զենիթահրթիռային համակարգ կղզում:

Ճապոնական օկուպացիայի ժամանակ ամենակարևոր իրադարձություններից մեկը օդանավերի կառուցումն է եղել, որն այժմ Նաուրուի միջազգային օդանավակայանի մի մասն է եղել: Դրա շինարարությանը մասնակցել են 1500 ճապոնացիներ և կորեացիներ, ինչպես նաև նաուրուական և գիլբերտինական ծագում ունեցող 300 բանվորներ, որոնք ստիպված են եղել աշխատել։ Շինարարությունն ավարտվել է 1943 թվականի[74] : Չնայած ճապոնացիները ցանկացել են վերականգնել Նաուրուի ենթակառուցվածքը՝ ֆոսֆատային ապարների արդյունահանումը վերսկսելու համար, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ կղզին ծառայել է որպես խաղաղօվկիանոսյան կենտրոնական մասում ճապոնական բանակի հենակետերից մեկը:

1942 թվականից ամերիկյան զորքերը սկսել են հարձակողական գործողություններ Խաղաղ օվկիանոսում: 1943 թվականի մարտի 25-ին[75] տեղի է ունեցել Նաուրուի առաջին ամերիկյան գնդակոծությունը։ Արդյունքում ոչնչացվել են օդանավակայանում տեղակայված ճապոնական 15 ինքնաթիռ, ինչպես նաև օդանավակայանի կայանքների մի մասը։ 1943 թվականի նոյեմբերին ամերիկյան զորքերը Տարավայի արյունալի ճակատամարտից հետո ազատագրել են Գիլբերտ կղզիները։ Սակայն, հաղթելով ճապոնացիներին, նրանք չեն շարժվել դեպի Նաուրու։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Խաղաղ օվկիանոսում ռազմական գործողությունների քարտեզ:

1943 թվականի սեպտեմբերին Ճապոնիայի իշխանությունները որոշել են նաուրուացիների մեծ մասին (1200 մարդ[76]) արտաքսել Չուկ կղզի (Կարոլինյան կղզիներ)[77], որը գտնվում է Նաուրուից 1600 կմ հյուսիս-արևմուտք[78]։ Այս գործողությունները հանգեցրել են Նաուրուում սովի բռնկմամբ՝ սննդամթերքի մատակարարման հետ կապված խնդիրների պատճառով։ Պատերազմի ավարտին դրա պատճառով մահացել է 300 մարդ, եղել են նաև մարդակերության դեպքեր[76]:

1945 թվականի սեպտեմբերի 13-ին Հիրոսիմայի և Նագասակիի վրա ատոմային ռումբեր նետելուց հետո (օգոստոսի 6 և 9), ինչպես նաև Ճապոնիայի հանձնվելուց հետո (1945 թվականի սեպտեմբերի 2-ին), համաձայնագիր է ստորագրվել որի արդյունքում ճապոնական զորքերը հանձնել են Նաուրու կղզին։ Հետագայում 3745 ճապոնացի և կորեացի հայրենադարձվել են, և նրանցից ոմանք մեղադրվել են Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ եվրոպացիների և նաուրուացիների դեմ հանցագործություններ կատարելու մեջ[79]։ Պատերազմի ավարտից հետո Չուկ կղզի աքսորված մոտ 1200 տեղաբնակներից ողջ է մնացել միայն 737 մարդ[80], ովքեր հայրենիք են վերադարձվել 1946 թվականի հունվարի 31-ին[81]։ Կղզու բնակչությունը 1940 թվականին 1848 մարդուց նվազել է մինչև 1946 թվականին 1369 մարդ։ Կղզում ֆոսֆատային ապարների արդյունահանմամբ զբաղվող ընկերությունը կառուցել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի թանգարան՝ ի հիշատակ պատերազմի ժամանակների տխուր իրադարձությունների[82]:

ՄԱԿ-ի մանդատ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քարհանքներ Բուադա լճի մոտ:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո՝ 1947 թվականի նոյեմբերի 1-ին [83], Նաուրու կղզին դարձավ ՄԱԿ-ի տարածք՝ Մեծ Բրիտանիայի, Նոր Զելանդիայի և Ավստրալիայի համատեղ կառավարման ներքո։ Այնուամենայնիվ, կառավարումը իրականացրել է Ավստրալիան[84]: Նույն թվականին Նաուրուում վերսկսվել է ֆոսֆորի արդյունահանումը[85]։

1948 թվականին բրիտանական ֆոսֆատ ընկերությունն արտահանել է 745 հազար ավստրալիական դոլար արժողությամբ ֆոսֆատային ապարներ, սակայն հասույթի միայն 2%-ն է վճարվել նաուրուացիներին, իսկ 1%-ը՝ կղզու վարչակազմին[86]: Աշխատողների՝ հիմնականում չինացիների, շատ ցածր վարձատրությունները և աշխատանքային վատ պայմանները միգրանտների կյանքը շատ դժվարացրել են: Սա հանգեցրել է 1948 թվականի ապստամբությանը[87], որը Նաուրուն դրել է արտակարգ դրության մեջ։ Ապստամբությունը արագորեն ճնշվել է ավստրալական զորքերի կողմից։ 11 բանվոր վիրավորվել է, 4-ը՝ զոհվել[87]։ 1950-1953 թվականներին բրիտանական ընկերությունը և Ավստրալիայի կառավարությունը, վախենալով չինացի բանվորների կողմից կոմունիստական գաղափարների տարածումից դեպի Նաուրու, սկսել են նախապատրաստվել նոր ապստամբությունների[87]: Տեղի ոստիկանությունը վերակազմավորվել է, չինացիների նկատմամբ հսկողություն է հաստատվել, իսկ 1953 թվականին[87] խուզարկվել են նույնիսկ կղզու աշխատողների տները[87]:

1951 թվականի դեկտեմբերի 18-ին Նաուրուում առաջին անգամ ընտրվել է կղզու կառավարությունը՝ Նաուրուանի խորհուրդը[88] 9 անդամն՝ Համեր Դերոբուրտի գլխավորությամբ, որը նախկինում արտաքսվել էր Չուուկ կղզի[89][88]: Այս մարմնի հիմնական նպատակն է եղել նաուրուացիներին իրավունք տալ մասնակցելու իրենց հայրենի կղզու կյանքին: Այնուամենայնիվ, խորհրդի փաստացի վերահսկողությունը գտնվել է Ավստրալիայի կառավարության ձեռքում, ուստի այս մարմինը քաղաքական սուբյեկտ չի եղել: Դա հանգեցրել է տեղացիներին ավելի մեծ քաղաքական իշխանություն տրամադրելու պահանջների տարածմանը և նվազեցումների ավելացմանը՝ չնայած ֆոսֆորիտների պաշարների աստիճանական սպառմանը[88]: 1963 թվականից ի վեր ավստրալիացի և նորզելանդացի ֆերմերները գնել են Նաուրուայի ֆոսֆատը, որն արդյունահանվել է գրեթե 2 հազար օտարերկրացիների (հիմնականում չինացիների) կողմից, համաշխարհային գներից մեկ երրորդով ցածր գներով: Միայն 1964 թվականին է սահմանվել Նաուրուական ֆոսֆորիտների գնման համաշխարհային գները[88]: Արդյունքում, 1966 թվականին նաուրուացիներին սկսել են վճարել շահույթի մինչև 22%-ը, իսկ վարչակազմին՝ 14%-ը[90]: Այնուամենայնիվ, 1922-1965 թվականներին ֆոսֆորիտների արտահանումից ստացված մոտ 65 միլիոն ԱՄՆ դոլարից նաուրուացիներին վճարվել է ընդամենը 2,5 միլիոն ԱՄՆ դոլար[91].

1961 թվականին[92] Հարավային Խաղաղօվկիանոսյան հանձնաժողովի աջակցության շնորհիվ Նաուրու է բերվել Մոզամբիկի տիլապիա ձուկը, որը բաց է թողնվել Բուադա լիճ։ Բայց շատ փոքր չափի և վատ համի պատճառով այս ձուկն առանձնապես տարածված չի եղել տեղի բնակչության շրջանում։  Բազմացնելով բոլոր լճակներում, որտեղ աճեցվել է կղզու բնակիչների համար արժեքավոր հանոսը, թիլապիան սկսել է կամաց-կամաց դուրս մղել այս ձկներին  Դա հանգեցրել է նրան, որ տեղի ձկնաբույծները սկսել են հրաժարվել հանոսի բուծման պրակտիկայից[93]։

Ինչպես նախորդ տարիներին, 1960-ականներին նույնպես ֆոսֆորիտների ակտիվ զարգացում է եղել։ Տեղի է ունեցել բուսական, հողային ծածկույթի ոչնչացում։ Հետևաբար, ժամանակի ընթացքում Նաուրուի լանդշաֆտը սկսել է ավելի շատ նմանվել «լուսնային լանդշաֆտի», և կղզին դարձել է ավելի ու ավելի քիչ բնակելի: Այդ տարիներին Ավստրալիայի կառավարությունը սկսել է նախագծեր մշակել Նաուրուի բնակիչներին Ֆրեյզեր կղզի[94] տեղափոխելու համար, այնուհետև նաև Կուրտիս կղզի (երկուսն էլ գտնվում են Ավստրալիայի Քվինսլենդ նահանգի ափերի մոտ): Այնուամենայնիվ, այս նախագիծն այդպես էլ չի հաջողվել իրականացնել քաղաքական պատճառներով, չնայած նաուրուացիները դեմ չեն եղել վերաբնակեցմանը, նրանք պահանջել են նրանց անկախություն տրամադրել[95]: Ավստրալիայի կառավարությունը կտրականապես դեմ է եղել իրադարձությունների զարգացման նման ծրագրին, առավել ևս իր պետական սահմանի սահմաններում։ Նախագիծը վերջնականապես մերժվել է 1964 թվականին[95]: Այս ձախողումից հետո նաուրուանի բնակչության նույնիսկ մեծ մասը սկսել է աջակցել կղզուն անկախություն տրամադրելու գաղափարին: Արդեն 1966 թվականին ՄԱԿ-ի հոգաբարձուների խորհրդի աջակցության շնորհիվ Նաուրուում առաջին անգամ ընտրվել է օրենսդիր խորհուրդ[95]: Չնայած Ավստրալիայի ցանկությանը՝ պահպանել Նաուրուի արտաքին քաղաքական կուրսը որոշելու և կղզու պաշտպանությունը ստանձնելու իրավունքը, կղզու բնակիչների մեծ մասը Համեր Դրոբուրտի[96] գլխավորությամբ պնդել են լիակատար ինքնորոշման իրավունքի մասին[97]։ Ի վերջո, Ավստրալիայի կառավարությունը հաշտվել է այս մտքի հետ, և Ավստրալիայի ազգային համալսարանում սկսվել է Նաուրուի սահմանադրության մշակման գործընթացը[98]:

Ավստրալիայի կառավարման վերջին տարիներին կղզում եղել է նաուրուական կենսամակարդակի, բժշկական ծառայությունների և կրթության բարձրացում, նաուրուացի ուսանողների մի մասը սովորում էր Ավստրալիայի Միության տարածքում[99]: Նման դրական փոփոխությունները հիմնականում բացատրվել են Բրիտանական ֆոսֆատի հանձնաժողովին պատկանող ենթակառուցվածքների և սարքավորումների Նաուրուի հսկողությանն անցնելով[99]: 1967 թվականին այս ընկերության Նաուրուական մասնաճյուղն ամբողջությամբ անցել է Նաուրուի վերահսկողության տակ, ինչը թույլ է տվել կղզու բնակիչներին վերահսկել կղզում ֆոսֆատ ապարների արդյունահանումը և դրանց արտահանումը[100]։

Անկախության շրջան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Ոսկե տարիներ»

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տնտեսական զարգացում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ֆոսֆորիտների բեռնումը Նաուրու նավահանգստում բեռնանավի վրա (1975 թվական):

1968 թվականի հունվարի 31-ին՝ Չուկ կղզուց նաուրուացիների հայրենադարձության քսաներկուերորդ տարեդարձին, Նաուրուն դարձել է անկախ պետություն՝ կառավարման հանրապետական ձևով[101]։ Երկրի կառավարությունը որպես պաշտոնական արժույթ ընտրել է ավստրալիական դոլարը, որն ազատել է երկիրը նոր ազգային արժույթի ներդրումից և Նաուրուում կենտրոնական բանկի ստեղծումից[102]։

Անկախության հետ մեկտեղ ազգը թևակոխել է տնտեսական բարգավաճման դարաշրջան՝ պայմանավորված մի քանի գործոններով: 1966 թվականին ֆոսֆորի հանքավայրերը արդյունահանվել են Մակատեա կղզում, իսկ 1979 թվականին՝ Բանաբա կղզում։ Արդյունքում Նաուրուն դարձել է Խաղաղ օվկիանոսի միակ կղզին, որն արտահանել է այս արժեքավոր քարը, որն օգտագործվել է պարարտանյութերի արտադրության համար [103]։ 1970 թվականի հունիսին Նաուրուի կառավարությունը, ամբողջությամբ ավարտելով Մեծ Բրիտանիայից բրիտանական ֆոսֆատ ընկերության գնումը և դառնալով դրա բացարձակ սեփականատերը, ազգայնացրել է ընկերությունը և տվել է նոր անվանում՝ Նաուրուական ֆոսֆատային կորպորացիա[104]: Նաուրուի անկախության առաջին տարիներին համաշխարհային շուկաներում նույնպես ֆոսֆատային ապարների գների աճ է գրանցվել:

Ֆոսֆորիտների երկաթուղով տեղափոխում կղզու նավահանգիստ (1975 թվական)

Այս բոլոր գործոնները դրական դեր են խաղացել երկրի տնտեսության համար, որտեղ բնակչության կենսամակարդակը աստիճանաբար մոտեցել է առաջադեմ արևմտյան երկրներին։ Ժամանակի ընթացքում մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն հասել է 50 հազար ԱՄՆ դոլարի, այս ցուցանիշով Նաուրուն աշխարհում երկրորդ տեղն է զբաղեցրել Սաուդյան Արաբիայից հետո[105]։

1970-ականներին կղզու ենթակառուցվածքը զգալիորեն բարելավվել է, կառուցվել է վարչական և հասարակական կենտրոն, որտեղ անցկացվել են տարբեր միջազգային կոնֆերանսներ, կառուցվել է հյուրանոց Մենենգում՝ հարյուրից ավելի հյուրանոցային համարներով, արբանյակային կապի կայան, որի շնորհիվ յուրաքանչյուր ընտանիք ունեցել է հեռախոս, տերմինալը ընդլայնվել է, ստեղծվել է Նաուրուի միջազգային օդանավակայանի թռիչքուղին, կղզու պարագծի շուրջ ճանապարհները վերանորոգվել են[106]: 1972 թվականին Նաուրուի Հանրապետությունն արդեն ունեցել է իր սեփական ավիաընկերությունը՝ Air Nauru (այժմ՝ Aue Airline )[106]։ Նաուրուացիները դարձել են նաև սպառողական հասարակություն, սովորական են դարձել ավտոմեքենաները, հեռուստացույցները և այլ կենցաղային սարքավորումները, որոնք ներմուծվել են արտասահմանյան երկրներից, հայտնվել են առաջին սուպերմարկետները[107]: Այս տարիներին կղզու բնակիչները լիովին ազատված են եղել հարկերի վճարումից[108]։

Ժամանակի ընթացքում Նաուրուայի կառավարությունը սկսել է հասկանալ, որ վաղ թե ուշ կղզում ֆոսֆորիտների պաշարները կսպառվեն, և որոշել է գնալ նույն ճանապարհով, ինչ Քուվեյթը[109], երկրի փողերը ներդնել են այլ երկրներում՝ անշարժ գույքի մեջ[109]: 1977 թվականին Մելբուրն քաղաքում (Ավստրալիա) կառուցվել է Նաուրու տան շենքը Քոլինս փողոցում[110] (նույն թվականին հայտնվեցին առաջին առաջարկները ՝ նաուրուացիների կողմից նավեր գնելու համար ՝ ֆոսֆորիտները հիմնական համաշխարհային շուկաներ ինքնուրույն տեղափոխելու համար[109]): Երկիրը մեծ ներդրումներ է կատարել Հավայան կղզիների, Գուամի, Մարշալյան կղզիների, Հնդկաստանի, Հյուսթոն և Լոնդոն քաղաքների, Վաշինգտոն և Օրեգոն նահանգների[111][112] տնտեսություններում։ Այնուամենայնիվ, ներդրումների մեծ մասը չեն տվել ակնկալվող արդյունքները[112]: Նաուրուայի կառավարության կողմից գնված տարբեր շենքերի պահպանման ծախսերը չափազանց բարձր են եղել[112]:

1989 թվականի սկզբին երկրի կառավարության մտավախություններն արդարացել են. համաշխարհային շուկաներում նկատվել է ֆոսֆորիտների պահանջարկի անկում, որն իր հերթին հանգեցրել է գների անկմանը։ Արդյունքում Նաուրուի եկամուտները սկսել են անշեղորեն նվազել, իսկ ֆոսֆորի հանքավայրերը պահպանվել են ընդամենը 5-10 տարի[113]։

Քաղաքական ոլորտ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նաուրուի առաջին նախագահ Համեր Դերոբուրտը (կենտրոնում) և 1953-1955 թվականներին Նաուրուայի կառավարության նախագահ Ռայմոնդ Գադաբուն (ձախից):

Սառը պատերազմի ժամանակ Նաուրուն հավատարիմ է եղել չեզոքության և ռազմական բլոկների հետ չմիավորման քաղաքականությանը, թեև 1969 թվականին դարձել է Ազգերի Համագործակցության անդամ[114]։ 1982 թվականին առաջին անգամ Նաուրու է այցելել է Մեծ Բրիտանիայի թագուհի Էլիզաբեթ II-ը, իսկ մի քանի տարի անց՝ 1987 թվականի դեկտեմբերի 30-ին, Նաուրուն դիվանագիտական հարաբերություններ է հաստատե; ԽՍՀՄ-ի հետ[115]։

Այնուամենայնիվ, անկախությունից հետո գլխավոր քաղաքական իրադարձությունը 1989 թվականին Արդարադատության միջազգային դատարանում Ավստրալիայի դեմ գործն է եղել, որում Ավստրալիան մեղադրվել է Նաուրուում գերիշխող տարիների ընթացքում ֆոսֆատի արդյունահանման ժամանակ կղզու էկոհամակարգը ոչնչացնելու մեջ[116]: Ավստրալիան համաձայնել է սկսել բանակցային գործընթացը և, ձեռք բերված պայմանավորվածությունների համաձայն, Նաուրուին վճարել է 57 միլիոն ավստրալիական դոլար և խոստացել 20 տարվա ընթացքում հատկացնել ևս 50 միլիոն ավստրալիական դոլար[117]։ Մեծ Բրիտանիան և Նոր Զելանդիան, իրենց հերթին, 1993 թվականի օգոստոսին Նաուրուին վճարել են տասներկու միլիոն դոլար՝ որպես փոխհատուցում զարգացման ընթացքում ոչնչացված գյուղատնտեսական հողերի համար[116]։ Սկզբում երկրի կառավարությունը պատրաստվել է այդ գումարն օգտագործել երկիր հող ներկրելու համար, սակայն հետագայում այն ծախսվել է կղզու ենթակառուցվածքների արդիականացման վրա։

1990-ականներին Նաուրուի ներքին քաղաքականության առաջնահերթությունը տրվել է կղզու էկոլոգիային։ Այդ իսկ պատճառով Խաղաղօվկիանոսյան կղզիների XXIV ֆորումում, որն անցկացվել է Նաուրուի տարածքում 1993 թվականին, քննարկման ընթացքում հիմնական թեմաները եղել են բնապահպանական խնդիրները և տարածաշրջանում միջուկային փորձարկումներին հակազդեցությունը։ 1991 թվականին Թայվանը ֆինանսական աջակցություն է ցուցաբերել կղզում ձկնաբուծության վերականգնման համար (մասնավորապես՝ տեղական լճակներում հանոս ձկնաբուծության վերսկսումը)[118]:

Անկման ժամանակահատված

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տնտեսական ճգնաժամ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կենտրոնական սարահարթում ֆոսֆորիտային զարգացումներից հետո ձևավորված քարե ատամներ:

1990 թվականի սկզբին[119] Նաուրուի Հանրապետությունը բախվել է լուրջ ֆինանսական ճգնաժամի, որը պայմանավորված է եղել ֆոսֆատ ապարների գներից երկրի մեծ կախվածությամբ, ինչպես նաև արտասահմանում անշարժ գույքի ներդրումների սխալ կառավարմամբ։

Արդյունքում, կղզին նկատել է արտադրության ծախսերի աճ՝ ավանդների աստիճանական սպառման և ֆոսֆորիտների արտադրության ավելի բարդ գործընթացի պատճառով (առևտրի դեֆիցիտը պայմանավորված է ներմուծվող ապրանքների գների աճով, որը պայմանավորված էր ԱՄՆ դոլարի բարձր փոխարժեքով [120]): Անշարժ գույքի և հողի վրա կատարված ներդրումները երկրին չեն ապահովել անհրաժեշտ ֆինանսներ[121]։ Ամենայն հավանականությամբ, դա պայմանավորված է վատ կառավարմամբ և հնարավոր կոռուպցիայով[122]: Բացի այդ, այն ժամանակ պետական գանձարանում եղել է ընդամենը 30 միլիոն ավստրալիական դոլար՝ սպասվող 8 միլիարդի փոխարեն[121]։ Տնտեսական ճգնաժամն ուղղակիորեն ազդել է երկրի քաղաքական իրավիճակի վրա՝ 1995-2007 թվականներին երկիրն ունեցել է ութ նախագահ[123]։

Ճգնաժամը հաղթահարելու համար Նաուրուայի կառավարությունը մի շարք վճռական միջոցներ է ձեռնարկել։ Առաջին փուլում պետական ծախսերը կրճատվել են ազգային ավիաընկերության տրամադրության տակ գտնվող ինքնաթիռների վաճառքի, ինչպես նաև պետական աշխատողների աշխատավարձերի ուշացման միջոցով[124]: Սակայն դա չի լուծել բյուջեի դեֆիցիտի խնդիրը, որը 2000 թվականին հասել է 5,8 միլիոն ԱՄՆ դոլարի կամ երկրի ՀՆԱ-ի 18%-ին[125]:

Բյուջեի կրճատման հետ մեկտեղ Նաուրուայի կառավարությունը ընդունել է կառավարության ռազմավարությունը, որը ներառել է տնտեսության դիվերսիֆիկացումը բացառիկ առափնյա տնտեսական գոտում զբոսաշրջության և ձկնորսության զարգացման միջոցով[126]:

Սակայն այս միջոցառումները մեծ հաջողություն չեն ունեցել։ Գտնվելով առանց բյուջեի համալրման աղբյուրների, Նաուրուի Հանրապետությունը վերածվել է խոշոր օֆշորային կենտրոնի[127][128] , որտեղ փողեր են լվացվել տարբեր հանցավոր խմբերի եւ ահաբեկչական կազմակերպությունների կողմից ( 2000 թվականին գրանցված են եղել ավելի քան 400 օֆշորային բանկ[129]): Երկիրը սկսել է նաև վաճառել իր անձնագրերը օտարերկրացիներին[130][127][128][131]։

1999 թվականի փետրվարին Միկրոնեզիան Ֆինանսական գործողությունների աշխատանքային խումբ կազմակերպության կողմից անվանվել է Խաղաղ օվկիանոսի չորս երկրներից մեկը, «որում նշվում էր Ռուսաստանից կազմակերպված հանցավորության հետ կապված ֆինանսական գործունեության շատ բարձր կենտրոնացում» (մյուս երկրներն են՝ Կուկի կղզիներ, Սամոա և Վանուատու)[132]: Իսկ ՌԴ կենտրոնական բանկի ներկայացուցչի խոսքով՝ 1998 թվականին Ռուսաստանից մոտ 70 մլրդ դոլար է փոխանցվել նաուրուանի բանկերին՝ այդպիսով թաքցնելով պետությունից իր եկամուտները և թաքնվելով հարկերի վճարումից[133]: Գործարքների մեծ մասն իրականացվել է համացանցի միջոցով՝ «Nauru Agency Corporation» ի միջոցով, որը գտնվում է Յարեն շրջանում։  Սակայն Նաուրուում գրանցվել են նաև Ռուսաստանի քաղաքացիների կողմից հիմնադրված օֆշորային բանկեր։ Օրինակ՝ «Sinex» բանկը, որտեղ լվացված գումարները ստացվել են ռուսական «Դեպոզիտար-քլիրինգային Բանկ» և «Ֆլամինգո Բանկ» բանկերից

Սա որոշակի անհանգստություն է առաջացրել միջազգային հանրության շրջանում։ Արդեն 1999 թվականի հունվարի 17-ին[134] Deutsche Bank-ը և Bankers Trust-ը, որոնք դրամական փոխանցումներ են իրականացնում ամբողջ աշխարհում, արգելք են դրել Նաուրուի հետ դոլարային առևտրի վրա (նույն պատժամիջոցները կիրառվել են Պալաուի և Վանուատուի նկատմամբ)[135]։ Հետագայում «Մեծ ութնյակի» երկրների կողմից կիրառվել են պատժամիջոցներ Միկրոնեզիայի նկատմամբ։

Ավստրալական «խաղաղօվկիանոսյան լուծում» ծրագրի իրականացումը (անգլ.՝ Pacific Solution ), որը գործարկվել է 2000 թվականի սկզբին, հանգեցրել է մի շարք միջազգային սկանդալների: Այս ծրագիրը նախատեսել է փախստականների կենտրոնների ստեղծում մի քանի կղզի պետությունների, այդ թվում՝ Նաուրուի[136][137][138] [139] տարածքում։ Այս ծրագրի ներդրման պատճառ է դարձել Աֆղանստանից և Իրաքից դեպի Ավստրալիա մարդկանց ներգաղթը: Օգնության դիմաց այն պետություններին, որտեղ գտնվել են նման կենտրոններ, Ավստրալիայի կառավարությունը մշտական սուբսիդիաներ կամ փոխհատուցումներ է վճարել վառելիքի տեսքով[140] : Այնուամենայնիվ, «Խաղաղօվկիանոսյան լուծումը» լայն դժգոհություն է առաջացրել իրավապաշտպան կազմակերպությունների շրջանում, որոնք Ավստրալիային մեղադրել են մարդու իրավունքների և Ժնևի փախստականների կոնվենցիան խախտելու մեջ: Արդյունքում 2005 թվականին Ավստրալիայի կառավարությունը ստիպված է եղել հրաժարվել այս ծրագրից[138]:

2003 թվականի վերջից Նաուրուի կենսամակարդակը իջել է, և բնակչության զգալի մասն հայտնվել է աղքատության մեջ[141]։ Կառավարությունը սկսել է վաճառել ֆոսֆատի արդյունահանման համար օգտագործվող սարքավորումները, վաճառվել է Մելբուրնի Նաուրու հաուսը, և հեռահաղորդակցական ընկերությունների մեծ մասը դադարեցրել են կապի ծառայություններ մատուցելը[142] : Այս տարիներին մեծ դեր է խաղացել Ավստրալիայի ֆինանսական աջակցությունը[142]:

2004 թվականի վերջին խորհրդարանի անդամների ձայների մեծամասնությամբ երկրորդ ժամկետով նախագահ է ընտրվել Լյուդվիգ Սքոթին[143], որը անմիջապես հայտարարել է պետության տնտեսական քաղաքականության փոփոխության մասին՝ ներառյալ ֆոսֆորիտների արտահանումը կասեցնելու մասին[144]:

Բարեփոխումներ և տնտեսության վերականգնում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2004 թվականի օգոստոսին Ավստրալիայի անկախ հետազոտությունների կենտրոնում (անգլ.՝ Australian Centre for Independent Studies) զեկույց է հրապարակել, որն ուսումնասիրել է Նաուրուի ապագայի տարբեր տարբերակներ: Դրանցից մեկը անկախության ամբողջական կորուստն է և Ավստրալիայում որպես տարածք ներառելը։ Մյուս տարբերակներն են ազատ համագործակցությունը Ավստրալիայի կամ Օվկիանիայի երկրների հետ, ինչպիսիք են Նոր Զելանդիան կամ Ֆիջին[145]: Ըստ պրոֆեսոր Հելեն Հյուզի (անգլ.՝ Helen Hughes), Նաուրուում անհրաժեշտ է վերակազմավորել խորհրդարանի կառուցվածքը, կոմունալ ծառայությունները և սկսել ապրել մեր հնարավորությունների սահմաններում[145]: Մինչդեռ Խաղաղօվկիանոսյան կղզիների ֆորումի մի շարք անդամ երկրներ պատրաստակամություն են հայտնել ֆինանսական օգնություն ցուցաբերել Նաուրուին[146]:

2004 թվականի սեպտեմբերին ՄԱԿ-ում Նաուրուի ներկայացուցիչ Վինչի Կլոդումարի նախաձեռնությամբ կղզում իրականացվել են ֆոսֆատային ապարների հանքավայրերի ուսումնասիրություններ։ Արդյունքները ցույց են տվել, որ Նաուրուի մի շարք վայրերում ֆոսֆորիտների ավելի մեծ պաշարներ կան, քան նախկինում ենթադրվել է[147]:

2004 թվականի հոկտեմբերի 1-ին Նաուրուի նախագահ Լյուդվիգ Սքոթին երկրում արտակարգ դրություն է հայտարարել և միաժամանակ ցրել խորհրդարանը, որը չի կարողացընդունել նոր բյուջեն[148]: Հետագայում նա հոկտեմբերի 23- ին նշանակել է արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններ[149]։ Բացի այդ, նախագահը պաշտոնանկ է արել խորհրդարանի նախագահ Ռասել Քունսին[148]: Սքոթին և նրա լիբերալ բարեփոխիչ կողմնակիցները հաղթել են ընտրություններում՝ ստանալով խորհրդարանական մեծամասնություն, ինչը պատմական իրադարձություն է դարձել մի երկրի համար, որտեղ կառավարությունը փոխվում էր տարին երկու-երեք անգամ[150]։ 2004 թվականի դեկտեմբերին մի քանի ամսվա ընթացքում առաջին անգամ արտահանվել են ֆոսֆորիտներ՝ 10 հազար տոննա քաշով բեռ է ուղարկվել է Հարավային Կորեա[151]։

2007 թվականի օգոստոսի 25-ին նաուրուացիներն ընտրել են նոր խորհրդարան։ Սքոթին, չնայած իր ոչ հայտնի բարեփոխումներին, հաղթել է, նրա կողմնակիցները ստացել են խորհրդարանի 18 տեղերից 15-ը: Իսկ օգոստոսի 27-ին կրկին դարձել է Նաուրուի նախագահ[152]։

Սակայն արդեն 2007 թվականի նոյեմբերի 10-ին երկրում բռնկվել է նոր ներքաղաքական ճգնաժամ։ Արդյունքում 2007 թվականի դեկտեմբերի 19-ին Լյուդվիգ Սքոթիին անվստահություն հայտնելուց հետո Մարկուս Սթիվենը ընտրվել է որպես նոր նախագահ։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Центр независимых исследований.(անգլ.)
  2. ↑ 2,0 2,1 [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլերեն)]
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլերեն)]
  4. ↑ 4,0 4,1 Центр независимых исследований.(անգլ.)
  5. ↑ [«Министерство иностранных дел Франции — Внутренняя политика Науру.(ֆր.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2007-02-09-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 37 (օգնություն) Министерство иностранных дел Франции — Внутренняя политика Науру.(Ֆրանսերեն)]
  6. ↑ Douglas L. Oliver. «Islands of the Pacific». University of Hawaii Press, 1989. — С. 13. — ISBN 0-8248-1233-6
  7. ↑ Беликов В. И. «Происхождение и миграции полинезийцев (по лингвистическим данным)». В сборнике статей: Пути развития Австралии и Океании: история, экономика, этнография. Москва, изд-во «Наука», 1981. С. 243—254.
  8. ↑ [«Deutsches Kolonial Lexikon.(գերմ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2008-03-04-ին. Վերցված է 2008-01-06-ին. Deutsches Kolonial Lexikon.(գերմ.)]
  9. ↑ История Науру.(անգլ.)(չաշխատող հղում — պատմություն, կրկնօրինակ)
  10. ↑ «Solange Petit-Skinner's. «The Nauruans». San Francisco: MacDuff Press, 1981». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-05-03-ին. Վերցված է 2008-01-05-ին.
  11. ↑ Науру // Народы мира. Историко-этнографический справочник. — М.: Советская энциклопедия, 1988. — С. 321—322.
  12. ↑ [«Deutsches Kolonial Lexikon.(գերմ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2008-03-04-ին. Վերցված է 2008-01-06-ին. Deutsches Kolonial Lexikon.(գերմ.)]
  13. ↑ Carl N. McDaniel, John M. Gowdy, Paradise for Sale, Chapter 1 Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:
  14. ↑ [«Deutsches Kolonial Lexikon.(գերմ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2008-03-04-ին. Վերցված է 2008-01-06-ին. Deutsches Kolonial Lexikon.(գերմ.)]
  15. ↑ [«Deutsches Kolonial Lexikon.(գերմ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2008-03-04-ին. Վերցված է 2008-01-06-ին. Deutsches Kolonial Lexikon.(գերմ.)]
  16. ↑ [«Deutsches Kolonial Lexikon.(գերմ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2008-03-04-ին. Վերցված է 2008-01-06-ին. Deutsches Kolonial Lexikon.(գերմ.)]
  17. ↑ [«FAO — Лесное хозяйство Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2008-03-04-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 4 (օգնություն) FAO — Лесное хозяйство Науру.(անգլերեն)]
  18. ↑ 18,0 18,1 [«Южнотихоокеанский секретариат — Науруанский план развития аквакультур.(անգլ.)» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008-11-14-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 30 (օգնություն) Южнотихоокеанский секретариат — Науруанский план развития аквакультур.(անգլերեն)]
  19. ↑ 19,0 19,1 Carl N. McDaniel, John M. Gowdy, Paradise for Sale, Chapter 2 Արխիվացված է Հոկտեմբեր 1, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով:
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Carl N. McDaniel, John M. Gowdy, Paradise for Sale, Chapter 2 Արխիվացված է Հոկտեմբեր 1, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով:
  21. ↑ [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլերեն)]
  22. ↑ Carl N. McDaniel, John M. Gowdy, Paradise for Sale, Chapter 2 Արխիվացված է Հոկտեմբեր 1, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով:
  23. ↑ [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլերեն)]
  24. ↑ [«Госдепартамент США — Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2008-05-13-ին. Վերցված է 2007-10-24-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Госдепартамент США — Науру.(անգլերեն)]
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Carl N. McDaniel, John M. Gowdy, Paradise for Sale, Chapter 2 Արխիվացված է Հոկտեմբեր 1, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով:
  26. ↑ Carl N. McDaniel, John M. Gowdy, Paradise for Sale, Chapter 2 Արխիվացված է Հոկտեմբեր 1, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով:
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 Carl N. McDaniel, John M. Gowdy, Paradise for Sale, Chapter 2 Արխիվացված է Հոկտեմբեր 1, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով:
  28. ↑ 28,0 28,1 [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլերեն)]
  29. ↑ Центр независимых исследований.(անգլ.)
  30. ↑ 30,0 30,1 [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլերեն)]
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 Carl N. McDaniel, John M. Gowdy, Paradise for Sale, Chapter 2 Արխիվացված է Հոկտեմբեր 1, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով:
  32. ↑ [«Государственные деятели мира — Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-03-29-ին. Վերցված է 2007-10-24-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 29 (օգնություն) Государственные деятели мира — Науру.(անգլերեն)]
  33. ↑ Carl N. McDaniel, John M. Gowdy, Paradise for Sale, Chapter 2 Արխիվացված է Հոկտեմբեր 1, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով:
  34. ↑ История Науру.(անգլ.)(չաշխատող հղում — պատմություն, կրկնօրինակ)
  35. ↑ «марки Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-04-28-ին. Վերցված է 2007-10-24-ին.
  36. ↑ Прошлое Маршалловых Островов.(անգլ.)
  37. ↑ Прошлое Маршалловых Островов.(անգլ.)
  38. ↑ de.wikipedia.org — История Науру.(գերմ.)
  39. ↑ [«Духи и транс в Микронезии.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-05-06-ին. Վերցված է 2008-01-18-ին. Духи и транс в Микронезии.(անգլերեն)]
  40. ↑ Carl N. McDaniel, John M. Gowdy, Paradise for Sale, Chapter 2 Արխիվացված է Հոկտեմբեր 1, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով:
  41. ↑ 41,0 41,1 Carl N. McDaniel, John M. Gowdy, Paradise for Sale, Chapter 2 Արխիվացված է Հոկտեմբեր 1, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով:
  42. ↑ История управления островом Науру.(անգլ.)(չաշխատող հղում — պատմություն, կրկնօրինակ)
  43. ↑ 43,0 43,1 Сайт представительства Республики Науру в ООН.(անգլերեն) Արխիվացված 2006-08-18 Wayback Machine
  44. ↑ Центр независимых исследований.(անգլ.)
  45. ↑ Carl N. McDaniel, John M. Gowdy, Paradise for Sale, Chapter 2 Արխիվացված է Հոկտեմբեր 1, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով:
  46. ↑ de.wikipedia.org — История Науру.(գերմ.)
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 Carl N. McDaniel, John M. Gowdy, Paradise for Sale, Chapter 2 Արխիվացված է Հոկտեմբեր 1, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով:
  48. ↑ История Науру.(անգլ.)(չաշխատող հղում — պատմություն, կրկնօրինակ)
  49. ↑ [1]Արխիվացված է Հուլիս 3, 2012 Wayback Machine-ի միջոցով: Արխիվացված է Հուլիս 3, 2012 Wayback Machine-ի միջոցով: Книга Папуа-Новой Гвинеи. Полезные статьи и информация.(անգլերեն) Արխիվացված է Հուլիս 3, 2012 Wayback Machine-ի միջոցով: Recensement des lignes de chemin de fer construites par l’Allemagne dans le Pacifique
  50. ↑ 50,0 50,1 [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլերեն)]
  51. ↑ История Науру.(անգլ.)(չաշխատող հղում — պատմություն, կրկնօրինակ)
  52. ↑ Центр независимых исследований.(անգլ.)
  53. ↑ [«Книга фактов ЦРУ США (2007).(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2008-09-17-ին. Վերցված է 2008-01-18-ին. Книга фактов ЦРУ США (2007).(անգլերեն)]
  54. ↑ Carl N. McDaniel, John M. Gowdy, Paradise for Sale, Chapter 2 Արխիվացված է Հոկտեմբեր 1, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով:
  55. ↑ Arthur W. Jose, Official History of Australia in the War of 1914—1918, Volume IX — The Royal Australian Navy: 1914—1918, Chapter XII — The Royal Australian Naval Brigade Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:, 1928.(անգլերեն)
  56. ↑ Arthur W. Jose, Official History of Australia in the War of 1914—1918, Volume IX — The Royal Australian Navy: 1914—1918, Chapter XII — The Royal Australian Naval Brigade Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:, 1928.(անգլերեն)
  57. ↑ 57,0 57,1 Arthur W. Jose, Official History of Australia in the War of 1914—1918, Volume IX — The Royal Australian Navy: 1914—1918, Chapter XII — The Royal Australian Naval Brigade Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:, 1928.(անգլերեն)
  58. ↑ Arthur W. Jose, Official History of Australia in the War of 1914—1918, Volume IX — The Royal Australian Navy: 1914—1918, Chapter XII — The Royal Australian Naval Brigade Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:, 1928.(անգլերեն)
  59. ↑ [«Науруанский договор 1920 года.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2015-03-19-ին. Վերցված է 2008-01-18-ին. Науруанский договор 1920 года.(անգլերեն)]
  60. ↑ [«Государственные деятели мира — Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-03-29-ին. Վերցված է 2007-10-24-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 29 (օգնություն) Государственные деятели мира — Науру.(անգլերեն)]
  61. ↑ Wikisource — Статья 119 Версальского мирного договора.(անգլ.)
  62. ↑ Carl N. McDaniel, John M. Gowdy, Paradise for Sale, Chapter 2 Արխիվացված է Հոկտեմբեր 1, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով:
  63. ↑ [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլերեն)]
  64. ↑ История Науру.(անգլ.)(չաշխատող հղում — պատմություն, կրկնօրինակ)
  65. ↑ [«Текст Науруанского соглашения.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-06-04-ին. Վերցված է 2007-10-29-ին. Текст Науруанского соглашения.(անգլերեն)]
  66. ↑ 66,0 66,1 66,2 [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլերեն)]
  67. ↑ [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլերեն)]
  68. ↑ [«Информация о суднеКомет.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-10-15-ին. Վերցված է 2007-11-02-ին. Информация о суднеКомет.(անգլերեն)]
  69. ↑ [«Информация о суднеКомет.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-10-15-ին. Վերցված է 2007-11-02-ին. Информация о суднеКомет.(անգլերեն)]
  70. ↑ Pacific Magazine Науру во Второй мировой войне.(անգլերեն) Արխիվացված 2012-02-08 Wayback Machine
  71. ↑ Pacific Magazine Науру во Второй мировой войне.(անգլերեն) Արխիվացված 2012-02-08 Wayback Machine
  72. ↑ [«Государственные деятели мира — Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-03-29-ին. Վերցված է 2007-10-24-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 29 (օգնություն) Государственные деятели мира — Науру.(անգլերեն)]
  73. ↑ [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլերեն)]
  74. ↑ Pacific Magazine Науру во Второй мировой войне.(անգլերեն) Արխիվացված 2012-02-08 Wayback Machine
  75. ↑ Pacific Magazine Науру во Второй мировой войне.(անգլերեն) Արխիվացված 2012-02-08 Wayback Machine
  76. ↑ 76,0 76,1 Pacific Magazine Науру во Второй мировой войне.(անգլերեն) Արխիվացված 2012-02-08 Wayback Machine
  77. ↑ Carl N. McDaniel, John M. Gowdy, Paradise for Sale, Chapter 2 Արխիվացված է Հոկտեմբեր 1, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով:
  78. ↑ [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլերեն)]
  79. ↑ Pacific Magazine Науру во Второй мировой войне.(անգլերեն) Արխիվացված 2012-02-08 Wayback Machine
  80. ↑ Центр независимых исследований.(անգլ.)
  81. ↑ [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլերեն)]
  82. ↑ Музей Второй мировой войны на Науру.(անգլերեն) Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:
  83. ↑ [«Официальный текст о совместном управлении Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2015-03-19-ին. Վերցված է 2007-11-02-ին. Официальный текст о совместном управлении Науру.(անգլերեն)]
  84. ↑ [«Государственные деятели мира — Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-03-29-ին. Վերցված է 2007-10-24-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 29 (օգնություն) Государственные деятели мира — Науру.(անգլերեն)]
  85. ↑ Текст доклада Науру в Гааге.(անգլ.)
  86. ↑ Carl N. McDaniel, John M. Gowdy, Paradise for Sale, Chapter 2 Արխիվացված է Հոկտեմբեր 1, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով:
  87. ↑ 87,0 87,1 87,2 87,3 87,4 [«Workers online — официальное онлайн издание Австралийской лейбористской партии.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-03-29-ին. Վերցված է 2007-11-02-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 15 (օգնություն) Workers online — официальное онлайн издание Австралийской лейбористской партии.(անգլերեն)]
  88. ↑ 88,0 88,1 88,2 88,3 [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)]
  89. ↑ Центр независимых исследований.(անգլ.)
  90. ↑ Carl N. McDaniel, John M. Gowdy, Paradise for Sale, Chapter 2 Արխիվացված է Հոկտեմբեր 1, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով:
  91. ↑ The New York Times. (1987-08-09). «Pacific Isle Asks U.N. to Help Get Dirt Back». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2007-12-25-ին.
  92. ↑ [«Южнотихоокеанский секретариат — Науруанский план развития аквакультур.(անգլ.)» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008-11-14-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 30 (օգնություն) Южнотихоокеанский секретариат — Науруанский план развития аквакультур.(անգլ.)]
  93. ↑ [«Южнотихоокеанский секретариат — Науруанский план развития аквакультур.(անգլ.)» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008-11-14-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 30 (օգնություն) Южнотихоокеанский секретариат — Науруанский план развития аквакультур.(անգլ.)]
  94. ↑ Центр независимых исследований.(անգլ.)
  95. ↑ 95,0 95,1 95,2 [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլերեն)]
  96. ↑ Центр независимых исследований.(անգլ.)
  97. ↑ [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)]
  98. ↑ Центр независимых исследований.(անգլ.)
  99. ↑ 99,0 99,1 Центр независимых исследований.(անգլ.)
  100. ↑ [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլերեն)]
  101. ↑ [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլերեն)]
  102. ↑ Центр независимых исследований.(անգլ.)
  103. ↑ Горнодобывающая промышленность Науру.(անգլերեն) Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:
  104. ↑ [«Госдепартамент США — Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2008-05-13-ին. Վերցված է 2007-10-24-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Госдепартамент США — Науру.(անգլերեն)]
  105. ↑ Центр независимых исследований.(անգլ.)
  106. ↑ 106,0 106,1 «Национальный доклад Науру.(անգլ.)» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007-10-11-ին. Վերցված է 2007-11-05-ին.
  107. ↑ Статья в журнале L’EXPRESS, " Nauru, ile en perdition ", 7 марта 2005.(Ֆրանսերեն) Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:
  108. ↑ Carl N. McDaniel, John M. Gowdy, Paradise for Sale, Chapter 2 Արխիվացված է Հոկտեմբեր 1, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով:
  109. ↑ 109,0 109,1 109,2 Центр независимых исследований.(անգլ.)
  110. ↑ [«Миссия Науру при ООН.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-11-29-ին. Վերցված է 2007-11-05-ին. Миссия Науру при ООН.(անգլերեն)]
  111. ↑ Carl N. McDaniel, John M. Gowdy, Paradise for Sale, Chapter 2 Արխիվացված է Հոկտեմբեր 1, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով:
  112. ↑ 112,0 112,1 112,2 Статья в журнале L’EXPRESS, " Nauru, ile en perdition ", 7 марта 2005.(Ֆրանսերեն) Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:
  113. ↑ [«Экономика Науру.(անգլ.)» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012-02-14-ին. Վերցված է 2007-11-05-ին. Экономика Науру.(անգլերեն)]
  114. ↑ [«BBC News — Хронология Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2008-03-31-ին. Վերցված է 2007-11-05-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 9 (օգնություն) BBC News — Хронология Науру.(անգլերեն)]
  115. ↑ [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլերեն)]
  116. ↑ 116,0 116,1 [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլերեն)]
  117. ↑ «Правительство Австралии. Департамент иностранных дел и торговли. Республика Науру: справка по стране — март 2007 года.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-10-06-ին. Վերցված է 2007-11-05-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 101 (օգնություն)
  118. ↑ [«Южнотихоокеанский секретариат — Науруанский план развития аквакультур.(անգլ.)» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008-11-14-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 30 (օգնություն) Южнотихоокеанский секретариат — Науруанский план развития аквакультур.(անգլերեն)]
  119. ↑ Центр независимых исследований.(անգլ.)
  120. ↑ [«Экономика Науру.(անգլ.)» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012-02-14-ին. Վերցված է 2007-11-05-ին. Экономика Науру.(անգլերեն)]
  121. ↑ 121,0 121,1 Центр независимых исследований.(անգլ.)
  122. ↑ Статья в журнале L’EXPRESS, " Nauru, ile en perdition ", 7 марта 2005.(Ֆրանսերեն) Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:
  123. ↑ [«Государственные деятели мира — Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-03-29-ին. Վերցված է 2007-10-24-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 29 (օգնություն) Государственные деятели мира — Науру.(անգլերեն)]
  124. ↑ Carl N. McDaniel, John M. Gowdy, Paradise for Sale, Chapter 2 Արխիվացված է Հոկտեմբեր 1, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով:
  125. ↑ Центр независимых исследований.(անգլ.)
  126. ↑ [«Экономика Науру.(անգլ.)» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012-02-14-ին. Վերցված է 2007-11-05-ին. Экономика Науру.(անգլերեն)]
  127. ↑ 127,0 127,1 [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլերեն)]
  128. ↑ 128,0 128,1 Статья в журнале L’EXPRESS, " Nauru, ile en perdition ", 7 марта 2005.(Ֆրանսերեն) Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:
  129. ↑ Michael Field (2000-04-26). «Accused of Russian mafia connections, Pacific's Nauru to clean up It's banks». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2007-12-17-ին.
  130. ↑ Центр независимых исследований.(անգլ.)
  131. ↑ [«Европа — Науру — решение тихоокеанской проблемы.(ֆր.)» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008-02-28-ին. Վերցված է 2009-10-14-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 7 (օգնություն) Европа — Науру — решение тихоокеанской проблемы.(Ֆրանսերեն)]
  132. ↑ Pacific Islands Report. Agence France-Presse. (1999-03-02). «Nauru, accused of money laundering, reviewing tax haven operations». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2007-12-17-ին. {{cite web}}: More than one of |author= and |last= specified (օգնություն)
  133. ↑ Россия отмыла 70 миллиардов долларов в Тихом океане.(ռուս.) Արխիվացված է Մարտ 4, 2008 Wayback Machine-ի միջոցով:
  134. ↑ Michael Field (1999-03-02). «Nauru, accused of money laundering, reviewing tax haven operations». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2007-12-17-ին.
  135. ↑ Michael Field (2000-04-26). «Accused of Russian mafia connections, Pacific's Nauru to clean up It's banks». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2007-12-17-ին.
  136. ↑ [«Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-30-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն) Энциклопедия Наций — История Науру.(անգլերեն)]
  137. ↑ [«Европа — Науру — решение тихоокеанской проблемы.(ֆր.)» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008-02-28-ին. Վերցված է 2009-10-14-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 7 (օգնություն) Европа — Науру — решение тихоокеанской проблемы.(Ֆրանսերեն)]
  138. ↑ 138,0 138,1 [«UNHCR — Ситуация в Науру.(ֆր.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2008-03-05-ին. Վերցված է 2007-11-06-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 6 (օգնություն) UNHCR — Ситуация в Науру.(Ֆրանսերեն)]
  139. ↑ [«Ситуация в Науру.(ֆր.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2007-09-27-ին. Վերցված է 2007-11-06-ին. Ситуация в Науру.(Ֆրանսերեն)]
  140. ↑ Статья в журнале L’EXPRESS, " Nauru, ile en perdition ", 7 марта 2005.(Ֆրանսերեն) Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:
  141. ↑ [«Южнотихоокеанский секретариат — Науруанский план развития аквакультур.(անգլ.)» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008-11-14-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 30 (օգնություն) Южнотихоокеанский секретариат — Науруанский план развития аквакультур.(անգլերեն)]
  142. ↑ 142,0 142,1 Центр независимых исследований.(անգլ.)
  143. ↑ [«Государственные деятели мира — Науру.(անգլ.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-03-29-ին. Վերցված է 2007-10-24-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 29 (օգնություն) Государственные деятели мира — Науру.(անգլերեն)]
  144. ↑ [«Министерство иностранных дел Франции — Внешняя политика Науру.(ֆր.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2007-02-09-ին. Վերցված է 2007-10-22-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 37 (օգնություն) Министерство иностранных дел Франции — Внешняя политика Науру.(Ֆրանսերեն)]
  145. ↑ 145,0 145,1 Sean Dorney (2004-08-18). «Nauru urged to reconsider its independence». Արխիվացված է օրիգինալից 2004-09-03-ին. Վերցված է 2007-12-17-ին.
  146. ↑ Selwyn Manning (2004-08-06). «Pacific Islands Forum To Consider Nauru Crisis». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2007-12-17-ին.
  147. ↑ «Nauru probed for residual phosphate». 2004-09-07. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2007-12-17-ին.
  148. ↑ 148,0 148,1 «Nauru Preident dissolves parliament». 2004-10-04. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2007-12-17-ին.
  149. ↑ «Samoan leader urges support for Nauru». 2004-10-08. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2007-12-17-ին.
  150. ↑ «Nauru votes to support president». 2004-10-25. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2007-12-17-ին.
  151. ↑ «Nauru sells phosphate to South Korea». 2004-12-21. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2007-12-17-ին.
  152. ↑ «Scotty reelectef president in Nauru». 2007-08-27. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2007-12-26-ին.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:Արշո/ԱվազարկղՃամբար1&oldid=10085803» էջից