Tekst źródłowy strony KGB

{{Inne znaczenia|służb bezpieczeństwa ZSRR|[[Komitet Bezpieczeństwa Państwowego Republiki Białorusi|KGB na Białorusi]] i [[KGB (Osetia Południowa)|KGB w Osetii Południowej]]}}
{{Instytucja państwowa infobox
 |nazwa                  = Komitet Bezpieczeństwa Państwowego przy Radzie Ministrów ZSRR – KGB
 |nazwa oryginalna       = {{k|ru|Комитет государственной безопасности – КГБ}}
 |logo                   = Emblema KGB.svg
 |opis logo              = Symbol KGB (Miecz i tarcza)
 |grafika                = RIAN archive 142949 Lubyanka Square in Moscow.jpg
 |opis grafiki           = Budynek aparatu centralnego KGB ZSRR ([[Łubianka (Moskwa)|Łubianka]])
 |państwo                = 
 |data utworzenia        = 1954
 |data likwidacji        = 1991
 |siedziba               = 
 |tytuł szefa            = Przewodniczący<br />Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego
 |szef                   = [[Wadim Bakatin]] (ostatni)
 |tytuł zastępcy         = 
 |zastępca               = 
 |budżet                 = 
 |zatrudnienie           = 480 000 (1991)
 |adres                  = pl. Dzierżyńskiego 2 ([[Plac Łubiański w Moskwie|pl. Łubianka]] 2), Moskwa
 |plan obszaru działania = 
 |opis planu             = 
 |kod mapy               = Moskwa
 |współrzędne            = 55.76011 37.62753
 |opis miejsca           = KGB
 |commons                = Category:KGB
 |www                    = 
}}
[[Plik:KGB first law.jpg|thumb|Dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR o powołaniu Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego przy Radzie Ministrów ZSRR (13 marca 1954)]]
[[Plik:Удостоверение Председателя КГБ.jpg|thumb|Legitymacja Przewodniczącego KGB ZSRR Jurija Andropowa ważna do 31 grudnia 1980]]
[[Plik:Удостоверение ст. лейтенанта КГБ СССР.jpg|thumb|Legitymacja młodszego oficera KGB ZSRR, dająca prawo do posiadania i noszenia broni palnej, ważna do 31 grudnia 1990]]
[[Plik:KGB Vilnius.JPG|thumb|Pomnik ofiar KGB w Wilnie (Litwa)]]
[[Plik:Vladimir Putin in KGB uniform.jpg|thumb|upright|[[Władimir Putin]] w mundurze KGB w czasie służby w Dreźnie (około 1980 r.)]]

'''Komitet Bezpieczeństwa Państwowego przy Radzie Ministrów ZSRR – KGB ZSRR''' ([[język rosyjski|ros.]] Комите́т госуда́рственной безопа́сности – КГБ СССР, ''Komitiet gosudarstwiennoj biezopasnosti pri Sowietie Ministrow SSSR'', wym. {{IPA|kəmʲɪˈtʲet ɡəsʊˈdarstvʲɪnːəj bʲɪzɐˈpasnəsʲtʲɪ|ru-KGB.ogg|n=[}}) – utworzony w 1954 po likwidacji [[Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR|MGB]] organ państwowy przy Radzie Ministrów [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] kierujący siłami bezpieczeństwa wewnętrznego (policja polityczna, wojska wewnętrzne i wojska ochrony pogranicza) i zewnętrznego (wywiad i kontrwywiad, aparat dywersyjno-szpiegowski)<ref name=pwn0>{{encyklopedia PWN|id = 3924406|tytuł=Komitet Bezpieczeństwa Państwowego|data dostępu=2019-03-16}}</ref>. Jedna z dwóch [[służby specjalne|służb specjalnych]] ZSRR. Stosował inwigilację ludności, [[dezinformacja|dezinformację]], zwalczał rzeczywistych i domniemanych przeciwników [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|KPZR]] i niezależny obieg informacji.

KGB istniał od marca 1954 do października 1991. Był następcą m.in. [[Czeka|CzeKa]] i [[NKWD]]. W [[propaganda#Propaganda reżimów totalitarnych|propagandzie komunistycznej]] często określany jako „tarcza i miecz partii” ({{w języku|ru|щит и меч}}). W trakcie [[pieriestrojka|pieriestrojki]] i w czasie [[Rozpad ZSRR|rozpadu ZSRR]] był stopniowo dzielony, a wiele komórek organizacyjnych zlikwidowano.

Główne komórki organizacyjne KGB zostały przekształcone w [[Rosja|Federacji Rosyjskiej]] w szereg instytucji:
* [[Służba Wywiadu Zagranicznego Federacji Rosyjskiej]],
* [[Federalna Służba Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej]],
* [[Federalna Służba Ochrony Federacji Rosyjskiej]].

Do głównych zadań KGB należało gromadzenie informacji wywiadowczych poza granicami Związku Radzieckiego, ochrona kontrwywiadowcza armii, marynarki wojennej i lotnictwa oraz samego Komitetu, ochrona granic państwowych ZSRR, nadzór nad obiektami nuklearnymi i większymi ośrodkami przemysłowymi tego kraju, ochrona budynków rządowych oraz dostojników partyjnych w kraju i poza jego granicami, w tym ambasad i konsulatów.

W skład KGB wchodziło dziewięć zarządów głównych, z których największą rolę odgrywały: I (wywiad), II (kontrwywiad), III (kontrwywiad wojskowy), V (walka ideologiczna i zwalczanie dysydentów), VI (wywiad i kontrwywiad gospodarczy), VII (inwigilacja) i IX (ochrona dostojników państwowych). Oprócz tego poza strukturami zarządów głównych istniały specjalne oddziały zabójców działających na całym świecie (tzw. mokryje dieła).

== Utworzenie KGB i zarząd ==
Po śmierci Stalina w marcu 1953 pierwszą decyzją najwyższych władz ZSRR było zlikwidowanie ogromnego [[Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR|Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR]] (MGB ZSRR) i włączenie jego struktur do MWD ZSRR oraz mianowanie ministrem spraw wewnętrznych [[Marszałek Związku Radzieckiego|marszałka ZSRR]], [[Ławrientij Beria|Ławrientija Berii]]. Dokonując tych zmian Beria stanął na czele potężnego aparatu represji w stylu NKWD z końcowych lat trzydziestych. Wkrótce Beria oraz jego ludzie, czyli tak zwana „mafia gruzińska”, m.in. [[Ławrientij Canawa]], [[Siergiej Goglidze]], [[Władimir Diekanozow]], [[Amajak Kobułow]] i jego brat [[Bogdan Kobułow]], [[Wsiewołod Mierkułow]], [[Pawieł Mieszyk]], [[Lew Włodzimirski]] i inni zostali aresztowani i postawieni przed sądem, gdzie większość dostała najwyższy wymiar kary.

Z [[Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ZSRR|MWD]] zostały wydzielone piony wcześniej należące do MGB i niektóre należące do MWD. M.in. na styczeń 1954 pion policji politycznej reprezentowany przez 4. Zarząd (tajno-polityczny) MWD, piony wywiadu zagranicznego, którym się zajmował II Zarząd Główny MWD, kontrwywiadu cywilnego, który leżał w gestii I Zarządu Głównego MWD, wojskowego III Zarząd MWD oraz inne piony, które zajmowały się bezpieczeństwem gospodarki, transportu oraz śledztwami w szczególnie ważnych sprawach, techniką operacyjną oraz wiele innych komórek, które znajdowały się w byłym [[Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR|Ministerstwie B.P]] i wówczas bardzo uszczuplonym MWD ZSRR. W wyniku tych zmian powstał oddzielny Komitet Bezpieczeństwa Państwowego – KGB.

KGB działało początkowo na prawach „ministerstwa”, podlegając bezpośrednio premierowi. Pierwszym przewodniczącym KGB został generał [[Iwan Sierow]]. Stał on na czele komitetu przez cztery lata, od 1954 do 1958. Wcześniej Sierow był zastępcą dowódcy i dowódcą [[Główny Zarząd Wywiadowczy|GRU]]. Po [[II wojna światowa|II wojnie światowej]] został wysłany do [[Polska|Polski]] jako główny doradca radziecki przy [[Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego|Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego]]. Osobiście, jako gen. ''Iwanow'', przeprowadził w 1945 aresztowanie ''[[Proces szesnastu|16 przywódców Polski Podziemnej]]'', postawionych następnie przed sądem w [[Moskwa|Moskwie]]. Po objęciu stanowiska przewodniczącego KGB poinformował [[Nikita Chruszczow|Nikitę Chruszczowa]] o istnieniu ''archiwum Ławrientija Berii'', w którym znajdowały się materiały kompromitujące Chruszczowa i najwyższych dostojników partyjnych. Sierow odszedł z KGB w 1958, by ponownie zostać dowódcą wywiadu wojskowego GRU.

W latach 1958–1961 przewodniczącym KGB był [[Aleksandr Szelepin]]. W momencie nominacji miał niewiele ponad 40 lat. W czasie II wojny światowej dowodził oddziałem partyzanckim, w latach 1952–1958 był przewodniczącym [[Komsomoł]]u. Podjął przekształcanie KGB w dobrej jakości służbę wywiadowczo-kontrwywiadowczą. Odsunął od stanowisk wielu starych stalinowców, także niebędących [[Rosjanie|Rosjanami]], zastępując ich bardziej inteligentnymi, ściągniętymi z Komsomołu absolwentami uczelni.

Pod koniec lat pięćdziesiątych XX w. na polecenie [[towarzysz]]a Chruszczowa A. Szelepin niejawnie badał sprawę [[Zbrodnia katyńska|zbrodni katyńskiej]] na Polakach i po wykonaniu kwerendy przechowywanych przez [[NKWD]], a potem przez KGB dokumentów, w przedstawionej niejawnej notatce służbowej nr N-632-Sz (''Н-632-Ш'') z 3 marca 1959 zaproponował zniszczenie 21 857 teczek osobowych zamordowanych Polaków – jak się wyraził ''osób byłej Polski burżuazyjnej'' – jako nieprzydatnych zarówno operacyjnie, jak i historycznie, a zachowanie jedynie głównych dokumentów mieszczących się w oddzielnej, niewielkiej teczce. Propozycja została zatwierdzona i wykonana, a teczka otrzymała nazwę specjalnej teczki nr 1, i jako jedna z najważniejszych tajemnic ZSRR wchodziła do wydzielonego, specjalnego zbioru dokumentów dostępnych wyłącznie przywódcy [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|KPZR]] i przekazywanych mu przy objęciu władzy.

A. Szelepin odszedł z KGB w 1961, ale nie stracił nad nim kontroli, objął bowiem funkcję przewodniczącego nowo utworzonej i dysponującej szerokimi uprawnieniami partyjno-państwowej komisji kontroli wszystkich służb specjalnych.

Po odejściu Szelepina nowym Przewodniczącym Komitetu został jeszcze młodszy od swego poprzednika (wówczas 37-letni), ale nie mniej dynamiczny protegowany Szelepina [[Władimir Siemiczastny|Władimir Jefimowicz Siemiczastny]]. Zgodnie z wytycznymi Chruszczowa, Siemiczastny kontynuował oczyszczanie archiwów z materiałów, przypominających stalinowską przeszłość członków Prezydium Rady Najwyższej KPZR. Z polecenia Siemiczastnego zniszczono 9 tomów materiałów, dotyczących zlikwidowanych w latach stalinowskiego terroru członków Komitetu Centralnego, wyższych oficerów służb wywiadowczych (takich jak – [[Jan Bierzin|Jan Berzin]] szef GRU, [[Abram Słucki]] i [[Siergiej Szpigelglas]] – szefowie Zarządu VII [[GUGB|Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego]] i wielu innych) oraz zamieszkałych w Moskwie komunistów z partii zagranicznych.

Władimir Siemiczastny odszedł z KGB w maju 1967, zastąpił go były [[ambasador]] ZSRR w [[Budapeszt|Budapeszcie]] [[Jurij Andropow]]. Pod kierownictwem Jurija Andropowa (1967–1982) KGB ZSRR cieszyło się wysoką pozycją w strukturach władzy ZSRR. Przed objęciem stanowiska Przewodniczącego Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR Andropow był od 1954 do 1957 ambasadorem ZSRR w Budapeszcie. Pełnił stanowisko ambasadora ZSRR podczas [[Powstanie węgierskie 1956|powstania węgierskiego]] w 1956, gdzie odegrał ważną rolę podczas interwencji [[Armia Czerwona|Armii Radzieckiej]] w tym kraju. Później często wspominał rozwścieczony tłum mieszkańców [[Budapeszt]]u, wieszający na latarniach ulicznych znienawidzonych agentów węgierskiej służby bezpieczeństwa. Po powrocie z Węgier w 1957 kierował Wydziałem Łączności z Bratnimi Partiami Krajów Socjalistycznych Komitetu Centralnego [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|KPZR]], który odpowiadał za stosunki [[Kreml]]a z partiami komunistycznymi krajów bloku wschodniego m.in. [[Polska Zjednoczona Partia Robotnicza|PZPR]].

Po śmierci [[Leonid Breżniew|Leonida Breżniewa]] generał armii KGB ZSRR Andropow odszedł ze służby. J. Andropow był drugim pod względem długości pełnienia funkcji szefem radzieckich [[Służby specjalne|służb specjalnych]] (dłużej był tylko Ławrientij Beria). W 1982 Przewodniczącym Komitetu po Andropowie został na krótko [[Witalij Fiedorczuk]], jednak po wyborze Andropowa na stanowisko Sekretarza Generalnego KPZR zastąpił go [[Wiktor Czebrikow]]. Fiedorczuk został mianowany na urząd Ministra Spraw Wewnętrznych ZSRR.

W 1988 miejsce Czebrikowa zajął [[Władimir Kriuczkow]]. Kriuczkow wcześniej pracował w Ministerstwie Spraw Zagranicznych ZSRR (był [[funkcjonariusz publiczny|funkcjonariuszem]] operacyjnym KGB), do KGB przyszedł wraz z Andropowem, z którym współpracował podczas pobytu w Budapeszcie w połowie lat 50. XX w. Zanim objął stanowisko Przewodniczącego KGB Kriuczkow przez czternaście lat (1974–1988) był Naczelnikiem [[I Zarząd Główny KGB|I Zarządu Głównego KGB]] prowadzącego wywiad, co tym samym automatycznie dawało mu funkcję Pierwszego Zastępcy Przewodniczącego KGB ZSRR. W sierpniu 1991 był on jednym z organizatorów nieudanego zamachu stanu (tzw. [[Pucz moskiewski|puczu Janajewa]]), którego celem było obalenie [[Michaił Gorbaczow|Michaiła Gorbaczowa]].

Po stłumieniu [[Zamach stanu|puczu]] Kriuczkow został aresztowany i karnie zdymisjonowany, a jego obowiązki przejął na krótko [[Leonid Szebarszyn]], wcześniej szef [[I Zarząd Główny KGB|Pierwszego Zarządu Głównego Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego]], mający za sobą służbę w [[Afganistan]]ie, [[Iran]]ie i [[Indie|Indiach]], od 1987 Zastępca Przewodniczącego KGB. Tarcia wewnątrz ścisłego kierownictwa [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|KPZR]] doprowadziły jednak do szybkiej dymisji Szebarszyna – jeszcze w sierpniu 1991 nowym przewodniczącym instytucji został były minister spraw wewnętrznych Kraju Rad [[Wadim Bakatin|Władimir Bakatin]]. Bakatin, jako ostatni przewodniczący, podjął się zadania przebudowy KGB. Już wiosną 1991 proponował Gorbaczowowi, aby wyłączyć spod kurateli KGB specjalny [[Grupa Alfa|oddział Alfa]]. Chciał, aby stał się on częścią ochrony [[Kreml]]a; nie zdołał go wówczas przekonać. Bakatin rozpoczął urzędowanie na stanowisku Przewodniczącego KGB od zmian kadrowych na szeroką skalę i zapowiedzi zasadniczych zmian strukturalnych, które miały polegać na rozbiciu Komitetu na kilka służb specjalistycznych.

== Główne zadania ==
Głównymi zadaniami Komitetu było m.in. gromadzenie informacji wywiadowczych poza granicami Związku Radzieckiego, ochrona [[kontrwywiad]]owcza państwa, SZ ZSRR, ochrona granic państwowych ZSRR, nadzór nad obiektami nuklearnymi, ośrodkami przemysłowymi kraju, osłona budynków rządowych i dostojników partyjnych w kraju i poza jego granicami (ambasad i konsulatów oraz innych komórek reprezentujących interes ZSRR za granicą).

Komitet Bezpieczeństwa Państwowego (KGB) nigdy nie osiągnął takiej władzy, jaką miał organ bezpieczeństwa państwowego w czasach rządów [[Józef Stalin|Stalina]], m.in. [[NKWD]]/[[NKGB]]. Pozostawał jednak potężnym mechanizmem, skupiającym w swej strukturze służbę wywiadowczą cywilną, kontrwywiadowczą cywilną i wojskową, ochrony dostojników, tajną policję polityczną, wszystkie kategorie telekomunikacji, kryptologii, obiektów specjalnych, a także kilka dywizji wojskowych, pułk lotnictwa i armię wojsk ochraniających granice Związku Radzieckiego. Była to z pewnością największa machina [[Służby specjalne|służb specjalnych]] w dziejach świata. W latach 90. XX w. Komitet Bezpieczeństwa Państwowego liczył 500 tysięcy funkcjonariuszy. Liczba tajnych współpracowników w Związku Radzieckim oraz za granicą jest trudna do oszacowania, ale sądzi się, że było to co najmniej kilka milionów osób. KGB ZSRR składał się z ok. 30 zarządów, kierujących pracą setek wydziałów i oddziałów.

== Struktura organizacyjna w latach 1980–1991 ==
[[Plik:Komitet Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR.gif|thumb|upright=1.5|Struktura organizacyjna KGB]]
Podstawowa struktura KGB w latach 80. XX w. składała się z 9 zarządów:
* [[I Zarząd Główny KGB|Pierwszy Zarząd Główny Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego]] (ros. PGU) – wywiad zagraniczny
* [[II Zarząd Główny KGB|Drugi Zarząd Główny Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego]] (ros. WGU) – bezpieczeństwo wewnętrzne i kontrwywiad na obszarze kraju
* Trzeci Zarząd Główny – ([[kontrwywiad]] wojskowy) kontrwywiad i utrzymanie dyscypliny w MO ZSRR i SZ ZSRR tzw. wydziałami specjalnymi (''Osobyje Otdiely-OO'')
* Czwarty Zarząd – transport i bezpieczeństwo ambasad
* Piąty Zarząd Główny – walka ideologiczna, dysydenci, a następnie ochrona porządku konstytucyjnego
* Szósty Zarząd Główny – kontrwywiad gospodarczy i ekonomiczny oraz ochrona obiektów przemysłowych
* Siódmy Zarząd Główny – inwigilacja
* Ósmy Zarząd Główny – [[Rozpoznanie elektromagnetyczne|wywiad elektroniczny]] i szyfry
* Dziewiąty Zarząd Główny – ochrona kierownictwa partyjno-państwowego i urządzeń o szczególnym znaczeniu, Straż Kremlowska (''od 1991 Federalna Służba Ochrony'')

== Wywiad zagraniczny ==
W radzieckich służbach specjalnych wywiad zagraniczny utworzono (formalnie) w 1920.

Od 1952 do 1991 wywiad zagraniczny prowadził [[I Zarząd Główny KGB|Pierwszy Zarząd Główny Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego]], z wyjątkiem rocznego okresu od marca 1953 do marca 1954, kiedy nosił powodującą wiele pomyłek nazwę Drugiego Zarządu Głównego.

Szefowie wywiadu zagranicznego:
* 1953–1955 – [[Aleksandr Paniuszkin]],
* 1956–1971 – [[Aleksandr Sacharowski]],
* 1971–1974 – [[Fiodor Mortin]],
* 1974–1988 – [[Władimir Kriuczkow]],
* 1988–1989 – [[Wadim Kirpiczenko]] (p.o)
* 1988–1991 – [[Leonid Szebarszyn|Leonid Szebraszyn]],
* 1991–1991 – [[Wiaczesław Gurgienow]] (p.o).

== Centrala KGB ==
Główna siedziba KGB mieściła się w okazałym kompleksie gmachów odziedziczonych po [[Czeka]], [[OGPU]] i [[NKWD]], przy placu Dzierżyńskiego 2 (tzw. [[Łubianka (Moskwa)|Łubianka]]). W latach 70. XX w. [[I Zarząd Główny KGB]] przeniósł się do zaprojektowanego przez Finów nowoczesnego biurowca w [[Jaseniewo|Jasieniewie]] przy moskiewskiej obwodnicy, który był wyposażony w specjalne globalne systemy łączności.

KGB, tak jak jego poprzednicy, posiadał dużą sieć ośrodków szkoleniowych (w tym kilka szkół dla szpiegów), które służyły do szkolenia funkcjonariuszy ZSRR oraz z krajów [[Układ Warszawski|Układu Warszawskiego]]. W ośrodku szkoleniowym w [[Puszkino]] koło [[Moskwa|Moskwy]] szkolono głównie przyszłych arabskich [[terroryzm|terrorystów]]. Nowa centrala I Zarządu Głównego KGB, zaprojektowana przez fińskiego architekta, miała swój główny gmach w kształcie litery ''Y''. Gmach ten liczył siedem kondygnacji i po obu stronach przylegały do niego budynki, mieszczące z jednej strony sale konferencyjne i bibliotekę, a z drugiej poliklinikę, sale sportowe i basen. Pracownicy innych zarządów KGB, którzy pozostali w zatłoczonych biurach Łubianki, nazywali kompleks w Jasieniewie ''Laskiem''.

== Kontrwywiad KGB ==
W Komitecie Bezpieczeństwa Państwowego – KGB, [[kontrwywiad]]em zajmowały się dwa oddzielne Zarządy Główne – II Zarząd Główny oraz III Zarząd Główny, który odpowiadał za kontrwywiad wojskowy.

=== II Zarząd Główny KGB ===
Za bardzo ważny sukces z punktu widzenia interesów ZSRR [[II Zarząd Główny KGB|II Zarządu Głównego]] uważa się względnie szybkie wytropienie i aresztowanie pułkownika wywiadu wojskowego [[Główny Zarząd Wywiadowczy|GRU]], współpracującego z brytyjską [[Secret Intelligence Service|SIS]] (pol. Tajna Służba Wywiadowcza) oraz amerykańską [[Centralna Agencja Wywiadowcza|CIA]] (pol. Centralna Agencja Wywiadowcza), [[Oleg Pieńkowski|Olega Pieńkowskiego]], uważanego przez wielu za szpiega, który uratował świat.

W 1961 Szef II Zarządu Głównego KGB [[Oleg Gribanow]] rozkazał rozpocząć inwigilację Pieńkowskiego. Bezpośrednim powodem wydania tego rozkazu była podobno osobista uraza Gribanowa do ówczesnego szefa [[Główny Zarząd Wywiadowczy|GRU]] [[Iwan Sierow|Iwana Sierowa]]. Trudno jednak uwierzyć, że szef kontrwywiadu KGB rozkazał inwigilować tak wysokiego i wpływowego oficera GRU, jakim był Pieńkowski bez żadnych dowodów jego winy. Należy raczej sądzić, że Pieńkowski został wskazany przez kogoś, możliwe że przez agenta KGB w szeregach CIA lub MI6. Chociaż tak szybkie aresztowanie bardzo groźnego szpiega można by uznać za sukces kontrwywiadu KGB, ówczesny przewodniczący KGB [[Aleksandr Szelepin]] został zwolniony za dopuszczenie szpiega do tak wysokiej pozycji w KGB.

=== III Zarząd Główny KGB ===
Funkcjonariusze III Zarządu Głównego, którzy odpowiadali za kontrwywiad w Siłach Zbrojnych ZSRR, byli przydzielani do wszystkich rodzajów wojsk oraz Ministerstwa Obrony ZSRR i z reguły nosili [[Mundur wojskowy|mundury]] wojskowe odpowiednie dla danej formacji. W marynarce wojennej umundurowanych oficerów KGB przydzielano na duże okręty oraz do baz na lądzie. Funkcjonariusze „trójki” pełnili służbę także nieumundurowani. Funkcjonariusze tego zarządu głównego działali również w szeregach GRU, stanowiąc system wewnętrznej kontroli radzieckiego wywiadu wojskowego. [[funkcjonariusz publiczny|Funkcjonariusze]] Trzeciego Zarządu Głównego KGB ZSRR ochraniali także [[przemysł zbrojeniowy]] i sferę nauki dotyczącą SZ ZSRR, prowadzili kontrwywiad ofensywny przeciwko [[dyplomata|dyplomatom]] [[Attaché wojskowy|ataszatów wojskowych]] przy ambasadach w Moskwie. Pełnili służbę pod [[przykrywka|przykryciem]] w radzieckich [[Centrala handlu zagranicznego|PHZ]] zajmujących się handlem [[uzbrojenie]]m.

Funkcjonariuszem TGU KGB SSSR był [[Aleksandr Litwinienko]].

== Zabójcy z NKWD/KGB ==
Od początku istnienia sowieckich [[Służby specjalne|służb specjalnych]] w ich strukturach organizowano specjalne grupy, wydziały lub departamenty zajmujące się morderstwami. W latach 20. oraz 30. XX w., działała tzw. [[grupa Jaszy]], pod dowództwem [[Jakow Sieriebrianski|Jakowa Sieriebrianskiego]] przy Oddziale Administracyjnym Zjednoczonego Państwowego Zarządu Politycznego [[OGPU]]. Jedną z akcji ''grupy Jaszy'' było porwanie z ulic [[Paryż]]a i zamordowanie generała [[Aleksandr Kutiepow|Aleksandra Kutiepowa]], przywódcy emigracyjnego [[Rosyjski Związek Ogólnowojskowy|Rosyjskiego Związku Ogólnowojskowego]] ''ROWS''.

Kiedy w [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] nadszedł okres czystek, [[Józef Stalin]], przewidując, że wielu oficerów wywiadu – rezydentów, agentów itp. nie zechce powrócić do kraju, w grudniu 1936 polecił nowo mianowanemu szefowi NKWD [[Nikołaj Jeżow|Nikołajowi Jeżowowi]] utworzyć kolejny oddział wzorowany na ''grupie Jaszy''. Tak powstał Zarząd Zadań Specjalnych NKWD, który zorganizował lotne grupy, których zadaniem było mordowanie ludzi odmawiających powrotu do kraju. Jedną z ofiar Zarządu Zadań Specjalnych został [[Ignacy Porecki|Ignace Reiss]] (Ignac Porecki – ps. „Rajmond”), agent NKWD działający w Paryżu. Ciało Reissa przeszyte kulami znaleziono na poboczu autostrady prowadzącej do [[Lozanna|Lozanny]]. Ofiarą NKWD padł także [[Jewhen Konowalec]], przywódca [[Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów|Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów]]. Zamachu dokonał w [[Rotterdam]]ie 23 maja 1938 [[Paweł Sudopłatow]], później wysokiej rangi funkcjonariusz NKWD oraz szef Zarządu Zadań Specjalnych.

W 1941 powstała Sekcja specjalna NKWD, zajmująca się morderstwami, która została przekształcona w II Wydział NKWD – Specjalny, a następnie od 1942 do 1946 istniała jako IV Zarząd kolejno – Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych NKWD, Bezpieczeństwa Państwowego [[NKGB]] i Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego [[Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR|MGB]].

Po [[II wojna światowa|II wojnie światowej]] zadania specjalne przejął Wydział DR, a następnie Biuro specjalne nr 1 MGB. Po wchłonięciu MGB przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ([[Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ZSRR|MWD]]) w 1953, zadaniami specjalnymi zajmował się IX Wydział MWD.

Na początku lat 50. XX w. rozpoczęto szkolenie funkcjonariusza MGB [[Nikołaj Chochłow|Nikołaja Chochłowa]]. Jego celem miał być [[Gieorgij Okołowicz|Gieorgij Siergiejewicz Okołowicz]], jeden z liderów organizacji NTS na terenie [[Niemcy|Niemiec Zachodnich]]. Postępy w przygotowaniach Chochłowa nadzorował sam ówczesny naczelnik [[I Zarząd Główny MGB|I Zarządu Głównego MGB]], [[Aleksandr Paniuszkin|Aleksandrer Paniuszkin]], po utworzeniu KGB pierwszy szef wywiadu zagranicznego. Wśród instruktorów Chochłowa byli m.in. mistrz [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związku Radzieckiego]] w [[Judo|dżudo]], [[Michaił Rubak]], i pięciokrotny zwycięzca wszechzwiązkowych turniejów w strzelaniu z pistoletu, podpułkownik ''Godlewski''. Po przybyciu do [[Frankfurt nad Menem|Frankfurtu]] w lutym 1954, gdzie przebywał Okołowicz, Chochłow zjawił się pod jego drzwiami i zamiast oddać strzał ze specjalnego pistoletu w kształcie paczki papierosów, oznajmił mu, że jest z MGB i ma rozkaz go zabić, lecz nie chce go wykonać. Wkrótce oddał się w ręce [[Centralna Agencja Wywiadowcza|CIA]] i po jakimś czasie wystąpił na konferencji prasowej, wyznając wszystko co wiedział o planach zamachu na Okołowicza i innych ludzi.

W kwietniu 1955, po długim podsumowaniu strat spowodowanych przez Chochłowa, KGB dokonało zmian w centrali i zadania specjalne przekazano do właśnie zreorganizowanego 13. Departamentu I Zarządu Głównego KGB.

Następnym znanym zabójcą KGB był [[Bohdan Staszynski]], Ukrainiec, zwerbowany przez KGB w wieku 19 lat, podczas studiów na [[Uniwersytet Lwowski|Uniwersytecie Lwowskim]]. Zlecono mu dokonanie zabójstwa jednego z głównych teoretyków ukraińskiego ruchu narodowego, [[Łew Rebet|Lwa Rebeta]], mieszkającego wówczas w Republice Federalnej Niemiec. Staszynski zabił Rebeta 12 października 1957. Kolejnym powierzonym mu zadaniem była eliminacja lidera nacjonalistów ukraińskich [[Stepan Bandera|Stepana Bandery]]. Choć pierwsza próba zamachu nie powiodła się, Staszynski, pomimo coraz większych obiekcji, wykonał zadanie w [[Monachium]] 15 października 1959. Nadano mu za to [[Order Czerwonego Sztandaru]]. Historia Staszynskiego nie skończyła się jednak dobrze dla KGB. Podczas przygotowań do zamachu na byłego premiera [[Ukraina|Ukrainy]], [[Jarosław Stećko|Jarosława Stećko]], Staszynski poślubił Ingę Pohl, Niemkę z [[Niemiecka Republika Demokratyczna|NRD]]. Zdecydował się za jej namową złamać rozkaz i 12 sierpnia 1961 zgłosił się do Amerykanów w Berlinie Zachodnim.

KGB wspierało także służby specjalne państw [[Układ Warszawski|Układu Warszawskiego]] w zadaniach eliminowania niewygodnych osób. Tak było w przypadku zamordowania [[Georgi Markow (dysydent)|Georgija Markowa]], przez [[Bułgaria|bułgarską]] służbę bezpieczeństwa DS (''Drżawna Sigurnost''). Markow został zamordowany przy pomocy specjalnego parasola (dostarczonego przez techników z KGB) z igłą w środku, która wstrzykiwała platynową kulkę ze śmiertelną dawką [[rycyna|rycyny]], ukrytą w platynowej blaszce. W późniejszych latach (1960–1990) zadaniami specjalnymi zajmowały się XIII Departament i VIII Departament Zarządu S – I Zarządu Głównego KGB.

== Pomoc wojskowo-techniczna ==
Oficerowie KGB służyli także w rejonach walk. W latach 1954–1989 zginęło 572 funkcjonariuszy KGB poza granicami [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]], wypełniając zadania w ramach tzw. „pomocy wojskowo-technicznej”. Oficerowie ci ginęli w krajach arabskich, [[Wietnam Północny|Wietnamie Północnym]], [[Afganistan]]ie oraz w konfliktach granicznych.

== Ostatnie zmiany i rozwiązanie ==
[[Wadim Bakatin|Władimir Bakatin]], ostatni przewodniczący KGB, dążył do ograniczenia wpływów tej instytucji. Już wiosną 1991 proponował [[Michaił Gorbaczow|Gorbaczowowi]], aby wyłączyć spod kurateli KGB specjalny oddział [[Grupa Alfa|Alfa]] – chciał, aby stał się on częścią ochrony [[Kreml]]a. Nie zdołał go wówczas przekonać.

Bakatin rozpoczął urzędowanie na stanowisku przewodniczącego KGB od zmian kadrowych na szeroką skalę i zapowiedzi zasadniczych zmian strukturalnych, które miały polegać na rozbiciu Komitetu na kilka służb specjalistycznych. Pierwszą ważniejszą decyzją związaną z procesem rozbicia KGB od środka było wyodrębnienie ze struktur Komitetu wojsk ochrony pogranicza i przydzielenia ich do [[Ministerstwo Obrony Narodowej ZSRR|Ministerstwa Obrony Narodowej ZSRR]], później weszły one w skład [[Federalna Służba Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej|Federalnej Służby Bezpieczeństwa]].

Kolejną decyzją Bakatina pozbawiono KGB kontrwywiadu wojskowego, czyli III Zarządu Głównego, który działał we wszystkich jednostkach radzieckich sił zbrojnych. Kolejnym etapem reorganizacji było wyłączenie z KGB całego IX Samodzielnego Zarządu Ochrony Osobistej, odpowiedzialnego za bezpieczeństwo członków najwyższych władz partyjnych i państwowych. Pod kontrolą tego zarządu znajdowały się Kreml i wszystkie ważniejsze rządowe budynki. Podobny los spotkał Niezależny Wydział Łączności, odpowiedzialny za stan łączności specjalnej wszystkich instytucji rządowych oraz połączeń centrali z władzami terenowymi. Jednostki te zostały wyłączone ze struktury KGB, podobnie jak ''Służba Szyfrów''.

Bakatin uważał również, że KGB powinno przekazać Ministerstwu Spraw Wewnętrznych wszystkie wydziały gospodarcze, zajmujące się m.in. korupcją i przestępstwami gospodarczymi – funkcję tę pełniły Zarząd Zabezpieczenia Przemysłu oraz niektóre wydziały II Zarządu Głównego KGB (kontrwywiad). Bakatin dokonywał reorganizacji na podstawie specjalnych dekretów Gorbaczowa. W połowie listopada 1991 Bakatin zabrał się za najpotężniejszy zarząd KGB, I Zarząd Główny. Już w grudniu 1991 na bazie I Zarządu Głównego KGB powstała Centralna Służba Wywiadowcza, którą następnie przemianowano na [[Służba Wywiadu Zagranicznego Federacji Rosyjskiej|Służbę Wywiadu Zagranicznego Federacji Rosyjskiej]].

== Pracownicy obcych służb będący [[Osobowe źródło informacji|OZI]] KGB ==
[[Plik:Robert Hanssen.jpg|thumb|Robert F. Hanssen]]
* [[George Blake]] – wyższy oficer brytyjskiej [[Secret Intelligence Service]], zwerbowany podczas [[wojna koreańska|wojny koreańskiej]] przez wywiad [[Korea Północna|północnokoreański]], został przekazany KGB. Wydał Sowietom ponad 40 [[agent wywiadu|agentów]], m.in. wydał członków siatki SIS w [[Berlin (wschodni)|Berlinie Wschodnim]], wskazał także na istniejący tunel ciągnący się z Berlina Zachodniego do Wschodniego – zob. [[Operacja Gold]]. Jego kariera szpiegowska zakończyła się w 1961, kiedy został wskazany przez uciekiniera, oficera wywiadu polskiego z [[Departament I MSW|Departamentu I MSW]] [[Michał Goleniewski|Michała Goleniewskiego]].
* [[Aldrich Ames|Aldrich Hazen Ames]] – doszedł do stanowiska szefa kontrwywiadu [[Centralna Agencja Wywiadowcza|CIA]] na [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związek Radziecki]], współpracował z KGB od 1985. Aldrich Ames zrobił wszystko, co agent może zrobić, poza, jak żartowano później, podstawieniem ciężarówki pod siedzibę CIA w Langley i wywiezieniem z niej sekretów. Ames ujawnił ponad sto tajnych operacji, wydał Sowietom ponad 30 osób współpracujących z CIA i innymi zachodnimi agencjami, z których dziesięć zostało skazanych na karę śmierci i rozstrzelanych. Po rozwiązaniu KGB przejęła go następczyni I Zarządu Głównego KGB [[Służba Wywiadu Zagranicznego Federacji Rosyjskiej|Służba Wywiadu Zagranicznego]]. Został wykryty i aresztowany dopiero w 1994.
* [[Robert Hanssen]] – funkcjonariusz Federalnego Biura Śledczego [[Federalne Biuro Śledcze|FBI]], pierwszy raz nawiązał współpracę z [[Główny Zarząd Wywiadowczy|GRU]] w 1979 roku, lecz po pierwszej transakcji ją zerwał. Przejęła go jednak [[Waszyngton|waszyngtońska]] rezydentura I Zarządu Głównego KGB w 1985. Oprócz nazwisk oficerów KGB i GRU współpracujących z CIA lub FBI Hanssen dostarczył KGB ściśle tajny program wywiadowczy COINS-II, ze szczegółowym budżetem i planowanymi operacjami wywiadowczymi przeciwko ZSRR i innym krajom [[Układ Warszawski|Układu Warszawskiego]], informacje o podsłuchach stosowanych przez [[National Security Agency|Agencję Bezpieczeństwa Narodowego]] wobec dyplomatów radzieckich w Waszyngtonie. Zawiadomił KGB, że pracownicy NSA złamali kody w radzieckich [[Satelita|satelitach komunikacyjnych]], powiadomił także o specjalnym tunelu budowanym wspólnie przez FBI i NSA pod ambasadą radziecką w Waszyngtonie, który miał być wykorzystany do podsłuchu i podglądu. Do czasu wskazania go przez Hanssena kosztował on amerykańskich podatników 500 milionów [[Dolar amerykański|USD]]. Przekazał także informacje dotyczące planu ewakuacji [[Prezydenci Stanów Zjednoczonych|prezydenta]] i [[Kongres Stanów Zjednoczonych|parlamentu USA]] w razie wybuchu wojny nuklearnej. Po rozwiązaniu KGB przejęła go następczyni I Zarządu Głównego KGB [[Służba Wywiadu Zagranicznego Federacji Rosyjskiej|Służba Wywiadu Zagranicznego]], aresztowany został dopiero w lutym 2001.

== Oficerowie KGB współpracujący z obcym wywiadem ==
Podczas ponad 40-letniej działalności KGB wielu oficerów tej instytucji współpracowało z wywiadem państw zachodnich lub zdecydowało się na ucieczkę do tych krajów. Oficerowie KGB lub [[Główny Zarząd Wywiadowczy|GRU]], którzy zdecydowali się na taki krok, robili to w większości przypadków z pobudek ideologicznych. Na współpracę z obcym wywiadem decydowali się głównie oficerowie I Zarządu Głównego KGB, którzy przebywając za granicą w [[Stany Zjednoczone|USA]] lub [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]] mieli okazję poznać rzeczywistość tych krajów, tak różną od tej opisywanej przez radziecką propagandę. Tak przynajmniej usprawiedliwiał swą zdradę Oleg Gordiewski.

Wyższymi funkcjonariuszami KGB, którzy współpracowali z wywiadem zachodnim, byli:
* [[Oleg Gordijewski]] – pułkownik KGB, współpracował z wywiadem brytyjskim ([[Secret Intelligence Service|MI6]]) w latach 1974–1985. Został wydany przez Aldricha Amesa, szefa kontrwywiadu CIA na Związek Radziecki, współpracującego z KGB od 1985. Gordijewski był jedynym agentem wskazanym przez Amesa, któremu udało się uciec.
* [[Władimir Wetrow]] – pułkownik KGB pracujący w centrali I Zarządu Głównego KGB. Jego zadaniem była analiza informacji wywiadowczych dostarczonych przez Zarząd. W latach 1981–1982 przekazał francuskiemu wywiadowi ([[Direction de la Surveillance du Territoire|DST]]) ok. 4 tysięcy ściśle tajnych dokumentów. Został aresztowany w 1982 i rok później rozstrzelany.
* [[Walery Martynow]] – pułkownik KGB, pracował w Pionie X, zajmującym się wywiadem naukowo-technicznym. Współpracował z CIA w latach 80. XX w. podczas pobytu w rezydenturze KGB w Waszyngtonie, pod pseudonimem ''Gentile''. Był jednym z wielu agentów wydanych przez Aldricha Amesa.

== Przewodniczący KGB ==
# 1954–1958 – [[Iwan Sierow]]
# 1958–1961 – [[Aleksandr Szelepin]]
# 1961–1967 – [[Władimir Siemiczastny]]
# 1967–1982 – [[Jurij Andropow]]
# 1982 – [[Witalij Fiedorczuk]]
# 1982–1988 – [[Wiktor Czebrikow]]
# 1988–1991 – [[Władimir Kriuczkow]]
# 1991 – [[Leonid Szebarszyn]]
# 1991 – [[Wadim Bakatin]]

== Zobacz też ==
{{commonscat|KGB}}
{{Wikisłownik|KGB}}
* [[Komitet Bezpieczeństwa Państwowego Republiki Białorusi|KGB (Białoruś)]]
* [[KGB (Osetia Południowa)]]
* [[SOUD]]
* [[Grupa „Narew” KGB w Warszawie]]
* [[Grupa „Wisła” MSW w Moskwie]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* [[Christopher Andrew]], [[Wasilij Mitrochin]]: ''Archiwum Mitrochina'', Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA Warszawa 2001
* [[Amy Knight]]: ''Szpiedzy bez maski. Spadkobiercy KGB'', Prószyński i S-ka Warszawa 2001
* [[Andrzej Grajewski]]: ''Tarcza i miecz. Rosyjskie służby specjalne 1991–1998'', Biblioteka Więzi Warszawa 1998
* ''Przewodnik KGB po miastach świata'', seria ''Kulisy wywiadu i kontrwywiadu'', Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 2001
* [[Guido Knopp]]: ''Elita szpiegów'', seria ''Kulisy wywiadu i kontrwywiadu'', Dom wydawniczy Bellona Warszawa 2004
* [[Oleg Gordijewski]]: ''Ostatni przystanek egzekucja'', seria ''Kulisy wywiadu i kontrwywiadu'', Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 2001
* [[Karol Grünberg]]: ''Szpiedzy Stalina. Z dziejów wywiadu radzieckiego'', Książka i Wiedza Warszawa 1996
* [[Norman Polmar]], [[Thomas B. Allen (pisarz)|Thomas B. Allen]]: ''Księga szpiegów'', Wydawnictwo Magnum Warszawa 2000
* [[Henryk Piecuch]]: ''Akcje specjalne. Od Bieruta do Ochaba'', seria ''Tajna historia Polski'', Agencja Wydawnicza CB Warszawa 1996

{{Zimna wojna}}
{{Przewodniczący KGB}}
{{Służby specjalne Rosji i byłego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich}}
{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:KGB| ]]
[[Kategoria:Radzieckie służby specjalne]]