Steenberg (mijn)

Terril bij de mijn van Waterschei

Trap op Wilhelminaberg

Een steenberg (Nederland) of terril (België) is een ophoping van steenafval als bijproduct van de ondergrondse mijnbouw.

Het gesteente bestaat vooral uit leisteen (een zacht en brokkelig gesteente), en zandsteen (een harder gesteente). Deze gesteenten kwamen vrij bij het afdiepen van schachten en bij de aanleg van steengangen en galerijen. Bij de eigenlijke steenkolenwinning kwamen stenen tussen de kolen mee naar boven. In de zeverij en wasserij bovengronds werden de kolen van de stenen gescheiden. Dit proces, ook bekend als triage, is aanvankelijk nog met (vrouwen)handwerk gedaan, maar gaandeweg verfijnd, kolen werden gewassen met behulp van chemische middelen. De oudere steenbergen bevatten daarom relatief meer brandbare stoffen, waardoor zelfontbranding kon ontstaan.

De mijnstenen werden vervolgens met smalspoorwagons naar de stortplaats vervoerd, bergopwaarts getransporteerd en op de voortdurend groeiende berg afval gestort waardoor een steenberg of mijnterril ontstond. Mijnsteen werd ook gebruikt voor het opvullen van afgewerkte pijlers, dit deed men om mijnschade door bodemverzakking te beperken. Na een mijnsluiting werd er steenafval van de steenberg gestort bij het dempen van de mijnschachten.

Mijnterrils in Vlaanderen

Na de sluiting van de mijnen van het Kempens steenkoolbekken tussen 1966 en 1992 werden verscheidene pogingen ondernomen om uit de steenbergen nog steenkool te recupereren. In Winterslag, de oudste mijn, was dit succesvol en werd nog zo'n 10 à 15% steenkool gerecupereerd. Hetzelfde gebeurde ook met een terril in Zwartberg, die werd afgegraven door de firma Pool der Calorieën en brandstof leverde voor de electriciteitscentrales die toen nog draaiden op steenkool.

Verschillende mijnterrils zijn na de mijnsluitingen ingezaaid en er werden wandelwegen en mountainbikeroutes naar de top aangelegd. Daar heeft men een panorama over de tuinwijken rond de mijn, het zicht reikt bij helder weer vaak tot aan de terrils van andere mijnen en zelfs aangrenzende mijnbekkens.

In Belgisch-Limburg waren er zeven steenkoolmijnen, ze hadden allen minstens één terril.

• Beringen: terril 2 is toegankelijk en heeft geen top maar een plateau op een hoogte van 100 meter. Er werden 2 wandelpaden aangelegd op de terril. Terril 1 werd omgevormd tot Avonturenberg. Naast wandelpaden en trappen zijn er avontuurlijke klimconstructies tegen de berghelling en kan er ook gemountainbaiket worden.
• Eisden: Een viertal terrils ligt rond een uitgestrekte en diepe plas, ontstaan door ontgrinding. De oudste terril is na zelfontbranding een winplaats voor rode schisten, die als gravel gebruikt worden bij tuinaanleg en op tennisvelden. De grootste terril ligt gedeeltelijk op het grondgebied van Lanklaar. Er werden doorheen het gebied bewegwijzerde wandelroutes aangelegd. De terrils en de waterplas liggen aan de rand van het Nationaal Park Hoge Kempen en vormen het decor voor Connecterra, de hoofdpoort naar het Nationaal Park, het wellnesscenter Elaisa en Terhills, dat een commerciële invulling geeft aan dit gebied middels een Center Parcs resort, een cablepark voor watersporters op een gesaneerde grindplas en het vier sterren tellende Terhills hotel in het voormalige hoofdgebouw van de mijn.
• Houthalen: de mijnterril werd geëgaliseerd en uitgespreid om als ondergrond te dienen voor een industrieterrein. Daardoor ontstond vervuiling van de ondergrond en het grondwater door as, teer en zware metalen.
• Winterslag: de top van de terril ligt op een hoogte van 163 meter. De terril is niet toegankelijk.
• Waterschei: de 2 terrils liggen op het grondgebied van de gemeente As. De meest noordelijke is de hoogste van de twee en heeft een top op een hoogte van 165 meter. Deze terril werd voorzien van wandelpaden en is vrij toegankelijk. De meer zuidelijke terril is niet toegankelijk. Beide terrils werden in 1999 beschermd als landschap en sluiten aan op het natuurgebied van de Bosbeekvallei en de heidegebieden van As en Opglabbeek.
• Zolder: de top van de terril ligt op een hoogte van 155 meter. Er zijn wandelpaden naar de top.
• Zwartberg: Deze mijn had oorspronkelijk 2 terrils, waarvan één op het grondgebied van Opglabbeek. Een terril is afgegraven en maakte plaats voor een industrieterrein terwijl de tweede terril officieel niet toegankelijk is.

Mijnterrils in Wallonië

De mijnterrils in Wallonië vormen een keten (La Chaîne des Terrils) met een lengte van ongeveer 200 kilometer en strekken zich uit van Bernissart in het westen tot aan het Land van Herve in het oosten. Belangrijke terrils staan in de Borinage en rond Bergen, Binche, La Louvière, Charleroi, Sambreville, Flémalle en Luik. Er zijn zo'n 340 grote terrils die dateren van na de industriële revolutie en nog honderden kleinere terrils die nog dateren van deze periode. In het totaal zijn er in Wallonië zo'n 1200 terrils.

Steenbergen in Nederland

De meeste steenbergen zijn na de mijnsluitingen grotendeels afgegraven, of ze hebben na aanpassing als groengebied een recreatieve bestemming gekregen. In de Heerlense wijk Zeswegen-Nieuw Husken is Zeswegen gelegen op de voormalige steenberg van de kolenmijn Oranje-Nassau I die in 1974 sloot. Woonwijk Zeswegen werd gebouwd in de tweede helft van de jaren 1980. Een van de bekendste steenbergen in Nederland ligt bij Snowworld Landgraaf. De naam van deze steenberg is Wilhelminaberg naar de Staatsmijn Wilhelmina die de berg gecreëerd heeft. Vanaf de steenberg is er een uitzicht op de regio Parkstad en het daarachter liggende Heuvelland. Om de Wilhelminaberg beter toegankelijk te maken is er een 248 meter lange, en 508 treden tellende trap aangelegd. Het is de langste openluchttrap van Nederland.

Mijnterrils in Frankrijk

In het verleden waren er meer dan 300 terrils in het twee eeuwen oude Steenkoolbekken van Nord-Pas-de-Calais, dat zich 120 kilometer lang uitstrekt rond Béthune, Lens, Douai en Valenciennes. Daar werd de laatste kolenmijn gesloten in 1988. Het Steenkoolbekken werd in juli 2012 erkend als Werelderfgoed door UNESCO. Hierbij horen de 51 resterende mijnterrils, naast de restanten van de eigenlijke mijnen, de cités en bijhorende openbare gebouwen.

Panoramafoto vanaf de Wilhelminaberg. In het midden van de foto zijn op de achtergrond diverse steenbergen op Duits grondgebied te zien.

Bronnen, noten en/of referenties

· ·

Landschapselementen

Mediabestanden

Zie de categorie Steenbergen van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.