Tekst źródłowy strony II Zarząd Główny KGB

'''Drugi Zarząd Główny KGB SSSR''', '''Drugi Zarząd Główny Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR''' ([[język rosyjski|ros.]] ''Второе главное управление КГБ СССР'') – organ [[kontrwywiad]]u i bezpieczeństwa państwowego w strukturach [[KGB|Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego]] (KGB) [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich]]. Obok [[I Zarząd Główny KGB|Pierwszego Zarządu Głównego KGB ZSRR]] największy i najważniejszy pion tej instytucji.

== Powstanie organów kontrwywiadu w ZSRR ==
Powstanie organów [[kontrwywiad]]u po [[Rewolucja październikowa|przejęciu władzy]] przez [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|bolszewików]] w [[Republika Rosyjska|Republice Rosyjskiej]] nastąpiło po utworzeniu pierwszych bolszewickich organów bezpieczeństwa państwowego. W grudniu [[1917]] roku [[Rada Komisarzy Ludowych RFSRR|Rada Komisarzy Ludowych]] wydała tajny dekret o powołaniu [[Czeka|Wszechrosyjskiej Komisji Nadzwyczajnej do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem]] (w skrócie [[Czeka|Czeka lub WCzK]]). Jednym z zadań wykonywanych przez WCzK miała być walka ze [[szpiegostwo|szpiegostwem]] i bandytyzmem.

W bardzo szybko rozwijających się i często zmieniających się strukturach organów bezpieczeństwa państwowego piony odpowiedzialne za tzw. ''[[kontrwywiad|kontrwywiad cywilny]]'' ciągle zmieniały nazwę oraz wewnętrzną strukturę.

Pierwszym pionem odpowiedzialnym za zwalczanie szpiegostwa w strukturach [[Czeka|Czeki]] było ''Biuro Kontrwywiadowcze'' WCzk, ros. Kontrrazwiedywatielnoje Biuro, lub KRB WCzK, na czele którego stanął jako kierownik [[Konstantin Szewaro-Wójcicki]], a w marcu [[1918]] roku zastąpił go sam [[Feliks Dzierżyński]]. Po likwidacji ''KRB'' WCzK kolejnym pionem odpowiedzialnym za [[kontrwywiad]] cywilny w strukturach Czeki był ''Wydział do Walki ze Szpiegostwem'' w ramach Oddziału do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem, na jego czele stanął [[Jakow Blumkin]]. Także ten Wydział nie istniał zbyt długo, w lipcu [[1918]] roku zadania walki ze szpiegostwem przejął nowo utworzony ''Pododdział Wojskowy'' z W. Januszewskim jako kierownikiem. Jeszcze przed końcem 1918 roku ''Pododdział Wojskowy'' przemianowano na ''Oddział Wojskowy'', który został utworzony z połączenia Oddziału I Zarządu Rejestracyjnego Sztabu Polowego [RWSR] i Pododdziału Wojskowego Oddziału do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem. 19 grudnia jest obchodzony jako święto kontrwywiadu. W styczniu [[1919]] roku nastąpiła kolejna zmiana, ''Oddział Wojskowy'' został zastąpiony przez Oddział Specjalny. Oddział Specjalny zajmował się kontrwywiadem ogólnym i wojskowym oraz ochroną granic. Naczelnikiem Oddziału Specjalnego był m.in. [[Feliks Dzierżyński]], a jego zastępcą [[Wiaczesław Mienżynski]].

[[28 grudnia]] [[1921]] roku ogłoszono decyzję o rozwiązaniu Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem, a w miejsce [[Czeka|CzeKa]] powołano nową instytucję o tym samym zakresie działań pod nazwą Państwowy Zarząd Polityczny ([[OGPU|GPU]]) przy [[NKWD|Ludowym Komisariacie Spraw Wewnętrznych]] Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej RSFSR (GPU NKWD).

Wówczas formalnie utworzono tzw. Kontrrazwiedywatielnyj Otdieł (KRO) Kontrwywiadowczy Oddział. Składał się on początkowo z 10, potem 11, a pod koniec 1922 roku z 7 wydziałów, kontrwywiadem przeciwko ówczesnej Polsce ([[II RP]]) zajmował się Wydział 3, kierował nim J. Makowski, a następnie [[Jan Olski]].

Aby bardziej usamodzielnić struktury służb bezpieczeństwa [[Wywiad (instytucja)|wywiadu]] i [[kontrwywiad]]u od pionów administracyjnych, w listopadzie [[1923]] roku [[OGPU|Państwowy Zarząd Polityczny]] odłączono od [[NKWD]] i powołano [[OGPU|Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny]] ''OGPU''. Struktura [[kontrwywiad]]u pozostała prawie bez zmian, jedynie podporządkowano go (tj.''KRO'') pod ''Zarząd Tajno-Operacyjny'' [[OGPU]] (''SOU OGPU''), na którego czele stali kolejno: [[Wiaczesław Mienżynski|Wiaczesław Mienżyński]] [[1923]]–[[1927]], [[Gienrich Jagoda]] [[1927]]–[[1929]]. Przez lata 20. na czele ''Oddziału Kontrwywiadu'' (KRO.SOU.OGPU) stał [[Artur Artuzow]], jego zastępcami byli [[Siergiej Puzicki]] i [[Roman Pillar]]. Wówczas kontrwywiadem przeciwko [[II Rzeczpospolita|Polsce]] zajmował się ''Wydział 7'' pod kierownictwem [[Siemion Giendin|Siemiona Giendina]].

== Naczelnicy Drugiego ZG KGB ==
Funkcję Naczelnika Drugiego Zarządu Głównego KGB sprawował [[funkcjonariusz publiczny|funkcjonariusz]] ze stopniem generalskim. Naczelnik Drugiego Zarządu Głównego KGB był także jednym z zastępców Przewodniczącego Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR.

Funkcję pełnili:

# gen. [[Piotr Fiodotow]] - 17 marca 1954 - 12 kwietnia 1956;
# gen. [[Oleg Gribanow]] - 12 kwietnia 1956 - 3 czerwca 1964;
# gen. [[Siergiej Bannikow]] - 6 czerwca 1964 - 24 lipca 1967;
# gen. [[Gieorgij Ciniew]] - 24 lipca 1967 - 2 września 1970;
# gen. [[Grigorij Grigorienko]] - 2 września 1970 - 1 sierpnia 1983;
# gen. [[Iwan Markiełow]] - 5 sierpnia 1983 - 20 września 1989;
# gen. [[Wiktor Gruszko]] - 20 września 1989 - 29 stycznia 1991;
# gen. [[Giennadij Titow]] - 29 stycznia 1991 - 28 sierpnia 1991;
# gen. [[Władimir Kliszyn]] - 29 sierpnia 1991 - 13 września 1991;
# gen. [[Fiodor Miasnikow]] - 13 września 1991 - 3 grudnia 1991.

== Powołanie Komitetu i Organizacja Drugiego ZG KGB ==
W [[1954]] roku operujące od [[1946]] roku i wzmocnione w [[1953]] roku po śmierci [[Józef Stalin|Stalina]], [[Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ZSRR]], które do tej pory sprawowało całą kontrolę nad [[Służby specjalne|służbami specjalnymi]] [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] tj. bezpieczeństwem wewnętrznym w postaci [[kontrwywiad]]u wewnętrznego, i wojskowego, służbą bezpieczeństwa w postaci IV Zarządu MSW (Tajno-Politycznego), techniką operacyjną, łącznością rządową wywiadem zagranicznym itd., zostało uszczuplone i przeorganizowane.

Spod kontroli [[Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ZSRR|MSW ZSRR]] wyodrębniono wszystkie komórki operacyjne, które przejął nowo utworzony [[KGB]]. W  MSW pozostawiono komórki administracyjne oraz milicję.

Jedną z [[komórka organizacyjna|komórek organizacyjnych]] wyodrębnionych z MSW ZSRR był jego ''Pierwszy Zarząd Główny'' odpowiedzialny za [[kontrwywiad]]. W nowo utworzonym [[KGB|Komitecie Bezpieczeństwa Państwowego]], stał się ''Drugim Zarządem Głównym''.

Od [[1954]] roku Drugi Zarząd Główny prowadził kontrwywiad, od lutego [[1960]] roku w KGB dokonano zmian. Zlikwidowano Zarządy:
* '''IV''': walka z anty-radzieckim podziemiem, organizacjami nacjonalistycznymi i wrogimi elementami
* '''V''': działania kontrwywiadowcze w obiektach specjalnego znaczenia
* '''VI''': działania kontrwywiadowcze w sektorze transportu

Kompetencje zlikwidowanych zarządów przejął Drugi Zarząd Główny. Zmieniono strukturę Drugiego ZG KGB.

W [[struktura organizacyjna|strukturze organizacyjnej]] Drugiego Zarządu Głównego KGB w latach 80 XX w. występowały dwa zarządy i dwie służby w tym [[radiokontrwywiad]]u, wiele oddziałów oraz ''drugie'' struktury regionalnych zarządów KGB i KGB SRR.

== Organizacja Drugiego ZG KGB w latach 60 XX w. ==
* Naczelnik Drugiego ZG - tym samym jeden z zastępców Przewodniczącego KGB (oraz jeden z członków kolegium KGB)
** '''zastępca naczelnika''' - funkcję tę pełniło wielu wysokich oficerów [[KGB]], byli też Naczelnicy Oddziałów
* '''Zarząd Pierwszy''' [kontrwywiad wewnątrz kraju] - szef [[Siergiej Fiedosiejew]] - IX [[1961]] - XII [[1964]] Na początku lat 70 XX w. Zarząd Pierwszy posiadał 50 oficerów operacyjnych oraz 300 oficerów inwigilacji z [[VII Zarządu KGB]], którzy byli w każdej chwili do dyspozycji Zarządu Pierwszego.
** '''Oddział I''' : ds. [[Central Intelligence Agency|Amerykańskich]], naczelnicy - [[pułkownik|płk]] [[Jurij Nosenko]] początek lat 60 XX w., płk [[Jewgienij Raszczepow]] przełom lat [[1960]]–[[1970]]; ostatnim naczelnikiem Oddziału 1 Zarządu I Drugiego Zarządu Głównego był [[Rem Krasilnikow]] od [[1979]] r. do [[1992]] roku.
*** Wydział 1 - werbunki pracowników ambasady [[Stany Zjednoczone|USA]]
*** Wydział 2 - paraliżowanie działań [[Central Intelligence Agency|CIA]]
*** Wydział 3 - ustalenia i kontrola obywateli [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] kontaktujących się z Amerykanami
*** Wydział 4 - organizacja kontaktów Amerykanów z Rosjanami poza [[Moskwa|Moskwą]]
*** Wydział 5 - działania operacyjne przeciwko ambasadom krajów [[Ameryka Łacińska|Ameryki Łacińskiej]]
** '''Oddział II''' - inwigilacja i rozpracowywanie obywateli [[Wielka Brytania|Wspólnoty Brytyjskiej]]
** '''Oddział III''' - [[inwigilacja]] i rozpracowywanie obywateli [[Republika Federalna Niemiec (1949–1990)|RFN]], [[Austria|Austrii]] i państw [[Skandynawia|Skandynawskich]]
** '''Oddział IV''' - inwigilacja i rozpracowywanie obywateli innych państw [[Europa|Europy Zachodniej]]
** '''Oddział V''' - inwigilacja i rozpracowywanie obywateli rozwiniętych krajów pozaeuropejskich
** '''Oddział VI''' - inwigilacja i rozpracowywanie obywateli krajów [[Trzeci świat|Trzeciego Świata]]
** '''Oddział VII''' - operacje przeciwko turystom w [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]. W latach 70 XX w. służyło tam 200 funkcjonariuszy KGB i ok. 1700 tajnych współpracowników. najliczniejsza struktura Drugiego ZG. Podzielony był na: Wydziały:
*** Wydział 1 - rozpracowywanie turystów z [[Stany Zjednoczone|USA]], [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]] i [[Kanada|Kanady]]
*** Wydział 2 - rozpracowywanie turystów innych narodowości
*** Wydział 3 - hotele, restauracje i miejsca obsługujące ludzi z zagranicy
*** Wydział 4 - kontrola agencji turystycznych itp.
*** Wydział 5 - rozpracowywanie turystów kontaktujących się z obywatelami ZSRR
*** Wydział 6 - posterunki obserwacyjne w miejscach używanych i odwiedzanych przez turystów
** '''Oddział VIII''' - komputerowa baza danych Drugiego ZG
** '''Oddział IX''' - inwigilacja i pozyskania studentów zagranicznych w ZSRR
** '''Oddział X''' - inwigilacja i pozyskania zagranicznych dziennikarzy akredytowanych w ZSRR
** '''Oddział XI''' - udzielanie zezwoleń na wyjazdy zagraniczne
** '''Oddział XII''' - szczególnie ważne dochodzenia
** '''Oddział XVI''' - walka z przemytem nielegalnym obrotem obcą [[waluta|walutą]] (utw. w 1960 r. po likwidacji [[V Zarządu KGB]])
* '''Zarząd Bezpieczeństwa Przemysłu'''
** Departament I : kontrwywiadowcze zabezpieczenie przemysłu ciężkiego
** Departament II : kontrwywiadowcze zabezpieczenie fabryk i zakładów zbrojeniowych/militarnych
** Departament III : kontrwywiadowcze zabezpieczenie badań jądrowych
** Departament IV : kontrwywiadowcze zabezpieczenie elektrowni jądrowych
** Departament V : kontrwywiadowcze zabezpieczenie przemysłowych wystaw radzieckich za granicą oraz nadzór nad IG
** Departament VI : rekrutacja tajnych współpracowników na potrzeby ZBP
* '''Służba Nr 2''' - ?
* '''Służba Bezpieczeństwa Publicznego''' – rodzaj policji ideologicznej, kontrolowała sytuację wewnętrzną w kraju, nadzorowała ważniejsze dochodzenia i nadzorowała aparat bezpieczeństwa państwowego (GB/ГБ) w terenie.

* '''Służba Wsparcia Technicznego''' – [[technika operacyjna]], m.in.: przygotowania wyspecjalizowanych przyrządów potrzebnych w pracy poszczególnym Oddziałom/Wydziałom Drugiego Zarządu Głównego, oraz tajne włamania, tajne rewizje.

== Bibliografia ==
* {{Cytuj książkę | nazwisko = Larecki | imię = Jan | tytuł = Wielki leksykon służb specjalnych świata| data = 2007 | wydawca = [[Książka i Wiedza]] | miejsce = Warszawa | isbn = 83-05-13484-9 | strony =}}

{{Służby specjalne Rosji i byłego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich}}

[[Kategoria:KGB]]