Tekst źródłowy strony Baruch Spinoza

{{Biogram infobox
 |imię i nazwisko           = Baruch Spinoza
 |grafika                   = Spinoza.jpg
 |opis grafiki              = 
 |alt grafiki               = 
 |data urodzenia            = [[24 listopada]] [[1632]]
 |miejsce urodzenia         = [[Amsterdam]]
 |data śmierci              = [[21 lutego]] [[1677]]
 |miejsce śmierci           = [[Haga]]
 |przyczyna śmierci         = [[gruźlica człowieka|gruźlica]]
 |miejsce spoczynku         = cmentarz przy kościele {{link-interwiki|Nieuwe Kerk (Haga)|Q=Q1815556}}
 |zawód                     = filozof, rzemieślnik
 |faksymile                 = Spinoza's signature (1671).svg
 |odznaczenia               = 
 |commons                   = Baruch Spinoza
 |wikiźródła                = Baruch Spinoza
 |wikicytaty                = Baruch Spinoza
}}
[[Plik:Graf Benedictus de Spinoza, Den Haag.jpg|thumb|240px|Miejsce pochówku z inskrypcją<br />[[łacina|łac.]] ''Terra hic Benedicti de Spinoza in Ecclesia Nova olim sepulti ossa tegit'']]
'''Baruch Spinoza''', Benedictus Despinoza, Benedictus d’Espinoza (ur. [[24 listopada]] [[1632]] w [[Amsterdam]]ie, zm. [[21 lutego]] [[1677]] w [[Haga|Hadze]]<ref name="nndb" />) – filozof [[Niderlandy (region historyczny)|niderlandzki]] pochodzenia [[Portugalczycy|portugalsko]]-[[Żydzi|żydowskiego]], konkretniej [[Sefardyjczycy|sefardyjskiego]]; z zawodu [[rzemieślnik]] optyczny. Zajmował się [[Metafizyka klasyczna|metafizyką]], [[filozofia umysłu|filozofią umysłu]], [[filozofia religii|filozofią religii]], [[etyka|etyką]] i [[filozofia polityczna|filozofią polityki]].

Spinoza to jeden z czołowych przedstawicieli XVII-wiecznego [[racjonalizm filozoficzny|racjonalizmu]] – kontynuujący dzieło [[René Descartes|Kartezjusza]] i inspirujący późniejszy system [[Gottfried Wilhelm Leibniz|Leibniza]], a także dalsze, właściwe [[oświecenie (epoka)|oświecenie XVIII-wieczne]] i XIX-wieczny [[idealizm niemiecki]]. Niderlandzki filozof był klasykiem [[panteizm]]u, być może kryjącego u niego [[ateizm]]. Wierzył w [[monizm]]<ref name="epwn">{{Encyklopedia PWN | id = 3978241 | tytuł = Spinoza Baruch | data dostępu = 2021-12-10}}</ref> porównywalny do tego u [[Parmenides]]a i antycznych [[stoicyzm|stoików]] – nie tylko pod względem ogólnej [[ontologia|ontologii]] Wszechświata, ale i pod względem [[dylemat psychofizyczny|psychofizycznym]], co było pewną formą [[panpsychizm]]u. Spinoza bywał też chwalony jako inspiracja przez [[Albert Einstein|Alberta Einsteina]] i zaliczany do grona największych [[Filozofia Zachodu|filozofów Zachodu]] (zob. [[umowa społeczna]]){{fakt|data=2021-07}}.

== Życiorys ==
Urodził się w [[Amsterdam]]ie, w żydowskiej rodzinie kupieckiej{{odn|Historia filozofii|1962|s=184}} byłych [[Marrani|marranów]], która uciekła z Portugalii{{odn|Allison|1987|s=1}}. [[Holandia]] była krajem, gdzie Żydzi cieszyli się względną wolnością wyznania, a Żydzi z Hiszpanii, Portugalii i innych krajów, w których panowała wyjątkowa [[Dyskryminacja religijna|nietolerancja religijna]], spieszyli do Holandii{{odn|Historia filozofii|1962|s=184}}. Uzyskał podstawowe żydowskie wykształcenie{{odn|Feldman|2009|s=631}}. Możliwe, że uczęszczał do żydowskiej wyższej szkoły należącej do hiszpańsko-portugalskiej (sefardyjskiej) wspólnoty w Amsterdamie – jednak nie ma na to dowodów. Szkoła ta wydała jego pierwszą pracę naukową o gramatyce języka hebrajskiego. Znał biegle [[Talmud]] i [[kabała|kabalistykę]]; władał kilkoma językami – [[Język hebrajski|hebrajskim]], [[łacina|łaciną]], [[język włoski|włoskim]], [[język francuski|francuskim]], [[język hiszpański|hiszpańskim]] i [[język portugalski|portugalskim]]. Dzięki przyjaźni z uczonym [[Franciscus van der Enden|Franciscusem van den Endenem]] zapoznał się z dziełami [[Giordano Bruno|Giordana Bruna]] i filozofią [[René Descartes|Kartezjusza]].

Rodzice pragnęli, by poświęcił się karierze duchowej, prędko jednak zaczął wątpić w prawdziwość doktryny religijnej, a zaznajomienie się z przodującymi ideami epoki, zwłaszcza z filozofią Kartezjusza, doprowadziło go do zerwania z judaizmem. Spinoza zostaje wykluczony z [[Kahał|gminy żydowskiej]]{{odn|Asmus|1969|s=172}} (w 1656{{odn|Feldman|2009|s=631}}) i zmuszony jest do końca życia przebywać w środowisku sekciarzy i zarabiać na życie szlifowaniem [[Soczewka|soczewek]]{{odn|Asmus|1969|s=172}}. Chwile wolne poświęca nauce i pracy nad swoimi dziełami filozoficznymi{{odn|Asmus|1969|s=172}}.

Nieortodoksyjne poglądy Spinozy (a konkretnie – kłótnia z teologami na temat materialności ludzkiej duszy) spowodowały oskarżenie go o [[herezja|herezję]] i wykluczenie w 1656{{odn|Feldman|2009|s=631}} z [[Kahał|gminy żydowskiej]]. Przyjął wtedy łacińskie imię [[Benedykt|Benedictus]]. Nigdy potem Spinoza nie skłonił się ku żadnej religii, przez co odciął się od innych, zachowując kontakty i utrzymując korespondencję jedynie z grupą uczonych.

Po wykluczeniu z gminy żydowskiej opuścił Amsterdam. Zamieszkał najpierw w miejscowości [[Rijnsburg]] niedaleko [[Lejda|Lejdy]]{{odn|Nadler|2020}}. Następnie przeniósł się do miejscowości [[Voorburg]] w okolicach [[Haga|Hagi]]{{odn|Nadler|2020}}. Zyskał sławę już za życia dzięki streszczeniu filozofii [[René Descartes|Kartezjusza]] (''Zasady filozofii Kartezjusza w porządku geometrycznym wywiedzione'' – 1663), a przede wszystkim za ''{{link-interwiki|Traktat teologiczno-polityczny|Q=Q970102}}'' z 1670 r., który wzbudził wielki skandal{{odn|Nadler|2020}} i znalazł się w [[indeks ksiąg zakazanych|indeksie ksiąg zakazanych]]{{fakt|data=2020-11}}. 

Traktatem interesował się m.in. [[Johan de Witt]], [[Wielki pensjonariusz Holandii|wielki pensjonariusz]] w [[Republika Zjednoczonych Prowincji|Republice Zjednoczonych Prowincji Niderlandzkich]] (dysponował jego egzemplarzem). Jest prawdopodobne, że de Witt zasięgał opinii filozofa w sprawach polityki i religii oraz zapewniał mu względne bezpieczeństwo. Spinoza głęboko przeżył okrutną śmierć wielkiego pensjonariusza i jego brata {{link-interwiki|Cornelis de Witt|tekst=Cornelisa|Q=Q249292}} (wydarzenie miało miejsce obok domu filozofa). Został powstrzymany przed publicznym protestem przeciwko barbarzyństwu tłumu, jednak widziano, że publicznie płakał{{odn|Damásio|2005|s=23-24}}. 

Najważniejsze dzieło – ''{{link-interwiki|Etyka (Spinoza)|tekst=Etyka w porządku geometrycznym dowiedziona|Q=Q862816}}'' – oraz ''{{link-interwiki|Traktat o poprawie umysłu|Q=Q1044508}}'' i ''{{link-interwiki|Traktat polityczny|Q=Q1228496}}'' zostały opublikowane dopiero po śmierci autora (Opera Posthuma, 1677).
Spinoza otrzymał ofertę objęcia katedry filozofii na uniwersytecie w [[Heidelberg]]u pod warunkiem niewyrażania treści antyreligijnych w swych wykładach – propozycję odrzucił. Nie przystał też na prośbę króla [[Ludwik XIV|Ludwika XIV]], który w zamian za zadedykowanie mu jednego z dzieł był gotów dać filozofowi dożywotnią pensję.

Spinoza zmarł w Hadze na [[gruźlica człowieka|gruźlicę]], został pochowany przy tamtejszym kościele {{link-interwiki|Nieuwe Kerk (Haga)|Q=Q1815556}}<ref name="nndb">{{NNDB|osoba|693/000055528|Baruch de Spinoza}}</ref>.

== Poglądy filozoficzne ==
[[Plik:Spinoza Ethica.jpg|thumb|240px|Strona tytułowa monografii ''{{link-interwiki|Etyka (Spinoza)|tekst=Etyka w&nbsp;porządku geometrycznym dowiedziona|Q=Q862816}}'' (wyd. 1677)]]

=== More geometrico ===
Spinoza był filozofem z jednej strony zafascynowanym [[mistycyzm]]em i [[panteizm]]em w duchu [[Majmonides]]a, a z drugiej najnowszymi w jego czasach prądami filozoficznymi, czyli [[natywizm|racjonalizmem]] [[René Descartes|Kartezjusza]] i [[naturalizm (filozofia)|naturalizmem]] [[Thomas Hobbes|Hobbesa]].

Jego programem filozoficznym było pogodzenie tych wszystkich prądów w jednolity i spójny system. Od Majmonidesa przejął on głęboką wiarę w jedność całego bytu ([[monizm]]), od Kartezjusza – fascynację [[matematyka|matematyką]] i koncepcję znalezienia racjonalnego i nie do obalenia punktu początkowego wszelkich rozumowań, od Hobbesa zaś przejął wiarę, że dobry system filozoficzny nie może stać w sprzeczności z namacalnymi faktami z codziennego życia.

Jego podejście do problemów filozoficznych polegało na formułowaniu tzw. ''założeń'' pisanych w formie matematycznych pewników, generowaniu z nich twierdzeń, dowodzeniu ich na sposób matematyczny i wreszcie konfrontowaniu wniosków z tych twierdzeń ze znanymi sobie faktami. Tę metodę filozofowania nazywał ''[[more geometrico]]'' (termin ten jest [[kartezjanizm|kartezjański]]), gdyż przypominała ona konstrukcję geometrii [[Euklides]]a, w której z kilku pewników tworzy się całą rozbudowaną naukę.

W ciągu swojego życia Spinoza stale zmieniał i modyfikował swój zbiór założeń i nie będąc ich pewnym do samego końca, nazywał je wszystkie tylko ''propozycjami''.

Jego największe dzieło – ''Etyka w porządku geometrycznym dowiedziona'' – wydane dopiero po jego śmierci, liczące ok. 200 stron, zawiera najpełniejszy wariant jego systemu. ''Etyka'' jest w istocie zbiorem owych „propozycji”. Są one ułożone i ponumerowane w kolejności od najbardziej podstawowych i ogólnych do najbardziej szczegółowych i praktycznych.

Każda propozycja to krótkie zdanie, w którym dwa (lub więcej) pojęcia są połączone jedną relacją [[logika|logiczną]] i są całkowicie pozbawione jakiegokolwiek komentarza. Powoduje to, że dzieło to może być rozumiane i interpretowane na wiele różnych sposobów i dlatego każde streszczenie poglądów Spinozy zawsze może być posądzone o nadużycie i nieścisłość.

=== Panteizm racjonalistyczny ===
Podstawowym założeniem Spinozy (''propozycje od nr 1 do 5'') było, że istnieje tylko jedna substancja, która stanowi podstawowy budulec wszechświata. Substancja ta musi istnieć sama przez się i musi być pierwotna w stosunku do wszelkich swoich atrybutów. Musi być nieskończona, istnieć samoistnie (nie być stworzona) i być przyczyną istnienia wszystkich innych bytów – czyli musi być wszechmocna. Nie może to być zatem nic poza [[Bóg|Bogiem]] (zob. [[Panteizm#Panteizm Spinozy|panteizm Spinozy]]).

Jeśli jednak jest to Bóg i Bóg jest jedyną substancją, to wobec tego wszystko, co istnieje, jest Bogiem w dosłownym znaczeniu. Jak głosi słynna propozycja nr 14: „Nie istnieje żadna substancja, która by nie była Bogiem” – a zatem substancja tworząca cały istniejący wszechświat i Bóg są całkowicie tożsame. Nie istnieje nic poza Bogiem, a wszystko, co istnieje, jest częścią Boga, istnieje jakby w nim samym. Bóg jest tożsamy z przyrodą, naturą, materią i są to tylko różne nazwy dla tej samej podstawowej substancji.

=== Determinizm ===
W dalszych propozycjach, wychodząc z tych wstępnych założeń, Spinoza dowodził, że substancja ta musi mieć charakter logiczny i racjonalny, a zatem wszystko, co się dzieje we wszechświecie, który jest tożsamy z substancją, musi również podlegać ściśle logicznym i racjonalnym prawom – jest więc też ściśle [[determinizm|zdeterminowane]].

Substancja ta, czy nazwać ją Bogiem, czy też naturą, była w systemie Spinozy siłą całkowicie bezosobową, aczkolwiek racjonalną, a dokładniej źródłem wszelkiej racjonalności. „Dowód” na racjonalność tak rozumianej substancji był przeprowadzony w duchu Kartezjusza. Skoro istnieje możliwość uporządkowania własnych myśli w spójny system, to znaczy, że natura też jest racjonalna, gdyż gdyby nie była, myśli również nie mogłyby nigdy utworzyć racjonalnego zbioru, skoro są one stworzone z tej samej substancji, co wszystkie inne przejawy istnienia.

W świecie Spinozy nic się nie może dziać przez przypadek, wolnością jest w nim zrozumienie konieczności (koncepcję tę rozwinął potem m.in. [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]]). Wolny człowiek to taki, który nie podlega żadnym innym ograniczeniom, poza tymi, które sam na siebie nałożył. Prawa przyrody zaś należy zaakceptować. Ich zrozumienie jest istotą wolności.

Bóg i stworzenia są zdeterminowane, jednak Bóg zdeterminowany jest sam przez siebie, natomiast stworzenia podlegają determinacji Boga.

=== Paralelizm ===
Aby wyjaśnić przyczyny, dla których ludzie mają dwa złudzenia: poczucie wolności wyboru i poczucie odrębności swojego ducha od świata materialnego, Spinoza uznał, że duch i materia są dwoma aspektami jednej substancji – jakby jednym przedmiotem, ale oglądanym z różnych perspektyw. Aspekty te są na tyle różne, że nie można utrzymywać, że jest między nimi bezpośrednia łączność.

Duch nie wpływa zatem w żaden sposób na materię, a materia na ducha. Istnieją one w stosunku do siebie zupełnie równolegle. To, że wydarzenia w jednym z tych aspektów odpowiadają ściśle wydarzeniom w drugim (np.: jeśli pomyślimy o tym, żeby ruszyć ręką, to ręka się rusza), wynika z faktu, że są one dwoma aspektami tej samej substancji; są więc jednocześnie determinowane tymi samymi prawami i tylko dlatego istnieje między nimi taka koordynacja czasowa.

Innymi słowami, każdej myśli odpowiada jakieś zdarzenie fizyczne, a każdemu zdarzeniu fizycznemu odpowiada jakaś myśl, ale tylko dlatego, że obie one są równolegle „zaprogramowane” w substancji. Nie ma między duchem i światem materialnym relacji wynikania w żadną stronę, istnieją one obok siebie zupełnie równolegle.

„Zaprogramowanie” to daje też ludziom złudzenie istnienia [[wolna wola|wolnej woli]]. Jeśli bowiem zamierzą sobie wykonanie jakiejś czynności, to ona się często faktycznie wydarza. W istocie nie jest tak dlatego, że oni sobie tak zamierzyli, a tylko z powodu, że ich myśl i to zdarzenie zostało równolegle zdeterminowane prawami, według których działa substancja.

=== Etyka ===
Etyka Spinozy jest zaliczana do tradycji [[Intelektualizm etyczny|intelektualizmu etycznego]], która wywodzi się od [[Sokrates]]a, [[Platon]]a, [[Arystoteles]]a{{odn|Allison|1987|s=34}}. Wg niego [[cnota]] jest utożsamiana z wiedzą{{odn|Allison|1987|s=34}}. Zdobycie wiedzy na temat działania wszechświata prowadzi do wytworzenia pozytywnych cech charakteru takich jak cierpliwość, panowanie nad sobą i dystans do emocji i afektów{{odn|Allison|1987|s=34}}. Najważniejszym celem życia jest dla Spinozy poznanie Boga, którego utożsamia z przyrodą, czyli z systemem uniwersalnych praw rządzących procesami naturalnymi{{odn|Allison|1987|s=34}}. Poznanie Boga prowadzi do „intelektualnej miłości Boga”, która umożliwia osiągnięcie stanu szczęśliwości{{odn|Allison|1987|s=34}}. 

Spinoza uważał, że dobro i zło nie istnieją obiektywnie, a są jedynie wytworem ludzkiego umysłu{{odn|Allison|1987|s=34}}. Ludzie są nieświadomi tego, że wszystko jest zdeterminowane przez prawa natury, uważają, że rzeczy, które są dla nich korzystne są dobre a te niekorzystne są złe{{odn|Allison|1987|s=34}}. Np.: jeśli ktoś jest chory i dostanie lek adekwatny do swojej choroby, to ten lek będzie dla niego dobrem; jeśli jednak ten lek przyjmie osoba chora na coś innego, może on jej poważnie zaszkodzić, jest więc dla tej osoby złem. Dokładnie to samo można też powiedzieć o relacji między dwiema dowolnymi osobami. Zło i dobro nie są więc wewnętrznymi cechami ludzi, lecz również wynikają z relacji między nimi. Jeden i ten sam człowiek może równocześnie czynić dobro jednemu człowiekowi i zło drugiemu. Okradzenie bogacza i rozdanie jego własności biednym jest czynieniem zła bogatemu i dobra biednemu. Praktycznie każde zdarzenie między ludźmi ma taki charakter – gdyż zawsze można znaleźć tych, którzy na tym zyskają i tych, którzy na tym stracą.

Spinoza bardzo krytycznie oceniał ludzkie religie. Uważał za szkodliwe przekonanie o istnieniu osobowego Boga, który wie lepiej od człowieka, co jest dobre, a co złe{{odn|Allison|1987|s=38}}. Taki pogląd według Spinozy prowadził do religijnej opresji i zniewolenia{{odn|Allison|1987|s=38}}.  

Według Spinozy wolność to osiągnięcie zrozumienia praw przyrody i zrozumienie koniecznych przyczyn determinujących ludzkie życie.

== Wpływ Spinozy na rozwój filozofii ==
[[Plik:Spinoza in levensgevaar (cropped).jpg|mały|Wypędzenie z&nbsp;synagogi<br />(''Historie der Joden'' 1784)]]

Za życia Spinozy jego poglądy były całkowicie odosobnione i spotkały się z liczną krytyką.

Ze strony religijnie nastawionych filozofów krytykowano go za odrzucanie koncepcji osobowego Boga, zrównywanie Boga z naturą, za głoszenie poglądu, że duch substancjalnie nie różni się od materii, oraz za relatywizm moralny. Wszystkie te poglądy stały w konflikcie z podstawowymi założeniami zarówno [[chrześcijaństwo|chrześcijaństwa]], jak i [[judaizm]]u.

Ze strony filozofów [[natywizm|racjonalistów]], np. [[Voltaire|Woltera]] i [[Gottfried Wilhelm Leibniz|Leibniza]], atakowano go z pozycji naukowych. Leibniz wykazywał, że matematyczna ścisłość Spinozy jest pozorna: podawane definicje i pewniki są bardzo niejednoznaczne, a dowody twierdzeń – niekonsekwentne i często wewnętrznie sprzeczne.

Poglądy Spinozy zyskały popularność dopiero w dobie [[romantyzm]]u. [[Panteizm]], rozumiany jako jedność Boga i natury, był wówczas bardzo popularnym poglądem, a dowiedzenie go w sposób „matematyczny” przez Spinozę stanowiło cenny argument w dyskusji.

Koncepcja wszechobejmującej substancji o charakterze racjonalnym została przejęta przez niemieckich [[Idealizm (filozofia)|idealistów]], a następnie przekształcona w pojęcie [[absolut]]u, który stał się podstawą [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|heglizmu]].

== Spinoza a judaizm ==
Do tej pory ortodoksyjny rabinat nie zniósł ekskomuniki nałożonej na Spinozę, ponieważ odrzucił osobowego Boga. Jego książki czytają jednak Żydzi świeccy i reformatorzy. [[Judaizm humanistyczny]] uważa go zaś za jednego ze swoich prekursorów<ref>{{Cytuj stronę | url=https://iishj.org/about-us/secular-humanistic-judaism/ | tytuł=Secular Humanistic Judaism | język=en | data dostępu=2020-11-20}}</ref>.

== Zobacz też ==
* [[Jean Meslier]]
* [[Rozmowa ze Spinozą]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
; w języku polskim
* {{cytuj książkę |nazwisko = | imię = | autor = | autor link = | inni = Pod redakcją [[Michaił Iowczuk|M.T. Jowczuka]], [[Teodor Ojzerman|T.I. Ojzermana]], [[Iwan Szczipanow|I.J. Szczipanowa]]. Przeł. Marian Drużkowski i in | tytuł = [[Krótki zarys historii filozofii]] | url = | wydanie = II, poprawione i uzupełnione | wydawca = [[Książka i Wiedza]] | miejsce = [[Warszawa]] | rok = 1969| miesiąc = listopad | seria = | rozdział = Rozwój filozofii zachodnioeuropejskiej w okresie rewolucji burżuazyjnych (od schyłku XVI w. do końca XVIII w.) | imię r = W.F. | nazwisko r = Asmus | autor r = | autor r link = Walentin Asmus | strony = 156-222 | język = pl|odn=tak}}
* {{cytuj książkę | imię r = Seymour | nazwisko r = Feldman  | autor link = d:Q95225679 | rozdział = Spinoza | inni = Daniel H. Frank, Oliver Leaman (red.) | tytuł = Historia filozofii żydowskiej | miejsce = Kraków | rok = 2009 | strony = 631-655 | odn = tak}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko = Nadler | imię = Steven M. | seria = [[Biografie Sławnych Ludzi]] | inni = Tłumacz: Władysław Jeżewski | tytuł = Spinoza | data = 2002 | wydawca = [[Państwowy Instytut Wydawniczy]] | miejsce = Warszawa | isbn = 83-06-02896-1}}
* {{Cytuj książkę |odn = tak |imię = António | nazwisko = Damásio | autor link = António Damásio| tytuł = W poszukiwaniu Spinozy. Radość, smutek i czujący mózg  (oryg. Looking for Spinoza); tłum. Janusz Szczepański | wydawca = Rebis | data = 2005 | seria = Nowe Horyzonty | strony = 302 | isbn = 83-7301-432-2 | url = https://ksiazki.wp.pl/w-poszukiwaniu-spinozy-radosc-smutek-i-czujacy-mozg-6148389050370177c}}
* {{Cytuj książkę | tytuł = [[Historia filozofii (podręcznik)|Historia filozofii]] | wydawca = [[Książka i Wiedza]] | miejsce = [[Warszawa]] | data = 1962 | strony = 182–215 | inni = Pod redakcją [[Gieorgij Aleksandrow|G. F. Aleksandrowa]], [[Bernard Bychowski|B. E. Bychowskiego]], [[Mark Mitin|M.B. Mitina]], [[Pawieł Judin|Pawła Judina]]. Tłum. z [[język rosyjski|rosyjskiego]] Stanisław Nowakowski, Ruta Światło, [[Witold Wudel]] | tom = II | tytuł tomu = Filozofia XV - XVIII w | rozdział = SPINOZA | język = pl | odn= {{odn/id|Historia filozofii|1962}} }}

; w języku angielskim
* {{Cytuj pismo | nazwisko=Nadler | imię=Steven | tytuł=Baruch Spinoza | czasopismo=The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2020 Edition) | url= https://plato.stanford.edu/archives/sum2020/entries/spinoza/ | data dostępu=2020-11-18 | język=en | odn=tak | rok=2020}}
* {{Cytuj książkę | tytuł=Benedict de Spinoza: an introduction | isbn=0300035950 | imię=Henry| nazwisko=Allison | miejsce=New Haven | rok=1987| odn=tak}}

== Linki zewnętrzne ==
'''Polskojęzyczne'''

* {{Wolnelektury-autor|Benedykta de Spinoza|spinoza-traktat-o-poprawie-rozumu}}
* [https://polona.pl/search/?filters=public:1,creator:%22Spinoza,_Baruch_de_(1632--1677)%22 Baruch Spinoza – dzieła] w bibliotece [[Polona]]

'''Anglojęzyczne'''

{{IEP2|2018-06-28}}
{{Układ wielokolumnowy | liczba = 2 |
* {{IEP3 | url = spinoza/ | autor = Blake D. Dutton | tytuł = Benedict De Spinoza}}
* {{IEP3 | url = spino-ep/ | autor = Nels Dockstader | tytuł = Benedict de Spinoza: Epistemology}}
* {{IEP3 | url = spinoz-m/ | autor = Jason Waller | tytuł = Benedict de Spinoza: Metaphysics}}
* {{IEP3 | url = spin-mor/ | autor = John Grey | tytuł = Benedict De Spinoza: Moral Philosophy}}
* {{IEP3 | url = spin-pol/ | autor = Jari Niemi | tytuł = Benedict de Spinoza: Political Philosophy}}
}}
{{SEP2|2018-09-15}}
{{Układ wielokolumnowy |szerokość=28em <!-- od 9 do 32 --> |liczba=2 |
* {{SEP3 | url = spinoza/ | tytuł = Baruch Spinoza | autor = Steven Nadler | data = 2016-07-04}}
* {{SEP3 | url = spinoza-modal/ | tytuł = Spinoza's Modal Metaphysics | autor = Samuel Newlands | data = 2018-09-14}}
* {{SEP3 | url = spinoza-attributes/ | tytuł = Spinoza's Theory of Attributes | autor = Noah Shein | data = 2018-03-19}}
* {{SEP3 | url = spinoza-physics/ | tytuł = Spinoza's Physical Theory | autor = Richard Manning | data = 2016-10-31}}
* {{SEP3 | url = spinoza-psychological/ | tytuł = Spinoza's Psychological Theory | autor = Michael LeBuffe | data = 2015-01-27}}
* {{SEP3 | url = spinoza-political/ | tytuł = Spinoza's Political Philosophy | autor = Justin Steinberg | data = 2013-10-07}}
}}

'''Inne'''

* {{Cytuj książkę | autor = Jan Romein, Annie Romein-Verschoor | tytuł = Erflaters van onze beschaving  > Nederlandse gestalten uit zes eeuwen > Benedictus Spinoza  | wydawca = De Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (DBNL)  | data = 1977 | strony = 423–448 | url = https://www.dbnl.org/tekst/rome002erfl01_01/rome002erfl01_01_0019.php}} 

{{Kontrola autorytatywna}}

{{SORTUJ:Spinoza, Baruch}}
[[Kategoria:Holenderscy filozofowie XVII wieku]]
[[Kategoria:Filozofowie nowożytni]]
[[Kategoria:Etycy]]
[[Kategoria:Pisarze nowołacińscy]]
[[Kategoria:Autorzy umieszczeni na indeksie ksiąg zakazanych]]
[[Kategoria:Holenderscy Żydzi]]
[[Kategoria:Holendrzy pochodzenia portugalskiego]]
[[Kategoria:Ludzie urodzeni w Amsterdamie]]
[[Kategoria:Urodzeni w 1632]]
[[Kategoria:Zmarli w 1677]]