Tekst źródłowy strony Kalisz

{{Inne znaczenia|miasta|[[Kalisz (ujednoznacznienie)|inne znaczenie tego słowa]]}}
{{Polskie miasto infobox
 |nazwa                     = Kalisz
 |dopełniacz nazwy          = Kalisza
 |zdjęcie                   = Kalisz collage.jpg
 |opis zdjęcia              = [[Ratusz w Kaliszu|Ratusz]], [[kościół Miłosierdzia Bożego w Kaliszu|kościół Miłosierdzia Bożego]], [[Pałac Trybunalski w Kaliszu|Pałac Trybunalski]], kamienica „Gołębnik”, fontanna „Noce i Dnie”, [[Park Miejski w Kaliszu|Park Miejski]]
 |herb                      = POL Kalisz COA.svg
 |flaga                     = POL Kalisz flag.svg{{!}}border
 |dewiza                    = ''Poloniae urbs vetustissima'' (''Najstarsze miasto Polski'')
 |województwo               = wielkopolskie
 |powiat                    = 
 |gmina                     = 
 |aglomeracja               = kalisko-ostrowska
 |data założenia            = 850
 |prawa miejskie            = przed 1268
 |stanowisko zarządzającego = prezydent
 |zarządzający              = [[Krystian Kinastowski]]
 |powierzchnia              = 69,42
 |wysokość                  = 98-151<ref name="Geoportal">[https://mapy.geoportal.gov.pl/imap/Imgp_2.html Geoportal].</ref>
 |rok                       = 31.12.2023
 |liczba ludności           = 93 137<ref name="ludność">{{Cytuj stronę | url = https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-stan-i-struktura-ludnosci-oraz-ruch-naturalny-w-przekroju-terytorialnym-w-2023-r-stan-w-dniu-31-12,6,36.html | tytuł = Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2023 r. (stan w dniu 31.12) | opublikowany = stat.gov.pl | data = 2024-04-29 | data dostępu = 2024-05-12}}</ref>
 |gęstość zaludnienia       = 1341,6
 |strefa numeracyjna        = (+48) 62
 |kod pocztowy              = 62-800 do 62-810
 |tablice rejestracyjne     = PK, PA, MK, MA<ref>Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 31 sierpnia 2022 r. w sprawie rejestracji i oznaczania pojazdów, wymagań dla tablic rejestracyjnych oraz wzorów innych dokumentów związanych z rejestracją pojazdów ({{Dziennik Ustaw|2022|1847}} strona 86)</ref>
 |plan miasta               = 
 |współrzędne               = 51°45′45″N 18°05′23″E
 |TERYT                     = 3061011
 |SIMC                      = 0936569
 |hasło promocyjne          = Kalisz – dopisz swoją historię
 |adres urzędu miasta       = Główny Rynek 20<br />62-800 Kalisz
 |commons                   = Category:Kalisz
 |wikinews                  = 
 |wikicytaty                = Kalisz
 |wikisłownik               = Kalisz
 |www                       = https://www.kalisz.pl/
 |bip                       = https://www.bip.kalisz.pl//
}}
'''Kalisz''' ({{w języku|la|Calisia}}, {{w języku|yi|קאַליש}}<ref>{{Cytuj |tytuł = Kalisz |data dostępu = 2023-05-14 |opublikowany = Virtual Shtetl |url = https://sztetl.org.pl/en/towns/k/831-kalisz}}</ref>) – [[miasto na prawach powiatu]], drugie pod względem liczby ludności i trzecie pod względem powierzchni w [[województwo wielkopolskie|województwie wielkopolskim]], historyczna stolica [[Wielkopolska|Wielkopolski]] obok [[Poznań|Poznania]]<ref>{{Cytuj książkę |tytuł = Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich |inni = Bronisław Chlebowski (red.), Władysław Walewski (red.) |wydawca = Władysław Walewski |miejsce = Warszawa |rok = 1888 |strony = 60 |tom = 9}}</ref><ref>{{Cytuj książkę |autor = Władysław Rusiński |tytuł = Życie codzienne w Kaliszu w dobie Oświecenia |wydawca = Wydawnictwo Poznańskie |miejsce = Poznań |rok = 1988 |strony = 10 |isbn = 83-210-0695-7}}</ref>, stolica [[Kaliskie]]go<ref name=Dzieje>{{cytuj książkę |tytuł = Dzieje Wielkopolski |inni = Witold Jakóbczyk (red.) |wydawca = Wydawnictwo Poznańskie |miejsce = Poznań |rok = 1973 |strony = 852 |tom = 2 |tytuł tomu = Lata 1793–1918 |rozdział = Wschodnia część Wielkopolski w latach 1815–1918 |autor r = Bolesław Szczepański}}</ref>, siedziba [[powiat kaliski|powiatu kaliskiego]], jeden z dwóch głównych ośrodków [[aglomeracja kalisko-ostrowska|aglomeracji kalisko-ostrowskiej]]<ref>{{Cytuj książkę |tytuł = Województwo kaliskie |inni = Stanisława Zajchowska (red.) |wydawca = Wydawnictwo Poznańskie |miejsce = Poznań |rok = 1979 |strony = 160–165 |rozdział = Układ osadniczy |autor r = Janusz Dolata |autor2 r = Wiesław Maik |isbn = 83-210-0043-6}}</ref> i [[Kaliski Okręg Przemysłowy|Kaliskiego Okręgu Przemysłowego]]. Miasto  położone w środkowo-zachodniej [[Polska|Polsce]] na [[Wysoczyzna Kaliska|Wysoczyźnie Kaliskiej]], nad [[Prosna|Prosną]], u ujścia [[Swędrnia|Swędrni]].

Od 1314 do [[II rozbiór Polski|II rozbioru Polski]] Kalisz był stolicą [[województwo kaliskie (I Rzeczpospolita)|województwa kaliskiego]]. Od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku był miejscem obrad [[sejmik elekcyjny|sejmików elekcyjnych]] województwa kaliskiego<ref>Wojciech Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 29.</ref>. Następnie został stolicą [[departament kaliski (Księstwo Warszawskie)|departamentu kaliskiego]] w [[Księstwo Warszawskie|Księstwie Warszawskim]], w [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwie Polskim]] stolicą [[województwo kaliskie (Królestwo Polskie)|województwa]] (do 1837), później (w latach 1837–1845 i 1867–1918) stolicą [[gubernia kaliska|guberni]]. W latach 1975–1998 był stolicą [[Województwo kaliskie (1975–1998)|województwa kaliskiego]]. 

Miasto stanowi ważny ośrodek kulturalny; znajdują się w nim [[teatr]]y, [[muzeum|muzea]], [[filharmonia]], [[galeria sztuki|galerie sztuki]], organizowane są [[festiwal]]e, m.in. [[Kaliskie Spotkania Teatralne]] (1961) i [[Międzynarodowy Festiwal Pianistów Jazzowych]] (1974). W mieście funkcjonuje także [[Uniwersytet Kaliski im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego]].

Według danych [[Główny Urząd Statystyczny|GUS]] z 31 grudnia 2023, miasto było zamieszkiwane przez {{formatnum:93137}} osób<ref name="ludność" />.

Patronem Kalisza jest [[Józef z Nazaretu|św. Józef]]. Święto miasta obchodzone jest 11 czerwca<ref>{{Cytuj stronę |url = https://bip.kalisz.pl//uchwaly/2018_48_630.pdf |tytuł = Uchwała Nr XLVIII/630/2018 Rady Miejskiej Kalisza z dnia 25 stycznia 2018 r. w sprawie Statutu Miasta Kalisza |data = 2018-01-25 |opublikowany = bip.kalisz.pl |data dostępu = 2018-12-19}}</ref>.

== Nazwa ==
Nazwę miasta w zlatynizowanej formie ''Kalis'' notuje [[Gall Anonim]] w ''[[Kronika Galla Anonima|Kronice polskiej]]'' spisanej w latach 1112–1116<ref>„Monumenta Poloniae Historica”, Tom I, Akademia Umiejętności w Krakowie, Lwów 1864, s. 453.</ref>. Miasto wymienione jest w zlatynizowanej wersji ''Calis'' w napisanej na przełomie XIII i XIV wieku łacińskiej ''[[Kronika wielkopolska|Kronice wielkopolskiej]]''<ref>Kronika wielkopolska. przekład: Kazimierz Abgarowicz, wstęp i komentarze: Brygida Kürbisówna. Kraków: PWN, 2010. {{ISBN|978-83-242-1275-0}}.</ref> w związku z fundacją ok. 1145 [[kolegiata św. Pawła Apostoła w Kaliszu|kolegiaty św. Pawła Apostoła]] przez księcia kaliskiego [[Mieszko III Stary|Mieszka III Starego]]<ref>[[Tadeusz Chrzanowski]], „Kalisz”, Sport i Turystyka, Warszawa 1978.</ref>.

W dokumentach wymienione zostały również obecne osiedla miasta, które w wyniku [[Urbanizacja|procesów urbanizacyjnych]] zostały przez nie wchłonięte. Obecne osiedle Kalisza [[Tyniec (Kalisz)|Tyniec]] jako osobną miejscowość w zlatynizowanej formie ''villa Thynecz'' oraz obecnie stosowanej ''Tyniec'' wymieniono w dwóch [[Łacina|łacińskich]] dokumentach z 1282 roku wydanych w Kaliszu i sygnowanych przez księcia kaliskiego [[Przemysł II|Przemysła II]]<ref name="kdw">„Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski”, tom I, Biblioteka Kórnicka, Poznań 1877, s. 475–479.</ref>. Wymienione w nich również zostały, oprócz samego Kalisza, notowanego w formie łacińskiej ''Kalis'', także [[Stare Miasto (Kalisz)|Stare Miasto]] jako ''Antiqua civitas'', [[Piwonice]] jako ''Pywniz'', [[Majków (Kalisz)|Majków]] jako ''Maykowo'', ''Dobrzec'' w obecnie stosowanej nazwie [[Dobrzec (Kalisz)|Dobrzec]]<ref name="kdw" />.

== Geografia ==
[[Plik:Kalisz aerial view 2019 P20.jpg|mały|lewo|[[Staromiejski zespół urbanistyczny Kalisza]] z lotu ptaka]]
[[Plik:Krainy-historyczne-Polski.png|mały|Kalisz, [[ziemia kaliska]] i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych]]

=== Położenie ===
Kalisz leży na [[Nizina Południowowielkopolska|Nizinie Południowowielkopolskiej]] (jest największym miastem w tym makroregionie fizycznogeograficznym), we wschodniej części [[Wysoczyzna Kaliska|Wysoczyzny Kaliskiej]] i historycznej [[Wielkopolska|Wielkopolski]], w [[Kaliskie]]m, na [[ziemia kaliska|ziemi kaliskiej]]<ref>{{Cytuj książkę |autor = Marian Sobański |tytuł = Kalisz i ziemia kaliska |wydawca = Wydawnictwo „Sport i Turystyka” |miejsce = Warszawa |rok = 1954 |strony = 12–26}}</ref>, nad [[Prosna|Prosną]], u ujścia [[Swędrnia|Swędrni]].

Rozciągłość granic administracyjnych Kalisza na osi północ-południe wynosi ok. 10 km, a na osi wschód-zachód ok. 11 km<ref name="Geoportal" />.

Kalisz jest największym miastem [[aglomeracja kalisko-ostrowska|aglomeracji kalisko-ostrowskiej]] i głównym ośrodkiem przemysłowym [[Kaliski Okręg Przemysłowy|Kaliskiego Okręgu Przemysłowego]]; w [[zespół miejski|zespole miejskim]] Kalisza leżą [[Nowe Skalmierzyce]] i [[Opatówek]]. Miasto sąsiaduje z czterema gminami [[powiat kaliski|powiatu kaliskiego]]: [[Blizanów (gmina)|Blizanów]], [[Godziesze Wielkie (gmina)|Godziesze Wielkie]], [[Opatówek (gmina)|Opatówek]] i [[Żelazków (gmina)|Żelazków]] oraz z gminą [[Nowe Skalmierzyce (gmina)|Nowe Skalmierzyce]] ([[powiat ostrowski (województwo wielkopolskie)|powiat ostrowski]]) i gminą [[Gołuchów (gmina)|Gołuchów]] ([[powiat pleszewski]]).

=== Rzeźba terenu ===
Historyczne części Kalisza (Stare Miasto, Nowe Miasto, Warszawskie Przedmieście, Wrocławskie Przedmieście, Piskorzewie) leżą w głębokiej (do 40&nbsp;m) dolinie Prosny, w [[Kaliski Węzeł Wodny|Kaliskim Węźle Wodnym]], uregulowanym w latach 1842–1843. [[Śródmieście (Kalisz)|Śródmieście]] leży na dwóch [[wyspa rzeczna|wyspach rzecznych]]; na prawym brzegu Prosny leży zabytkowe Nowe Miasto<ref>{{cytuj książkę |tytuł = Miasta polskie w Tysiącleciu |inni = Stanisław Pazyra (przewodn. kom. red.) |wydawca = Zakład Narodowy im. Ossolińskich |miejsce = Wrocław |rok = 1966 |strony = 230–234 |tom = 2}}</ref><ref>{{cytuj książkę |tytuł = Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce. Odbudowa i konserwacja |inni = Wojciech Kalinowski (red.) |wydawca = Wydawnictwo „Arkady” |miejsce = Warszawa |rok = 1986 |strony = 163–172 |tom = 1 |tytuł tomu = Miasta historyczne |rozdział = Kalisz |autor r = Teresa Zarębska |isbn = 83-213-3208-0}}</ref>. Nowe osiedla mieszkaniowe (m.in. Kaliniec, Serbinów, Korczak, Widok, Dobrzec), których budowę rozpoczęto w 1957<ref name="Łęcki1992">{{Cytuj książkę |tytuł = Słownik krajoznawczy Wielkopolski |inni = Włodzimierz Łęcki (przew. kom. red.) |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |miejsce = Warszawa–Poznań |rok = 1992 |strony = 92–97 |isbn = 83-01-10630-1}}</ref>, leżą w lewobrzeżnej części miasta, na tarasie nadzalewowym i na wysoczyźnie.

Najwyżej położonym punktem Kalisza jest wzgórze na terenie Rodzinnego Ogrodu Działkowego „Dziewiarz” na [[Winiary (Kalisz)|Winiarach]] (151 m n.p.m.), natomiast najniższym jest brzeg [[Kanał Bernardyński|Kanału Bernardyńskiego]] na granicy z [[Blizanów (gmina)|gminą Blizanów]] (98 m n.p.m.)<ref name="Geoportal" />.

=== Wody ===
{{Osobny artykuł|Kaliski Węzeł Wodny}}
[[Plik:TAMA WODOSPAD 02 - panoramio.jpg|mały|Jaz na [[Kanał Bernardyński|Kanale Bernardyńskim]]]]
[[Plik:PARK 021 - panoramio.jpg|mały|[[Prosna]] w [[Park Miejski w Kaliszu|Parku Miejskim]]]]
Głównym ciekiem wodnym w Kaliszu jest płynąca z południa na północny zachód [[Prosna]], wraz z jej kanałami: [[Kanał Bernardyński|Bernardyńskim]] (północny) i [[Kanał Rypinkowski|Rypinkowskim]] (południowy). Dopływami w granicach miasta są prawostronne [[Trojanówka (rzeka)|Trojanówka]] i [[Swędrnia]] oraz lewostronne [[Piwonia (dopływ Prosny)|Piwonia]] i [[Krępica (struga)|Krępica]]. Ponadto, przez teren Kalisza, przy granicy z [[Nowe Skalmierzyce|Nowymi Skalmierzycami]], przepływa również struga [[Lipówka (dopływ Prosny)|Lipówka]].

W dolinie Prosny znajduje się kilka [[starorzecze|starorzeczy]] m.in. „Wygon” i największe „Bzizie” będące ostoją ptactwa wodno-błotnego ([[żuraw (ptak)|żuraw]], [[błotniak stawowy]]) i chronionych gatunków roślin<ref name="studium">{{Cytuj stronę |url = https://bip.kalisz.pl//studium/02-10-2019/tekst_studium27-09-2019.pdf |tytuł = Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Kalisza |opublikowany = bip.kalisz.pl |data = 2019-09-26 |data dostępu = 2024-05-12}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.faktykaliskie.info/artykul/47973,pole-golfowe-kontra-ptaki-pod-scisla-ochrona-doszlo-do-zlamania-prawa |tytuł = Pole golfowe kontra ptaki pod ścisłą ochroną. Doszło do złamania prawa? |autor = Agnieszka Gierz |opublikowany = faktykaliskie.info |data = 2023-05-20 |data dostępu = 2024-05-12}}</ref>. Na terenie Kalisza znajduje się również szereg pozostałości po wyrobiskach gliny w formie [[glinianka (geologia)|glinianek]] („Trójka”, „Tyniec”, „U Grona”, „Winiary”, „Zośka” oraz pięć stawów w [[Park Przyjaźni w Kaliszu|Parku Przyjaźni]]), kilka stawów parkowych (m.in. „Kogutek” w [[Park Miejski w Kaliszu|Parku Miejskim]]), a także niewielki (ok. 1,5 ha<ref name="Geoportal" />) zbiornik retencyjny na terenie sołectwa Dobrzec. Przy wschodniej granicy miasta leży zaporowe [[Jezioro Pokrzywnickie]]<ref name="Łęcki1992" />.

W Kaliszu znajduje się około 30<ref>{{Cytuj książkę |autor = Władysław Kościelniak |tytuł = Prosna. Rzeka naszego miasta |wydawca = Gminna Biblioteka Publiczna im. Braci Gillerów w Opatówku |miejsce = Opatówek |rok = 1998 |strony = 16–17 |isbn =}}</ref> mostów drogowych i pieszych (stąd Kalisz nazywany jest „polską [[Wenecja Północy|Wenecją Północy]]”<ref>{{Cytuj książkę |autor = Edward Polanowski |tytuł = W dawnym Kaliszu. Szkice z życia miasta 1850–1914 |wydawca = Wydawnictwo Poznańskie |miejsce = Poznań |rok = 1979 |strony = 30 |isbn = 83-210-0059-2}}</ref>).

=== Tereny zielone ===
[[Plik:Kalisz Park Przyjaźni (4).JPG|mały|[[Park Przyjaźni w Kaliszu|Park Przyjaźni]]]]
[[Plik:Las Winiarski 2018 (2).jpg|mały|[[Las Winiarski (Kalisz)|Las Winiarski]]]]
Miejskie [[zieleń miejska|tereny zielone]] (parki, zieleńce, zieleń osiedlowa i uliczna) zajmują ok. 210 ha, z kolei [[las]]y ok. 405 ha<ref name="bdl">[https://bdl.stat.gov.pl/BDL/start Bank Danych Lokalnych].</ref>, co łącznie stanowi niespełna 9% powierzchni miasta. Najważniejszym miejskim zieleńcem jest rozległy [[Park Miejski w Kaliszu|Park Miejski]] (24,3 ha), założony w 1798 (najstarszy park miejski w Polsce<ref>{{Cytuj książkę |tytuł = Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce : odbudowa i konserwacja |tom = 1 |tytuł tomu = Miasta historyczne |wydawca = [[Wydawnictwo „Arkady”]] |inni = [[Wiktor Zin]] (red.)|miejsce = Warszawa |rok = 1986 |strony = 166 |isbn = 83-213-3208-0}}</ref>), przecięty Prosną i jej kanałami. Jego przedłużenie stanowią [[Planty (Kalisz)|Planty]], z którymi tworzy klin otaczający od zachodu, północy i wschodu miasto lokacyjne<ref name="Łęcki1992" />. Pozostałe miejskie parki to [[Park Przyjaźni w Kaliszu|Park Przyjaźni]] (11,1 ha) i [[Park nad Krępicą w Kaliszu|Park nad Krępicą]] (2,5 ha). Ponadto w Kaliszu znajdują się trzy parki dworskie: w Sulisławicach, Szczypiornie i [[Park im. Rodziny Wiłkomirskich w Kaliszu|Park im. Rodziny Wiłkomirskich]] na Majkowie oraz liczne [[skwer]]y.

Okolice Kalisza to tereny [[rolnictwo|rolnicze]], brak tam większych kompleksów leśnych. We wschodniej części miasta znajduje się niewielki [[Las Winiarski (Kalisz)|Las Winiarski]]; w podmiejskiej wsi [[Wolica (województwo wielkopolskie)|Wolica]], około 7&nbsp;km na południowy wschód od centrum miasta, leżą lasy komunalne.

=== Ochrona przyrody ===
Na terenie Kalisza znajduje się 35 [[pomnik przyrody|pomników przyrody]] (około połowa z nich w Parku Miejskim), z czego 27 to pojedyncze drzewa, a 8 to grupy (skupiska) drzew; są to głównie m.in. [[buk zwyczajny|buki zwyczajne]], [[dąb szypułkowy|dęby szypułkowe]] i [[wiąz szypułkowy|wiązy szypułkowe]]<ref name="crfop">{{Cytuj stronę |url = https://crfop.gdos.gov.pl/CRFOP/index.jsf |tytuł = Wyszukiwanie form ochrony przyrody |opublikowany = crfop.gdos.gov.pl |data dostępu = 2024-05-12}}</ref>.

Do terenów chronionych należą położony na południowo-wschodnim krańcu miasta, przy drodze do [[Brzeziny (powiat kaliski)|Brzezin]], [[rezerwat przyrody Torfowisko Lis]] o powierzchni 4,71 ha oraz [[specjalny obszar ochrony siedlisk]] [[Natura 2000]] Dolina Swędrni, którego niewielki fragment (3,5 ha<ref name="studium" />) znajduje się w granicach Kalisza, w rejonie ul. Żytniej. W pobliżu Kalisza znajdują się także dwa [[obszar chronionego krajobrazu|obszary chronionego krajobrazu]]: Dolina rzeki Prosny i Dolina rzeki Swędrni w okolicach Kalisza<ref name="crfop" />.

=== Klimat ===
Według klasyfikacji [[Wincenty Okołowicz|Wincentego Okołowicza]] Kalisz położony jest w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego, natomiast według klasyfikacji [[Wladimir Köppen|Wladimira Köppena]] miasto leży w strefie klimatu kontynentalnego wilgotnego z ciepłym latem (Dfb).

W Kaliszu przeważają [[wiatr]]y zachodnie i południowo-zachodnie, co w połączeniu z położeniem miasta w głębokiej dolinie Prosny, układem urbanistycznym, węglowym ogrzewaniem wielu budynków i dużym ruchem samochodowym powoduje w okresie zimowym częste przekroczenia dopuszczalnego poziomu [[pył (zanieczyszczenie)|pyłów]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://zyciekalisza.pl/artykul/jakosc-powietrza-w/618629 |tytuł = Jakość powietrza w Kaliszu nadal zatrważająca |opublikowany = zyciekalisza.pl |data = 2016-02-24 |data dostępu = 2024-05-12}}</ref>.

W 2016 [[Światowa Organizacja Zdrowia]] sklasyfikowała Kalisz na 41. pozycji wśród najbardziej zanieczyszczonych pyłem [[PM2,5]] miast [[Unia Europejska|Unii Europejskiej]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://tvn24.pl/biznes/ze-swiata/raport-who-najbardziej-zanieczyszczone-miasta-ra643576-ls4472378 |tytuł = Przerażający raport ws. jakości powietrza. Polskie miasta na czele listy |opublikowany = tvn24.pl |data = 2016-05-14 |data dostępu = 2024-05-12}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.faktykaliskie.info/artykul/9736,kalisz-jednym-z-50-najbardziej-zanieczyszczonych-miast-w-europie |tytuł = Kalisz jednym z 50 najbardziej zanieczyszczonych miast w Europie! |opublikowany = faktykaliskie.info |data = 2016-05-14 |data dostępu = 2016-05-15}}</ref>. W raporcie z 2018 Kalisz znalazł się poza klasyfikacją<ref>{{Cytuj stronę |url = https://kalisz.naszemiasto.pl/powietrze-w-kaliszu-poprawilo-sie-wyniki-nowego-raportu-who/ar/c4-4760093 |tytuł = Powietrze w Kaliszu poprawiło się? Wyniki nowego raportu WHO |autor = Hubert Mościpan |opublikowany = kalisz.naszemiasto.pl |data = 2018-08-11 |data dostępu = 2024-05-12}}</ref>.

Rejon Kalisza należy do obszarów o najniższych opadach atmosferycznych w kraju; w latach 1991–2020 średnia roczna suma opadów wynosiła 494 mm – najmniej spośród wszystkich miast w Polsce<ref>{{Cytuj stronę |url = https://kalisz.wyborcza.pl/kalisz/7,181359,30528324,kalisz-i-poznan-to-najbardziej-suche-miasta-w-polsce-musimy.html |tytuł = Kalisz i Poznań to najbardziej suche miasta w Polsce. Zatrważające liczby |autor = Janusz Jaros |opublikowany = kalisz.wyborcza.pl |data = 2023-12-26 |data dostępu = 2024-05-12}}</ref>.

{{Średnia temperatura i opady
 |metric_first = yes
 |single_line = yes
 |location = Kalisza
 |Jan_Hi_°C = 2,3
 |Feb_Hi_°C = 4,4
 |Mar_Hi_°C = 8,8
 |Apr_Hi_°C = 14,0
 |May_Hi_°C = 18,9
 |Jun_Hi_°C = 24,5
 |Jul_Hi_°C = 25,3
 |Aug_Hi_°C = 25,8
 |Sep_Hi_°C = 20,7
 |Oct_Hi_°C = 14,4
 |Nov_Hi_°C = 7,7
 |Dec_Hi_°C = 4,1
 |Year_Hi_°C = 14,2
 |Jan_MEAN_°C = 0,6
 |Feb_MEAN_°C = 1,9
 |Mar_MEAN_°C = 5,0
 |Apr_MEAN_°C = 9,2
 |May_MEAN_°C = 13,9
 |Jun_MEAN_°C = 19,1
 |Jul_MEAN_°C = 20,0
 |Aug_MEAN_°C = 20,6
 |Sep_MEAN_°C = 15,9
 |Oct_MEAN_°C = 10,8
 |Nov_MEAN_°C = 5,5
 |Dec_MEAN_°C = 2,4
 |Year_MEAN_°C = 10,4
 |Jan_Lo_°C = -1,2
 |Feb_Lo_°C = -0,6
 |Mar_Lo_°C = 1,2
 |Apr_Lo_°C = 4,4
 |May_Lo_°C = 9,0
 |Jun_Lo_°C = 13,7
 |Jul_Lo_°C = 14,5
 |Aug_Lo_°C = 15,4
 |Sep_Lo_°C = 11,1
 |Oct_Lo_°C = 7,2
 |Nov_Lo_°C = 3,3
 |Dec_Lo_°C = 0,7
 |Year_Lo_°C = 6,6
 |Jan_Precip_mm = 24,6
 |Feb_Precip_mm = 27,1
 |Mar_Precip_mm = 22,3
 |Apr_Precip_mm = 23,3
 |May_Precip_mm = 43,6
 |Jun_Precip_mm = 42,6
 |Jul_Precip_mm = 66,2
 |Aug_Precip_mm = 54,8
 |Sep_Precip_mm = 39,0
 |Oct_Precip_mm = 46,6
 |Nov_Precip_mm = 27,0
 |Dec_Precip_mm = 26,2
 |Year_Precip_mm = 443,3
 |Jan_Precip_days = 15,9
 |Feb_Precip_days = 12,6
 |Mar_Precip_days = 11,9
 |Apr_Precip_days = 9,8
 |May_Precip_days = 11,1
 |Jun_Precip_days = 10,0
 |Jul_Precip_days = 12,9
 |Aug_Precip_days = 12,2
 |Sep_Precip_days = 9,2
 |Oct_Precip_days = 12,4
 |Nov_Precip_days = 12,4
 |Dec_Precip_days = 15,0
 |Year_Precip_days = 145,4
 |Jan_Sun = 48.8
 |Feb_Sun = 81.5
 |Mar_Sun = 137.7
 |Apr_Sun = 189.2
 |May_Sun = 238.9
 |Jun_Sun = 248.9
 |Jul_Sun = 222.8
 |Aug_Sun = 238.7
 |Sep_Sun = 185.6
 |Oct_Sun = 99.4
 |Nov_Sun = 54.3
 |Dec_Sun = 41.8
 |Year_Sun = 1787.7
 |source = WeatherOnline<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.weatheronline.pl/weather/maps/city?LANG=pl&PLZ=_____&PLZN=_____&WMO=12435&CONT=plpl&R=160&LEVEL=162&REGION=0001&LAND=PLP&MOD=tab&ART=TEM&NOREGION=1&FMM=1&FYY=2015&LMM=12&LYY=2023 |tytuł = Kalisz – Klimat |opublikowany = weatheronline.pl |język = pl |data dostępu = 2024-05-12}}</ref>
 |accessdate = 2024-05-12
}}

== Historia ==
{{Osobny artykuł|Kalendarium historii Kalisza}}

=== Historia miasta do rozbiorów Polski ===
W [[Piwonice|Piwonicach]] istniał zespół osad i cmentarzysk świadczących o nieprzerwanym osadnictwie, począwszy od [[neolit]]u przez [[epoka brązu|epokę brązu]], wczesną [[epoka żelaza|epokę żelaza]], okres przedrzymski ([[kultura przeworska]], wpływy celtyckie)<ref group="uwaga">Według źródła znaleziska archeologiczne świadczą o kontaktach handlowych z Celtami i wpływie ich kultury oraz prawdopodobnym pobycie niewielkich grup (np. faktorii handlowej) lub pojedynczych osadników pochodzenia celtyckiego, jednak ogólnie rejon obecnego Kalisza znajdował się poza zasięgiem osadnictwa i kultury celtyckiej. Rejon Kalisza znajdował się w zasięgu kultury przeworskiej.</ref><ref>Ziąbka L., ''Ze świata Celtów: Kaliskie w kręgu wpływów europejskiej cywilizacji celtyckiej'', Kalisz 2003.</ref> i [[okres wpływów rzymskich]], aż po wczesne [[średniowiecze]]<ref>{{Cytuj książkę |tytuł = Od Kalisii do Kalisza. Skarby doliny Prosny |inni = Stanisław Suchodolski (red.), Michał Zawadzki (red.) |wydawca = Zamek Królewski w Warszawie |miejsce = Warszawa |rok = 2010 |strony = 14 |rozdział = Moneta celtycka z Kalisza-Piwonic a początki dziejów mennictwa na ziemiach Polski |autor r = Marcin Rudnicki |autor2 r = Leszek Ziąbka |isbn = 83-899-5917-1}}</ref>. Liczne odkrycia rzymskich importów ([[skarb z Zagórzyna]] i in.) wskazują na to, że okolice Kalisza były ośrodkiem na trasie [[szlak bursztynowy|szlaku bursztynowego]].

Powyższe fakty oraz podobieństwo średniowiecznej nazwy Kalisza do antycznej [[Kalisia|Kalisii]], wzmiankowanej w 158 roku n.e. przez [[Klaudiusz Ptolemeusz|Klaudiusza Ptolemeusza]], są powodem utożsamiania ich ze sobą co do lokalizacji przez niektórych historyków<ref>{{Cytuj książkę |autor = Instytut Archeologii i Etnologii PAN |autor2 = Rada Miejska Kalisza |tytuł = Kalisz Wczesnośredniowieczny. Materiały sesji Kalisz 15.06.1998r |rozdział = Gród w Kaliszu – badania, odkrycia, interpretacje |autor r = prof. Tadeusz Baranowski |miejsce = Kalisz |rok = 1998 |strony = 39 |isbn = 83-85463-72-0}}</ref><ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Schlender |imię = Grażyna |tytuł = Kalisz i region kaliski. 260 pytań i odpowiedzi |wydawca = Archiwum Państwowe w Kaliszu |miejsce = Kalisz |rok = 2010 |strony = 10 |isbn = 978-83-927408-1-0}}</ref><ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Kościelniak |imię = Władysław |tytuł = Leksykon kaliski |wydawca = Edytor |miejsce = Kalisz |rok = 2008 |strony = 81–82, 87 |isbn = 978-83-60579-31-2}}</ref>, począwszy od [[Jan Długosz|Jana Długosza]], który nazwał Kalisz najstarszym miastem Polski (''Calisia – Poloniae civitatum vetustissima'')<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Krzysztof |imię = Dąbrowski |tytuł = Z przeszłości Kalisza |wydawca = Książka i Wiedza |miejsce = Warszawa |rok = 1970 |strony = 64 i następne, 88}}</ref>.

Kalisz jest jednym z najstarszych miast w Polsce<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Rusiński |imię = Władysław |tytuł = Kalisz. Zarys dziejów |wydawca = Wydawnictwo Poznańskie |miejsce = Poznań |rok = 1983 |strony = 7 |isbn = 83-210-0403-2}}</ref>. Zarazem twierdzenie, że Kalisz jest „najstarszym miastem w Polsce” lub „miastem polskim o najstarszej metryce pisanej”<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.kalisz.pl/miasto/o-miescie/historia |tytuł = Historia |autor = Anna Woźniak |opublikowany = kalisz.pl |data dostępu = 2018-09-29}}</ref>{{fakt| nie jest właściwe i może być odbierane jako zabieg propagandowy, ponieważ Kalisz stał się miastem dopiero w połowie XIII w., po otrzymaniu praw miejskich|data=2021-03}}. {{fakt|Nie ma też dowodów na to, że osada istniała w czasie [[Wielka wędrówka ludów|wielkiej wędrówki ludów]]|data=2021-03}}.

Na [[Zawodzie (Kalisz)|Zawodziu]], w miejscu późniejszego grodu, istniała od VI w. osada otwarta; podobna osada istniała od VII w. na [[Ogrody (Kalisz)|Ogrodach]]<ref name="Baranowski">{{Cytuj pismo |autor = Tadeusz Baranowski, Leszek Ziąbka |tytuł = Gród kaliski na Zawodziu |czasopismo = Kalisia Nowa |wolumin = 5–6 |wydanie = 131 |strony = 5 |data = 2008 |wydawca = Urząd Miejski w Kaliszu |miejsce = Kalisz |issn = 1426-7667}}</ref>. Pierwszy [[Rezerwat Archeologiczny Zawodzie|gród na Zawodziu]] wzniesiono w latach około 850–860<ref name="Baranowski" /><ref>{{Cytuj książkę |autor = Andrzej Buko |tytuł = Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Odkrycia, hipotezy, interpretacje |wydawca = Wydawnictwo „Trio” |miejsce = Warszawa |rok = 2005 |strony = 188 |isbn = 83-7436-023-2}}</ref>. W tym samym czasie na północ od grodu powstała otwarta osada targowa [[Stare Miasto (Kalisz)|Stare Miasto]]<ref name="Baranowski" /><ref name=":1">{{Cytuj |autor = Władysław Kościelniak |tytuł = Wędrówki po moim Kaliszu |data = 2010 |isbn = 978-83-60579-56-5 |wydawca = Edytor}}</ref>. Zespół obu osad stał się jednym z ważniejszych politycznie i handlowo [[Kasztelan|grodem kasztelańskim]], w którym krzyżowały się dalekosiężne drogi handlowe<ref name=":1" />. Część archeologów uważa, że Kalisz pełnił dla [[Piastowie|Piastów]] rolę pierwszego [[stolica|ośrodka władzy]] w okresie plemiennym<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Baranowski |imię = Tadeusz |autor link = |nazwisko2 = Pudełko |imię2 = Edward |nazwisko3 = Splitt |imię3 = Jerzy Aleksander |tytuł = Pradzieje i wczesne średniowiecze regionu kaliskiego |wydawca = Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej w Kaliszu |miejsce = Kalisz |rok = 2003 |strony = 91 |isbn = 83-88042-23-8}}</ref><ref>{{cytuj książkę |autor = Andrzej Buko |tytuł = Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Odkrycia, hipotezy, interpretacje |wydawca = Wydawnictwo „Trio” |miejsce = Warszawa |rok = 2005 |strony = 187–190, 387–392 |isbn = 83-7436-023-2}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = http://kalisz.naszemiasto.pl/artykul/historia-czy-kalisz-byl-kolebka-piastow,279707,art,t,id,tm.html |tytuł = Czy Kalisz był kolebką Piastów? |autor = Bożena Szal-Truszkowska |opublikowany = kalisz.naszemiasto.pl |data = 2010-01-05 |data dostępu = 2018-09-29}}</ref>.

W okresie panowania [[Mieszko I|Mieszka I]] i [[Bolesław I Chrobry|Bolesława I Chrobrego]] (około 950–1025) gród centralny na Zawodziu został otoczony 24 (znanymi) grodami położonymi w promieniu około 30&nbsp;km od Zawodzia<ref>{{Cytuj książkę |autor = Andrzej Buko |tytuł = Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Odkrycia, hipotezy, interpretacje |wydawca = Wydawnictwo Trio |miejsce = Warszawa |rok = 2005 |strony = 180 |isbn = 83-7436-023-2}}</ref>. Od X w. Kalisz był jedną z [[główna siedziba królestwa|głównych siedzib królestwa]] (łac. ''sedes regni principalis'')<ref>''Civitates Principales: wybrane ośrodki władzy w Polsce wczesnośredniowiecznej: katalog wystawy'', red. Tomasz Janiak, Dariusz Stryniak. Gniezno: Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, 1998. {{ISBN|83-906800-2-5}}.</ref>, do XII w. był stolicą jednej z siedmiu prowincji<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Szczur |imię = Stanisław |autor link = Stanisław Szczur |tytuł = Historia Polski. Średniowiecze |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |rok = 2002 |strony = 150 |isbn = 83-08-03272-9}}</ref> utworzonych przez Bolesława I Chrobrego. W 1138 na mocy [[ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego|ustawy sukcesyjnej]] [[Bolesław III Krzywousty|Bolesława III Krzywoustego]] [[ziemia kaliska]] została włączona do [[dzielnica senioralna|dzielnicy senioralnej]]. W 1181 [[księstwo kaliskie]] objął [[Mieszko III Stary]]. Książę ten, prawdopodobnie jeszcze w ostatnich latach XII w., polecił zbudować w grodzie w Kaliszu kamienną wieżę<ref>{{Cytuj |autor = Tomasz Ratajczak |tytuł = Od grodu do zamku. XIII-wieczne rezydencje piastowskie w Wielkopolsce / From a stronghold to a castle. 13th-century Piasts’ residences in Wielkopolska, [w:] Studia nad dawną Polską, Gniezno 2009 |data dostępu = 2018-05-24 |url = https://www.academia.edu/8957644/Od_grodu_do_zamku._XIII-wieczne_rezydencje_piastowskie_w_Wielkopolsce_From_a_stronghold_to_a_castle._13th-century_Piasts_residences_in_Wielkopolska_w_Studia_nad_dawn%C4%85_Polsk%C4%85_Gniezno_2009?auto=download&campaign=weekly_digest |język = en}}</ref>.

[[Plik:Model kolegiaty św. Pawła Apostoła w Kaliszu.jpg|mały|Model romańskiej [[kolegiata św. Pawła Apostoła w Kaliszu|kolegiaty św. Pawła Apostoła]] na Zawodziu]]
[[Plik:AGAD Boleslaw V Wstydliwy, ksiaze polski, sprzedaje miastu Kalisz 10 lanow pastwisk.png|mały|lewo|Pierwsza udokumentowana wzmianka o mieście Kaliszu w dokumencie wystawionym przez [[Bolesław V Wstydliwy|Bolesława Wstydliwego]] w 1268 (miejsce przechowywania: [[Archiwum Główne Akt Dawnych|AGAD]])]]
[[Plik:Kalisz Saint Nicholas Cathedral 2019 P03 aerial view.jpg|mały|[[Katedra św. Mikołaja Biskupa w Kaliszu|Katedra św. Mikołaja Biskupa]]]]
W 1193 w [[kolegiata św. Pawła Apostoła w Kaliszu|kolegiacie św. Pawła Apostoła]] został pochowany książę kaliski [[Mieszko Młodszy]], w 1195 książę kujawski [[Bolesław Mieszkowic]], w 1202 [[władcy Polski|książę zwierzchni Polski]] [[Mieszko III Stary]].

W 1233 [[Henryk I Brodaty]] podnosząc bunt przeciwko [[Władysław Odonic|Władysławowi Odonicowi]], zdobył i spalił gród na [[Zawodzie (Kalisz)|Zawodziu]], a następnie założył nowy w zupełnie innym miejscu<ref name="kronika" />.

Miasto osiągnęło wysoką pozycję w 2. połowie XIII w., kiedy stało się główną rezydencją [[Bolesław Pobożny|Bolesława Pobożnego]] i stolicą wschodniej Wielkopolski<ref name="kronika" />. Władca nadał przywilej [[Lokacja (historia)|lokacyjny]] Kaliszowi na [[Prawo średzkie|prawie średzkim]] (między 1253 a 1260<ref name=":1" />) oraz wzniósł na [[Staromiejski zespół urbanistyczny Kalisza|Nowym Mieście]] dwie budowle (istniejące do dziś): [[Katedra św. Mikołaja Biskupa w Kaliszu|kościół św. Mikołaja]] (1254) oraz [[Kościół św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Kaliszu|kościół franciszkański]] (1257)<ref name="kronika" /><ref name="W dawnym Kaliszu" />.

W 1282 [[Przemysł II]] odnowił prawa miejskie, a także zezwolił na działalność pierwszego w Kaliszu szpitala św. Ducha na [[Warszawskie Przedmieście (Kalisz)|Toruńskim Przedmieściu]]<ref>{{Cytuj książkę |autor = Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak |tytuł = Kronika miasta Kalisza |wydawca = Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk |miejsce = Kalisz |rok = 2002 |strony = 26 |isbn = 83-85638-43-1}}</ref>. Za sprawą jego żony księżnej [[Ludgarda meklemburska|Ludgardy]] w Kaliszu działały liczne [[browar]]y, a wyrabiane w nich [[piwo]] było wysyłane m.in. na [[Śląsk]] i do [[Czechy|Czech]]<ref name="W dawnym Kaliszu" />.

Przed 1279 w północnej części [[staromiejski zespół urbanistyczny Kalisza|Nowego Miasta]], nad kanałem Prosny, [[Bolesław Pobożny]] wzniósł zamek książęcy, późniejszy [[Zamek Królewski w Kaliszu]]<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Tomala |imię = Janusz |autor link = |tytuł = Kalisz – miasto lokacyjne w XIII-XVIII wieku. Studium archeologiczno-architektoniczne |wydawca = Edytor |miejsce = Kalisz |rok = 2004 |strony = 47 |isbn = 83-919877-4-4}}</ref> (rozebrany w latach 1803–1804).

W 1331 [[Zakon krzyżacki|Krzyżacy]] najechali na Kalisz, w wyniku czego zniszczyli i zrabowali [[Stare Miasto (Kalisz)|Stare Miasto]] oraz [[Kolegiata św. Pawła Apostoła w Kaliszu|kolegiatę św. Pawła Apostoła]]<ref name="kronika">{{Cytuj |autor = [[Władysław Kościelniak]], [[Krzysztof Walczak]] |tytuł = Kronika miasta Kalisza |data = 1989 |miejsce = Kalisz |wydawca = [[Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk]]}}</ref>. Podczas dwudniowych walk nie udało im się jednak podbić Nowego Miasta – najazd powstrzymały wylew [[Prosna|Prosny]], obrona grodu, a także koncentracja wojsk [[Władysław I Łokietek|Władysława Łokietka]] w okolicach miasta<ref name="kronika" />.

[[Plik:651288 Kalisz mury miejskie z basztą Dorotka.JPG|mały|Fragment [[Mury miejskie w Kaliszu|murów miejskich]] z basztą „Dorotka”]]
{{Osobny artykuł|Księstwo kaliskie|Oblężenie Kalisza|Pokój kaliski|Prawo kaliskie|Statut kaliski}}
W czasie [[Polska w okresie rozbicia dzielnicowego|rozbicia dzielnicowego]] (XIII w.) Kalisz był stolicą osobnego księstwa. W czasach nowożytnych był siedzibą wojewody, ośrodkiem sukiennictwa i stolarstwa, a w XIX wieku ośrodkiem [[kalisko-mazowiecki okręg przemysłowy|kalisko-mazowieckiego okręgu przemysłowego]]. W czasie [[wojna trzynastoletnia|wojny trzynastoletniej]] Kalisz wystawił w 1458 roku 30 pieszych na odsiecz oblężonej polskiej załogi [[Zamek w Malborku|Zamku w Malborku]]<ref>Kodex dyplomatyczny Wielkiej Polski; Codex diplomaticus Majoris Poloniae zawierający bulle papieżów, nadania książąt, przywileje miast, klasztorów i wsi, wraz z innemi podobnéj treści dyplomatami, tyczącemi się historyi téj prowincyi od roku 1136 do roku 1597; zebrany z materyałow przez Kaźmierza Raczyńskiego byłego Generała W. Polskiego i Marszałka nadwornego koronnego przysposobionych; wydany przez Edwarda Raczyńskiego, Poznań 1840, s. 181.</ref>. Miasto zostało ośrodkiem naukowym i religijnym, po opuszczeniu habsburskich [[Czechy|Czech]] w pobliżu osiedliły się wspólnoty [[bracia czescy|braci czeskich]]. Kalisz uzyskał [[prawo składu]] w 1496<ref>Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych: (prawo składu), Warszawa 1920, s. 132.</ref>. W czasach [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej Obojga Narodów]] w Kaliszu mieściła się kasa szafarzy podatków dla Wielkopolski<ref>Bolesław Markowski, Administracja skarbowa w Polsce, Warszawa 1931, s. 29.</ref>. W 1583 prymas [[Stanisław Karnkowski]] założył [[Kolegium jezuitów w Kaliszu|kolegium jezuickie]], a w 1593 [[Prymasowskie Wyższe Seminarium Duchowne w Gnieźnie|seminarium duchowne]]. W 1613 z wieży [[kościół św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa w Kaliszu|kościoła św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa]] prowadzono pierwsze w Polsce obserwacje astronomiczne przy użyciu sprowadzonej do Kalisza lunety. Wówczas także został wynaleziony w Kaliszu, stosowany do dziś w większości lunet i teleskopów zwierciadlanych [[montaż paralaktyczny]]{{fakt|data=2014-04}}, ułatwiający śledzenie poruszających się po niebie obiektów.

[[kahał|Gmina żydowska]] w Kaliszu należała do najznaczniejszych w [[Korona Królestwa Polskiego|Koronie Królestwa Polskiego]], a [[rabini Kalisza]] przewodniczyli obradom [[Sejm Czterech Ziem|Sejmu Czterech Ziem]] (1581–1764)<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Plenzler |imię = Anna |autor link = |tytuł = Szlak kultury żydowskiej w Wielkopolsce |wydawca = Wielkopolska Organizacja Turystyczna |miejsce = Poznań |rok = 2011 |strony = 13 |isbn = 978-83-61454-01-4}}</ref>.

=== Rozbiory Polski ===
[[Plik:Ansicht von Kalisch post 1825 (5612464).jpg|mały|Panorama Kalisza (1835)]]
{{Osobny artykuł|Kaliskie}}
{{Osobny artykuł|Powstanie wielkopolskie (1794)|Powstanie wielkopolskie (1806)}}
W 1793 miasto po [[II rozbiór Polski|II rozbiorze Polski]] zostało stolicą [[Departament kaliski (Prusy Południowe)|departamentu kaliskiego]] [[Prusy Południowe|Prus Południowych]]. W 1798 został założony [[Park Miejski w Kaliszu|Park Miejski]]<ref>{{Cytuj książkę |tytuł = Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce. Odbudowa i konserwacja |tom = 1 |tytuł tomu = Miasta historyczne |wydawca = Wydawnictwo „Arkady” |miejsce = Warszawa |rok = 1986 |strony = 166 |isbn = 83-213-3208-0}}</ref>. Od 1801 nieprzerwanie działał w mieście teatr założony przez [[Wojciech Bogusławski|Wojciecha Bogusławskiego]]. W 1805 zaczął ukazywać się tygodnik „[[Kronika Miasta Kalisz]]”. W 1806, w czasie [[powstanie wielkopolskie (1806)|powstania wielkopolskiego]], miasto było znaczącym ośrodkiem polskich wojsk powstańczych<ref>Marek Rezler, Jan Henryk Dąbrowski 1755-1818, Poznań 1982, Krajowa Agencja Wydawnicza.</ref>. W 1807 Kalisz został stolicą [[departament kaliski (Księstwo Warszawskie)|departamentu kaliskiego]] [[Księstwo Warszawskie|Księstwa Warszawskiego]].

W 1813 na [[Tyniec (Kalisz)|Tyńcu]] stoczono [[bitwa pod Kaliszem (1813)|bitwę pod Kaliszem]], w której oddziały saskie [[VII Korpus Wielkiej Armii|VII Korpusu Wielkiej Armii]] gen. [[Jean-Louis-Ébénézer Reynier|Reyniera]] zostały rozbite przez rosyjski korpus gen. [[Ferdinand von Wintzingerode|von Wintzingeroda]]; Kalisz został zajęty. [[Imperium Rosyjskie]] i [[Królestwo Prus]] zawarły tutaj [[Traktat kaliski (1813)|traktat kaliski]], dzięki któremu Prusy przystąpiły do koalicji przeciw [[Napoleon Bonaparte|Napoleonowi]].

=== Królestwo Polskie ===
[[Plik:Kalisz Rogatka (3).jpg|mały|[[Rogatka wrocławska w Kaliszu|Rogatka wrocławska]] z 1828]]
[[Plik:Kalisz square, 1877.jpg|mały|[[plac św. Józefa w Kaliszu|Plac św. Józefa]] (1877)]]
{{Osobny artykuł|Kaliszanie|Stan wojenny w Królestwie Polskim (1833–1856)}}
W 1815 utworzono [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwo Polskie]] pod rządami [[Imperium Rosyjskie|Imperium Rosyjskiego]] ([[zabór rosyjski]]), w którego skład wszedł Kalisz i w 1816 ponownie utworzono [[województwo kaliskie (Królestwo Polskie)|województwo kaliskie]] (w 1837 przekształcone w [[gubernia kaliska|gubernię kaliską]]<ref>{{cytuj książkę|autor=Juliusz Bardach i Monika Senkowska-Gluck (red.)|tytuł=Historia państwa i prawa Polski, Tom III od rozbiorów do uwłaszczenia|wydawca=PWN|miejsce=Warszawa|data=1981|strony=354|isbn=8301026588}}</ref>). Kalisz został miastem granicznym (znajdował się na granicy Imperium Rosyjskiego i [[Wielkie Księstwo Poznańskie|Wielkiego Księstwa Poznańskiego]], a sąsiednie [[Skalmierzyce]] były już w Wielkim Księstwie Poznańskim pod [[zabór pruski|zaborem pruskim]]<ref>{{cytuj |url=https://www.noweskalmierzyce.pl/pl/strona/granica |tytuł=Granica |opublikowany=noweskalmierzyce.pl |data dostępu=2024-03-30}}</ref>). W 1818 erygowano [[diecezja kujawsko-kaliska|diecezję kaliską]] (kujawsko-kaliską) ze stolicą w Kaliszu<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Gloger |imię = Zygmunt |autor link = Zygmunt Gloger |tytuł = Geografia historyczna ziem dawnej Polski |wydawca = Spółka Wydawnicza Polska |miejsce = Kraków |rok = 1903 |strony = 360 |isbn =}}</ref> i założono [[Kaliskie Towarzystwo Muzyczne im. Alfreda Wiłkomirskiego|Kaliskie Towarzystwo Muzyczne]], najstarsze towarzystwo muzyczne w Polsce. Od 1820 działało sejmowe stronnictwo [[kaliszanie|kaliszan]], dążące do reform gospodarczych. W 1825 przy Trybunale Cywilnym w Kaliszu utworzono [[Archiwum Państwowe w Kaliszu|Archiwum Akt Dawnych]]. Po upadku [[powstanie listopadowe|powstania listopadowego]] (1830–1831) [[kaliszanie]] zawiązali w 1831 w Paryżu [[Komitet Tymczasowy Emigracji Polskiej]], pierwsze ugrupowanie polityczne [[Wielka Emigracja|Wielkiej Emigracji]]; prezesem komitetu został [[Bonawentura Niemojowski]].

W 1818 namiestnik królewski książę [[Józef Zajączek]] wydał postanowienie o funduszu pożyczkowym dla Kalisza<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Barańska |imię = Iwona |autor link = |tytuł = Architektura Kalisza w dobie Królestwa Kongresowego |wydawca = Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk |miejsce = Kalisz |rok = 2002 |strony = 55–64 |isbn = 83-85638-24-5}}</ref>, rozpoczynając wielką przebudowę miasta; uregulowano wówczas [[Warszawskie Przedmieście (Kalisz)|Warszawskie Przedmieście]], wytyczono m.in. [[plac św. Józefa w Kaliszu|plac św. Józefa]], [[ulica Warszawska w Kaliszu|ulicę Warszawską]], [[ulica Łódzka w Kaliszu|ulicę Łódzką]], uregulowano [[Wrocławskie Przedmieście]], [[aleja Wolności w Kaliszu|aleję Józefiny]] i [[ulica Śródmiejska w Kaliszu|ulicę Wrocławską]], w 1821 wzniesiono [[pałac Trybunalski w Kaliszu|Pałac Trybunalski]], w 1824 [[pałac Komisji Wojewódzkiej Kaliskiej]], w 1825 [[most Kamienny w Kaliszu|most Kamienny]], w 1833 [[pałac Weissów w Kaliszu|pałac Weissów]]. W latach 1842–1843 według projektu [[Teodor Urbański|Teodora Urbańskiego]] uregulowano [[Kaliski Węzeł Wodny]]. W 1864 powstała [[Ochotnicza Straż Pożarna w Kaliszu|Kaliska Straż Ogniowa]], pierwsza ochotnicza straż ogniowa w Królestwie Polskim<ref name="W dawnym Kaliszu">{{Cytuj książkę |nazwisko = Polanowski |imię = Edward |autor link = Edward Polanowski |tytuł = W dawnym Kaliszu. Szkice z życia miasta 1850–1914 |wydawca = Wydawnictwo Poznańskie |miejsce = Poznań |rok = 1979 |isbn = 83-210-0059-2}}</ref>. W 1866 na [[Kanał Bernardyński|Kanale Bernardyńskim]] wybudowano [[most Żelazny w Kaliszu|most Żelazny]], pierwszy polski most o konstrukcji stalowej<ref>[[Bolesław Orłowski|B. Orłowski]], ''Most kaliski z 1866 roku na tle epoki'', [w:] ''Dziedzictwo przemysłowe Kalisza i regionu'', red. T. Krokos, Kalisz 2003, s. 47–48. {{ISBN|83-908430-9-9}}.</ref>. W 1870 zaczął ukazywać się dziennik „[[Kaliszanin]]”; po jego zamknięciu (1892) rozpoczęto wydawanie dziennika „[[Gazeta Kaliska]]” (ukazywał się do 1939)<ref>{{Cytuj książkę |autor = Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak |tytuł = Kronika miasta Kalisza |wydawca = Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk |miejsce = Kalisz |rok = 2002 |strony = 149 |isbn = 83-85638-43-1}}</ref>. W 1878 powstała [[Fabryka Fortepianów i Pianin „Calisia”|Fabryka Fortepianów i Pianin Arnold Fibiger]], w 1887 [[Fabryka Fortepianów i Pianin Teodor Betting w Kaliszu|Fabryka Fortepianów i Pianin Teodor Betting]], w 1892 [[Colian|Fabryka Pierników i Biszkoptów]] [[Kazimierz Mystkowski|Kazimierza Mystkowskiego]]. W 1890 ukończono budowę nowego [[ratusz w Kaliszu|ratusza]], w 1900 ukończono budowę nowego gmachu [[Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego w Kaliszu|Teatru Miejskiego]], a w 1902 budowę gmachu Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego z salą koncertową.

Kalisz był miastem wielonarodowościowym. W 1860 liczył 12&nbsp;835 mieszkańców, w tym 47% Polaków, 34% Żydów i 19% Niemców<ref>''[[Słownik geograficzny Królestwa Polskiego|Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich]]'', red. Sulimierski F., Chlebowski B., Walewski W., t. 3, Warszawa 1882, s. 690.</ref>.

W latach 1900–1902 wybudowano [[Kolej Warszawsko-Kaliska|Kolej Warszawsko-Kaliską]], w latach 1914–1917 powstała [[Kaliska Kolej Dojazdowa]]. W 1906 założono [[Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej w Kaliszu|Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej]].

==== I wojna światowa ====
{{Osobny artykuł|Front wschodni (I wojna światowa)|Zburzenie Kalisza}}
[[Plik:Kalisz Leopold Weiss Palace 1914.jpg|mały|Zburzony [[pałac Weissów w Kaliszu|pałac Weissów]] (1914)]]
Na samym początku [[I wojna światowa|I wojny światowej]], 2 sierpnia 1914, do Kalisza bez walki wkroczyły wojska niemieckie. W dniach 7–22 sierpnia 1914 z niewyjaśnionych przyczyn ostrzelały one, zbombardowały, a następnie spaliły miasto. Jak się powszechnie uważa, prawie całkowitego zniszczenia Kalisza dokonały oddziały pod dowództwem majora Hermanna Preuskera; istnieją jednakże źródła wskazujące jako sprawcę pułkownika Hoffmana z Landwehr-Infanterie-Regiment Nr 7<ref>{{Cytuj stronę |url = https://web.archive.org/web/20150218034901/http://www.d-w.pl/felietony/kto-zniszczyl-kalisz.html |tytuł = Kto zniszczył Kalisz |autor = Maciej Drewicz |opublikowany = Dziennik Wielkopolski; Internet Archive: Wayback Machine |data dostępu = 2016-05-09}}</ref>. Spaleniu uległ m.in. gmach ratusza i teatru. W gruzach legło 95 proc. zabudowy staromiejskiej, co spowodowało eksodus ludności i spadek liczby mieszkańców z 70 do 5 tysięcy. Na Wzgórzu Wiatracznym dokonano mordu na 80 cywilach ([[decymacja]] 800 zatrzymanych mężczyzn). Niemiecka komisja oceniła straty poniesione przez miasto na 25 mln rubli w złocie<ref>Istnieją też szacunki mówiące o ponad 33 milionach rubli w złocie{{fakt|data=2022-08}}.</ref>. Straty materialne, obliczone w 1918 przez Ubezpieczenia Wzajemne Budowli od Ognia w Królestwie Polskim, stanowiły 29,5%<ref>{{Cytuj pismo | autor = Teresa Zarębska | tytuł = Sprawa odbudowy zabytkowego centrum Kalisza po zniszczeniu w 1914 roku |czasopismo = Rocznik Kaliski| wolumin = Tom 10 | wydanie = | strony = 121–177 | data = 1977 | wydawca = Wydawnictwo Poznańskie | miejsce = Poznań |issn = |doi =}}</ref> strat, jakie całe Królestwo Polskie poniosło w czasie I wojny światowej. Tragedię Kalisza przedstawiła [[Maria Dąbrowska]] w powieści ''[[Noce i dnie (powieść)|Noce i dnie]]'' (1931–1934).

W 1917, w następstwie [[Kryzys przysięgowy|kryzysu przysięgowego]], w [[obóz internowania w Szczypiornie|obozie w Szczypiornie]] zostali internowani żołnierze i podoficerowie [[I Brygada Legionów Polskich|I Brygady Legionów Polskich]] i [[II Brygada Legionów Polskich|II Brygady Legionów Polskich]]; w latach 1932–1933 wzniesiono [[mauzoleum Legionistów Polskich w Kaliszu|mauzoleum Legionistów Polskich]] zmarłych w obozie (zburzone przez Niemców w {{fakt|1940|data=2022-08}}).

=== II Rzeczpospolita ===
{{Osobny artykuł|Odbudowa Kalisza}}
[[Plik:Kalisz palac Weigta i most Kamienny.jpg|mały|[[most Kamienny w Kaliszu|Most Kamienny]] i pałac Weigtów (przed 1939)]]
Historycy{{doprecyzuj|data=2013-06|którzy?}} oceniają, że Kalisz był najbardziej zniszczonym miastem w Europie w czasie I wojny światowej. Po odzyskaniu niepodległości odbudowano miasto, zachowując średniowieczny plan zabudowy.

W [[Historia Polski (1918–1939)|dwudziestoleciu międzywojennym]] w [[garnizon Kalisz|garnizonie Kalisz]] stacjonowały jednostki [[25 Dywizja Piechoty (II RP)|25 Dywizji Piechoty]] pod dowództwem gen. [[Franciszek Alter|Franciszka Altera]], m.in. [[25 Pułk Artylerii Lekkiej]], [[29 Pułk Strzelców Kaniowskich]]; sztab dywizji stacjonował w Kaliszu.

W marcu 1919 roku doszło w mieście do [[antysemityzm|antysemickich]] ekscesów<ref>{{cytuj |autor=[[Andrzej Friszke]] |tytuł= Państwo czy rewolucja. Polscy komuniści a odbudowanie państwa polskiego 1892 – 1920 |wydawca= [[Wydawnictwo Krytyki Politycznej]] |data=2020 |isbn=978-83-66586-19-2| s=367}}</ref>.

9 lutego 1926 podczas demonstracji bezrobotnych w Kaliszu doszło do starć z policją i wojskiem; w ich wyniku zginęło 9 demonstrantów, a 60 zostało rannych<ref>„Dziś” 6/2000, s. 91.</ref>.

W 1934 zmieniono granice miasta, włączając m.in. [[Majków (Kalisz)|Majków]], [[Chmielnik (Kalisz)|Chmielnik]], [[Tyniec (Kalisz)|Tyniec]], [[Rajsków]], [[Rypinek]] wraz ze [[Stare Miasto (Kalisz)|Starym Miastem]], [[Zagorzynek]], [[Nosków (Kalisz)|Nosków]] i [[Korczak (Kalisz)|Korczak]]<ref>Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 5 kwietnia 1934 r. o zmianie granic miasta Kalisza w powiecie kaliskim, województwie łódzkiem ({{Dziennik Ustaw|1934|30|272}}).</ref> (łącznie 2413&nbsp;ha)<ref name="Dzieje20">{{Cytuj książkę |tytuł = Dzieje Kalisza |inni = Władysław Rusiński (red.) |wydawca = Wydawnictwo Poznańskie |miejsce = Poznań |rok = 1977 |strony = 551, 554, 556 |rozdział = Odbudowa, rozwój przestrzenny i ludnościowy miasta w latach 1918–1939 |autor r = Włodzimierz Bonusiak}}</ref>; w konsekwencji dworzec [[Kolej Warszawsko-Kaliska|Kolei Warszawsko-Kaliskiej]] znalazł się w granicach miasta, dworzec czołowy [[Kaliska Kolej Dojazdowa|Kaliskiej Kolei Dojazdowej]] przy granicy miasta<ref name="Dzieje20" />. W 1939 Kalisz liczył już 81&nbsp;052 mieszkańców i pod względem liczby ludności był 15. największym miastem w Polsce<ref name="Dzieje20" />. W lipcu i sierpniu 1939 na zachód i południe od miasta wzniesiono [[Przedmoście Kalisz]], rejon umocniony osłaniający przeprawy mostowe na Prośnie i Swędrni.

==== II wojna światowa ====
[[Plik:Kalisz Wielka Synagoga 1940.png|mały|[[Wielka Synagoga w Kaliszu|Wielka Synagoga]] (1940)]]
{{Osobny artykuł|Plan operacyjny „Zachód”|Armia „Łódź”|Armia „Poznań”|Przedmoście Kalisz|Mobilizacja (1939)}}

3 września 1939 w sztabie [[25 Dywizja Piechoty (II RP)|25 Dywizji Piechoty]] w Kaliszu odbyła się odprawa dowódców wycofującej się na wschód [[Armia „Poznań”|Armii „Poznań”]], której przewodniczył gen. dyw. [[Tadeusz Kutrzeba]]; tego samego dnia miasto opuściły oddziały 25 Dywizji Piechoty, którą dowodził gen. bryg. [[Franciszek Alter]]; wysadzono w powietrze mosty na Kanale Bernardyńskim i na Swędrni<ref name="autonazwa1">{{Cytuj książkę |autor = Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak |tytuł = Kronika miasta Kalisza |wydawca = Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk |miejsce = Kalisz |rok = 2002 |strony = 191 |isbn = 83-85638-43-1}}</ref>. Następnego dnia Kalisz zajęły oddziały [[30 Dywizja Piechoty (III Rzesza)|30 Dywizji Piechoty]] pod dowództwem gen. [[Johannes Blaskowitz|Johannesa Blaskowitza]]. 8 listopada [[Einsatzgruppen]] rozpoczęły masowe egzekucje na cmentarzach żydowskich przy Nowym Świecie i ul. Podmiejskiej, 11 listopada Niemcy zamordowali tam m.in. prezydenta Kalisza [[Ignacy Bujnicki|Ignacego Bujnickiego]]<ref>{{Cytuj książkę |autor = Anna Tabaka |tytuł = Ignacy Adam Nieściuszko-Bujnicki (1891–1939) |wydawca = Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk |miejsce = Kalisz |data = 2016 |strony = 55 |isbn = 978-83-62689-31-6}}</ref>. W grudniu Niemcy rozpoczęli wysiedlanie Żydów i Polaków, tylko w dniach 1–31 grudnia z Kalisza i powiatu kaliskiego wysiedlono 27&nbsp;858<ref>{{Cytuj książkę |autor = Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak |tytuł = Kronika miasta Kalisza |wydawca = Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk |miejsce = Kalisz |rok = 2002 |strony = 192 |isbn = 83-85638-43-1}}</ref> osób. Także w grudniu Niemcy rozpoczęli masowe egzekucje w lasach w [[Biernatki (powiat kaliski)|Biernatkach]], [[Kościelna Wieś (wieś w województwie wielkopolskim)|Kościelnej Wsi]], [[Winiary (Kalisz)|Winiarach]], [[Wolica (województwo wielkopolskie)|Wolicy]] i w [[Zbiersk]]u<ref name="Dzieje23" />.

{{Osobny artykuł|Kraj Warty|Wysiedlenia Polaków z Kraju Warty|Heim ins Reich}}

W czasie [[II wojna światowa|II wojny światowej]] Kalisz znajdował się na [[Terytoria Polski anektowane przez III Rzeszę|terytorium Rzeczypospolitej Polskiej anektowanym przez III Rzeszę]], w [[Kraj Warty|Kraju Warty]]<ref name="Dzieje23">{{Cytuj książkę |tytuł = Dzieje Kalisza |inni = Władysław Rusiński (red.) |wydawca = Wydawnictwo Poznańskie |miejsce = Poznań |rok = 1977 |strony = 630–647 |rozdział = Kalisz w latach okupacji hitlerowskiej |autor r = Stanisława Bonusiak, Włodzimierz Bonusiak}}</ref>; w 1939 utworzono [[rejencja kaliska|rejencję kaliską]] z siedzibą w Kaliszu, której obszar objął południowo-wschodnią część województwa poznańskiego i [[województwo łódzkie (II Rzeczpospolita)|województwo łódzkie]]; w 1940 siedzibę rejencji przeniesiono do Łodzi, w 1941 zmieniono nazwę rejencji kaliskiej na [[rejencja łódzka|rejencję łódzką]]<ref name="Dzieje23" />.

{{Osobny artykuł|Wysiedlenia Polaków z rejencji kaliskiej i łódzkiej|Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem}}

W granicach III Rzeszy ludność polską oraz żydowską zamieszkałą w Kaliszu spotkały prześladowania i szykany. Kalisz, podobnie jak inne miejscowości włączone do Rzeszy, objęto niemiecką akcją wysiedleńczo-kolonizacyjną [[Heim ins Reich]], podczas której wysiedlano Polaków i Żydów, aby zrobić miejsce dla niemieckich kolonistów przesiedlanych ze wschodu; z terenów wcielonych do ZSRR, Litwy, Łotwy, Dobrudży i [[Besarabia|Besarabii]]<ref>Praca zbiorowa „Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939–1945. Atlas ziem Polski”, Demart 2008, s. 162, {{ISBN|978-83-7427-391-6}}.</ref>. Deportacje przesiedleńcze obejmowały także wywózki na [[Roboty przymusowe w III Rzeszy|roboty przymusowe]] do Niemiec.

Od przełomu lat 1939 i 1940 w Kaliszu znajdowało się dowództwo [[Inspektorat Kalisz Armii Krajowej|Inspektoratu Kalisz Armii Krajowej]]<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Woźniak (red.) |imię = Marian |tytuł = Encyklopedia konspiracji wielkopolskiej: 1939–1945 |wydawca = Wydawnictwo Instytutu Zachodniego |miejsce = Poznań |data = 1998 |strony = 211–212 |isbn = 83-85003-97-5}}</ref>.

W wyniku okupacji niemieckiej liczba ludności spadła z 81&nbsp;052 (1938) do 42&nbsp;926<ref name="Dzieje23" /> (1945).

Zakończenie [[Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)|okupacji niemieckiej]] w Kaliszu nastąpiło po wkroczeniu do miasta oddziałów 708. Samodzielnego Batalionu Łączności pod dowództwem kpt. Nikołaja Sienki<ref name="kronika" />, działającego w ramach 62 Korpusu Piechoty, który z kolei był jednostką [[33 Armia (ZSRR)|33 Armii]], walczącej w składzie [[1 Front Białoruski|1. Frontu Białoruskiego]] Armii Czerwonej.

=== Polska Ludowa ===
W latach 1945–1949 Kalisz był siedzibą sztabu [[4 Pomorska Dywizja Piechoty|4 Pomorskiej Dywizji Piechoty im. Jana Kilińskiego]] (mieściła się w Urzędzie Wojewódzkim przy placu św. Józefa). Stacjonujący na terenie Kalisza [[11 Pułk Piechoty (LWP)|11 Pułk Piechoty]] otrzymał imię Ziemi Kaliskiej<ref>„Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945” Sport i Turystyka 1988, {{ISBN|83-217-2709-3}}, s. 256.</ref>. W Polsce Ludowej w mieście rozwinął się przemysł spożywczy, odzieżowy, chemiczny, metalowy i włókienniczy (produkcja pluszu, aksamitu, tiulu, firanek i koronek)<ref>Wojciech Jankowski, Mały przewodnik po Polsce, Wydawnictwo Sport i Turystyk Warszawa 1983 {{ISBN|83-217-2329-2}}, s. 138.</ref>.

W 1954 powstała miejscowa Stacja Archeologiczna [[Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk|Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk]]. W 1960 odbył się jubileuszowy Obchód XVIII Wieków Kalisza inaugurujący obchody [[Tysiąclecie Państwa Polskiego|Tysiąclecia Państwa Polskiego]]<ref>{{Cytuj pismo |autor = Ryta Kozłowska |tytuł = Uroczystości 1000-lecia Państwa Polskiego i XVIII wieków Kalisza |czasopismo = Rocznik Kaliski |wolumin = T. 1 |wydanie = |strony = 397–399 |data = 1968 |wydawca = Wydawnictwo Poznańskie |miejsce = Poznań |issn = 0137-3501}}</ref>; w tym samym roku założono [[Wydział Pedagogiczno-Artystyczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu|Studium Nauczycielskie im. Marii Konopnickiej w Kaliszu]]. W 1961 odbyły się I [[Kaliskie Spotkania Teatralne]]<ref>{{Cytuj książkę |autor = Stanisław Kaszyński |tytuł = Teatralia kaliskie. Materiały do dziejów sceny kaliskiej (1800–1970) |wydawca = Wydawnictwo Łódzkie |miejsce = Łódź |rok = 1972 |strony = 74}}</ref>, w 1962 działalność reaktywowało [[Kaliskie Towarzystwo Muzyczne im. Alfreda Wiłkomirskiego|Kaliskie Towarzystwo Muzyczne]], w 1969 odbył się I [[Ogólnopolski Festiwal Awangardy Beatowej]] (OFAB), pierwszy polski rockowy [[festiwal muzyczny]]<ref>{{Cytuj książkę |autor = Wacław Panek |tytuł = Mały słownik muzyki rozrywkowej |wydawca = Związek Polskich Autorów i Kompozytorów |miejsce = Warszawa |rok = 1986 |strony = 32 |isbn = 83-00-00997-3}}</ref>. W 1974 powstała [[Filharmonia Kaliska]], w tym samym roku odbył się I [[Międzynarodowy Festiwal Pianistów Jazzowych]]. We wrześniu 1978 Kalisz został odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą [[Order Odrodzenia Polski|Orderu Odrodzenia Polski]]<ref>{{cytuj|tytuł=Kronika miasta Kalisza |autor=Władysław Kościelniak;Krzysztof Walczak|wydawca=Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk |miejsce=Kalisz |data=2002 |s=212-213}}</ref><ref>{{cytuj |url= https://www.kalisz.pl/dla-mieszkanca/aktualnosci/zmarl-alfred-kaczmarek---byly-prezydent-kalisza,10666 |tytuł=Zmarł Alfred Kaczmarek - były prezydent Kalisza |opublikowany=kalisz.pl |data=2019-01-10 |data dostępu=2024-05-17}}</ref>. W 1987 założono [[Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk]]. W 1986 w granice miasta włączono część wsi Dobrzec<ref>Uchwała nr XV/111/86 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kaliszu z dnia 30 maja 1986 r. w sprawie zmiany granic miasta Kalisza ({{Monitor Polski|1986|17|115}}).</ref>.

=== Po 1989 ===
4 czerwca 1997, w czasie [[podróż apostolska Jana Pawła II do Polski (1997)|szóstej podróży apostolskiej do Polski]], Kalisz odwiedził papież [[Jan Paweł II]].

15 lipca 1999 utworzono Państwową Wyższą Szkołę Zawodową w Kaliszu<ref>{{cytuj|url=https://uniwersytetkaliski.edu.pl/uczelnia/historia/ |tytuł=Historia PWSZ|opublikowany=uniwersytetkaliski.edu.pl|data dostępu=2024-05-17}}</ref><ref>Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 lipca 1999 r. w sprawie utworzenia Państwowej Szkoły Zawodowej w Kaliszu ({{Dziennik Ustaw|1999|60|640}})</ref>, którą 1 października 2023 przekształcono w [[Uniwersytet Kaliski im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego]]<ref name="uniwersytet">Ustawa z dnia 14 kwietnia 2023 r. o utworzeniu Uniwersytetu Kaliskiego im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego oraz zmianie nazw niektórych uczelni akademickich ({{Dziennik Ustaw|2023|905}})</ref>.

W 2005 Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Regionu i Utworzenia Województwa Środkowopolskiego wysunęło projekt utworzenia [[województwo środkowopolskie|województwa środkowopolskiego]] (wschodniowielkopolskiego)<ref>{{Cytuj pismo |nazwisko = Kordes |imię = Robert |tytuł = Krojenie województw |czasopismo = Życie Kalisza |wolumin = 3/2005 |wydanie = |strony = 27 |data = 19 stycznia 2005 |wydawca = Idea Contact |miejsce = Kalisz |issn = 1231-6350}}</ref>. W 2010 w Kaliszu odbył się VIII [[Związek Miast Polskich|Kongres Miast Polskich]].

30 listopada 2015 zlikwidowano [[Zakład Karny w Kaliszu]], działający od 1846 w zabytkowym budynku przy ulicy [[Ulica Łódzka w Kaliszu|Łódzkiej]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://kalisz.naszemiasto.pl/zaklad-karny-w-kaliszu-funkcjonowal-170-lat-dokladnie-7-lat/ar/c13-9110843 |tytuł = Zakład Karny w Kaliszu funkcjonował 170 lat. Dokładnie 7 lat temu więzienie zostało zamknięte |opublikowany = kalisz.naszemiasto.pl |data = 2022-12-01 |data dostępu = 2024-05-12}}</ref>.

== Powierzchnia i ludność ==
W 1906 w granice Kalisza włączono Dobrzec Mały, [[Czaszki]], [[Rypinek]], [[Tyniec (Kalisz)|Tyniec]] i [[Ogrody (Kalisz)|Ogrody]]. W 1934 zwiększono powierzchnię miasta do 24,13&nbsp;km² za sprawą włączenia do Kalisza m.in. [[Chmielnik (Kalisz)|Chmielnika]], [[Rypinek|Rypinka]], [[Zawodzie (Kalisz)|Zawodzia]], [[Stare Miasto (Kalisz)|Starego Miasta]], [[Zagorzynek|Zagorzynka]] oraz części gruntów [[Żydów (gmina)|gminy Żydów]] i terenów [[Tyniec (gmina w województwie łódzkim)|gminy wiejskiej Tyniec]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych o zmianie granic miasta Kalisza w powiecie kaliskim, województwie łódzkiem (nr 272) |data = 1936-04-05}}</ref>. W 1963 przyłączono: [[Majków (Kalisz)|Majków]], [[Piwonice]] i Dobrzec Wielki. W 1976 powierzchnia Kalisza wynosiła 53&nbsp;km² (przyłączono [[Winiary (Kalisz)|Winiary]], [[Nosków (Kalisz)|Nosków]], [[Szczypiorno]] i [[Rajsków]]). Ostatnie powiększenie miasta odbyło się w 2000 – w granice miasta włączono [[Sulisławice (Kalisz)|Sulisławice]], [[Sulisławice Kolonia|Sulisławice Kolonię]] i [[Dobrzec (Kalisz)|sołectwo Dobrzec]].

Zmiany powierzchni Kalisza:
{{Dane historyczne
| wyrówn-T     = L
| nazwa-T      = Zmiany powierzchni
| nazwa-2K     = Powierzchnia [km²]
| przypis = Dane do 1976<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.info.kalisz.pl/historia/jak_budo.htm |tytuł = Jak budowano Kalisz? Z dziejów rozwoju przestrzennego miasta |opublikowany = info.kalisz.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20220407104252/http://www.info.kalisz.pl/historia/jak_budo.htm |zarchiwizowano = 2022-04-07 |data dostępu = 2024-05-12}}</ref>,<br />Dane od 1995 BDL GUS<ref name="bdl" />
| 1906 |  6.05
| 1934 | 24.13
| 1963 | 30.1
| 1976 | 53
| 1995 | 55.01
| 1996 | 55.27
| 2000 | 69.77
| 2006 | 69.42
}}
[[Plik:Polska II RP gestosc zaludnienia.jpg|mały|Polska, [[gęstość zaludnienia]], 1930]]

{{Clear|left}}
Liczba ludności Kalisza od końca XVIII wieku (w tysiącach):
{{Populacja w latach|szerokość=750|wysokość=300|
        {"rok": 1789, "populacja": 3.03},
        {"rok": 1830, "populacja": 10.67},
        {"rok": 1860, "populacja": 12.83},
        {"rok": 1897, "populacja": 24.42},
        {"rok": 1914, "populacja": 68.00},
        {"rok": 1915, "populacja": 5.00},
        {"rok": 1939, "populacja": 81.05},
        {"rok": 1945, "populacja": 42.93},
        {"rok": 1946, "populacja": 48.03},
        {"rok": 1950, "populacja": 55.54},
        {"rok": 1955, "populacja": 66.10},
        {"rok": 1960, "populacja": 69.95},
        {"rok": 1965, "populacja": 75.75},
        {"rok": 1970, "populacja": 81.45},
        {"rok": 1975, "populacja": 87.30},
        {"rok": 1980, "populacja": 98.92},
        {"rok": 1985, "populacja": 104.1},
        {"rok": 1990, "populacja": 106.1},
        {"rok": 1995, "populacja": 106.7},
        {"rok": 2000, "populacja": 110.1},
        {"rok": 2005, "populacja": 108.8},
        {"rok": 2010, "populacja": 106.7},
        {"rok": 2015, "populacja": 102.8},
        {"rok": 2020, "populacja": 99.10}
}}
Największą populację Kalisz odnotował w 2000 – według danych [[Główny Urząd Statystyczny|GUS]] 110&nbsp;104 mieszkańców<ref>GUS Bank Danych Regionalnych, faktyczne miejsce zamieszkania, stan na 31 XII 2000.</ref>. W pierwszej połowie 2020 liczba mieszkańców spadła poniżej 100 tysięcy<ref>{{Cytuj stronę |url = https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-stan-i-struktura-ludnosci-oraz-ruch-naturalny-w-przekroju-terytorialnym-stan-w-dniu-31-12-2019,6,27.html |tytuł = Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym (stan w dniu 31.12.2019) |opublikowany = stat.gov.pl |data = 2020-04-30 |data dostępu = 2020-10-24}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-stan-i-struktura-ludnosci-oraz-ruch-naturalny-w-przekroju-terytorialnym-stan-w-dniu-30-06-2020,6,28.html |tytuł = Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym (stan w dniu 30.06.2020) |opublikowany = stat.gov.pl |data = 2020-10-15 |data dostępu = 2024-05-12}}</ref>.

W 2004 aglomerację Kalisza<!-- Nie zmieniać! --> ([[język angielski|ang.]] ''Larger Urban Zone'', LUZ) zamieszkiwało 409&nbsp;307 osób<ref>{{Cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20111109035449/http://www.urbanaudit.org/CityProfiles.aspx?CityCode=PL027C&CountryCode=PL |tytuł = European Urban Audit: City Profiles |autor = [[Komisja Europejska]], [[Europejski Urząd Statystyczny]] (Eurostat) |opublikowany = |data = 2004 |język = en |data dostępu = 2018-06-21}}</ref>.

Piramida wieku mieszkańców Kalisza w 2014 roku<ref name="liczby">{{Polska w liczbach|id=Kalisz#dane-demograficzne|nazwa=Kalisz w liczbach. Kalisz – Dane demograficzne|data dostępu=2 stycznia 2016}}</ref>:
<br />[[Plik:Piramida wieku Kalisz.png|690x480px]]

== Polityka i administracja ==
=== Przynależność polityczno-administracyjna Kalisza ===
{| class="wikitable" align="left" style="font-size: 89%; margin: 0 0 1em 1em; text-align:center;"
|+ Przynależność polityczno-administracyjna m. Kalisza (od 1314)
! Okres
!
! Państwo
! Zwierzchność
! Jednostka administracyjna
! Status miasta
|-
|bgcolor="#D4213D"| 1314–1569
| {{Flaga|POL|wariant=korona}}
|colspan=2| [[Zjednoczone Królestwo Polskie|Królestwo Polskie]]
| [[województwo kaliskie (I Rzeczpospolita)|województwo kaliskie]]
| Królewskie Miasto Kalisz
|-
|bgcolor="#D4213D"| 1569–1791
| {{Flaga|POL|wariant=RON}}
|colspan=2| [[Rzeczpospolita Obojga Narodów]]
| [[województwo kaliskie (I Rzeczpospolita)|województwo kaliskie]]
| Królewskie Miasto Kalisz
|-
|bgcolor="#D4213D"| 1791–1793
| {{Flaga|POL|wariant=RON}}
|colspan=2| [[Rzeczpospolita Polska]]
| [[województwo kaliskie (I Rzeczpospolita)|województwo kaliskie]]
| Królewskie Miasto Kalisz
|-
|bgcolor="B0E0E6"| 1793–1795
| {{Flaga|Prusy|wariant=1750}}
|colspan=2| [[Królestwo Prus]]
| [[Prusy Południowe]], departament poznański
| Stadt Kalisch
|-
|bgcolor="B0E0E6"| 1795–1807
| {{Flaga|Prusy|wariant=1803}}
|colspan=2| Królestwo Prus
| Prusy Południowe, [[departament kaliski (Prusy Południowe)|departament kaliski]]
| Stadt Kalisch
|-
|bgcolor="#6699CC"| 1807–1815
| {{Flaga|POL|wariant=1807}}
| [[Księstwo Warszawskie]]
| [[I Cesarstwo Francuskie|Cesarstwo Francuskie]]
| [[departament kaliski (Księstwo Warszawskie)|departament kaliski]]
| Miasto Municypalne Kalisz¹
|-
|bgcolor="#99CC99"| 1815–1816
| {{Flaga|POL|wariant=1815}}
| [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwo Polskie]]
| [[Imperium Rosyjskie]]
| [[departament kaliski (Księstwo Warszawskie)|departament kaliski]]
| Miasto Municypalne Kalisz
|-
|bgcolor="#99CC99"| 1816–1837
| {{Flaga|POL|wariant=1815}}
| Królestwo Polskie
| Imperium Rosyjskie
| [[województwo kaliskie (Królestwo Polskie)|województwo kaliskie]]
| Miasto Kalisz
|-
|bgcolor="#99CC99"| 1837–1844
| {{Flaga|POL|wariant=1815}}
| Królestwo Polskie
| Imperium Rosyjskie
| [[gubernia kaliska]]
| Miasto Kalisz
|-
|bgcolor="#99CC99"| 1845–1866
| {{Flaga|POL|wariant=1815}}
| Królestwo Polskie
| Imperium Rosyjskie
| [[gubernia warszawska]], [[powiat kaliski]]
| Miasto Kalisz
|-
|bgcolor="#99CC99"| 1867–1916
| {{Flaga|RUS|wariant=1721}}
| (Generał-Gubernatorstwo Warszawskie)
| Imperium Rosyjskie
| [[gubernia kaliska]]²
| Город Калиш
|-
|bgcolor="B0E0E6"| 1916–1918
| {{Flaga|POL|wariant=1917}}
| [[Królestwo Polskie (1917–1918)|Królestwo Polskie]]
| [[Cesarstwo Niemieckie|Rzesza Niemiecka]], [[Austro-Węgry]]
| gubernia kaliska
| Miasto Kalisz
|-
|bgcolor="#D4213D"| 1918–1919
| {{Flaga|POL|wariant=1918}}
|colspan=2| [[II Rzeczpospolita|Rzeczpospolita Polska]]
| okręg kaliski
| Miasto Kalisz
|-
|bgcolor="#D4213D"| 1919–1938
| {{Flaga|POL|wariant=1918}}
|colspan=2| Rzeczpospolita Polska
| [[województwo łódzkie (II Rzeczpospolita)|województwo łódzkie]], [[powiat kaliski]]
| Miasto Kalisz
|-
|bgcolor="#D4213D"| 1938–1939
| {{Flaga|POL|wariant=1918}}
|colspan=2| Rzeczpospolita Polska
| [[województwo poznańskie (II Rzeczpospolita)|województwo poznańskie]], powiat kaliski
| Miasto Kalisz
|-
|bgcolor="B0E0E6"| 1939–1941
| {{Flaga|GER|wariant=1935}}
|colspan=2| Rzeczpospolita Polska ([[okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)|okupacja niemiecka]])
| okręg [[Kraj Warty]], [[rejencja kaliska]]
| Miasto Kalisz ([[miasto wydzielone]])
|-
|bgcolor="B0E0E6"| 1941–1945
| {{Flaga|GER|wariant=1935}}
|colspan=2| Rzeczpospolita Polska (okupacja niemiecka)
| okręg Kraj Warty, [[rejencja łódzka]]
| Miasto Kalisz (miasto wydzielone)
|-
|bgcolor="#E34234"| 1945–1952
| {{Flaga|PRL}}
|colspan=2| [[Rzeczpospolita Polska]]
| [[Województwo poznańskie (1945–1975)|województwo poznańskie]]
| Kalisz ([[powiat grodzki|powiat miejski]])
|-
|bgcolor="#E34234"| 1952–1975
| {{Flaga|PRL}}
|colspan=2| [[Polska Rzeczpospolita Ludowa]]
| województwo poznańskie
| Kalisz (powiat miejski)
|-
|bgcolor="#E34234"| 1975–1989
| {{Flaga|PRL}}
|colspan=2| Polska Rzeczpospolita Ludowa
| [[Województwo kaliskie (1975–1998)|województwo kaliskie]]
| Kalisz ([[gmina miejska]])
|-
|bgcolor="#D4213D"| 1989–1998
| {{Flaga|POL}}
|colspan=2| [[III Rzeczpospolita|Rzeczpospolita Polska]]
| województwo kaliskie
| Kalisz (gmina miejska)
|-
|bgcolor="#D4213D" align=left| 1999–
| {{Flaga|POL}}
|colspan=2| Rzeczpospolita Polska
| [[województwo wielkopolskie]]
| Kalisz ([[miasto na prawach powiatu]])
|}
{{clear}}
{| border="0" cellspacing="0" cellpadding="0" style="margin: 0 0 1em 1em;"
|<small>¹ Status miasta municypalnego nadano Kaliszowi, Poznaniowi, Toruniowi i Warszawie w 1808.</small>
|-
|<small>² Od 1915 gubernia kaliska znajdowała się w niemieckim obszarze okupacyjnym (Generalne Gubernatorstwo Warszawskie).</small>
|}

=== Samorząd ===
[[Plik:Wojewódzki Przegląd Orkiestr Dętych OSP w Kaliszu (2019) Starostwo Powiatowe P02.jpg|mały|[[Pałac Komisji Wojewódzkiej Kaliskiej]], siedziba starostwa powiatowego]]
[[Plik:Stone Bridge in Kalisz 02.JPG|mały|[[Herb Kalisza]] na [[Most Kamienny w Kaliszu|moście Kamiennym]]]]
Kalisz jest [[miasto na prawach powiatu|miastem na prawach powiatu]]. Siedzibą [[rada gminy|rady miasta]], [[prezydent miasta|prezydenta miasta]] i [[Urząd gminy|urzędu miejskiego]] jest [[Ratusz w Kaliszu|Ratusz]]. Mieszkańcy wybierają do Rady Miasta Kalisza 23 radnych<ref>Zarządzenie Nr 56/18 Wojewody Wielkopolskiego z dnia 28 lutego 2018 r. ws. ustalenia liczby radnych (Dz. Urz. Woj. Wielkopolskiego z 2018 r. poz. 1845).</ref>. Kalisz jest jednocześnie siedzibą [[powiat kaliski|powiatu kaliskiego]]; [[starostwo powiatowe]] mieści się w [[pałac Komisji Wojewódzkiej Kaliskiej|pałacu Komisji Wojewódzkiej Kaliskiej]].

W 2023 wydatki budżetu samorządu Kalisza wynosiły 813,38 mln zł, a dochody budżetu 771,39 mln zł<ref>{{Cytuj stronę |url = https://bip.poznan.rio.gov.pl/kategorie/180-iv-kwartal/artykuly/2717-wydatki-biezace-i-majatkowe?lang=PL |tytuł = Wydatki bieżące i majątkowe |opublikowany = bip.poznan.rio.gov.pl |data = |data dostępu = 2024-10-05}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://bip.poznan.rio.gov.pl/kategorie/180-iv-kwartal/artykuly/2720-dochody-biezace-i-majatkowe?lang=PL |tytuł = Dochody bieżące i majątkowe |opublikowany = bip.poznan.rio.gov.pl |data = |data dostępu = 2024-10-05}}</ref>. Zadłużenie ([[dług publiczny]]) samorządu na koniec 2023 wynosiło 281,42 mln zł, co stanowiło 36,48% wysokości wykonywanych dochodów<ref>{{Cytuj stronę |url = https://bip.poznan.rio.gov.pl/kategorie/180-iv-kwartal/artykuly/2713-zobowiazania?lang=PL |tytuł = Zobowiązania |opublikowany = bip.poznan.rio.gov.pl |data = |data dostępu = 2024-10-05}}</ref>.

W 2022 w rankingu dziennika „[[Rzeczpospolita (gazeta)|Rzeczpospolita]]” Kalisz zajął 5. miejsce w ogólnopolskim zestawieniu 65 najlepszych samorządów miast na prawach powiatu<ref>{{Cytuj stronę |url = https://rankingi.rp.pl/rankingsamorzadow/2022/mnp |tytuł = Ranking Samorządów / Miasta na prawach powiatu |opublikowany = rankingi.rp.pl |data dostępu = 2024-05-12}}</ref>.

==== Władze miasta ====
* prezydent – [[Krystian Kinastowski]]
* wiceprezydenci – Grzegorz Kulawinek, Mateusz Podsadny<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.kalisz.pl/miasto/wladze-miasta |tytuł = Władze miasta |opublikowany = kalisz.pl |data dostępu = 2024-05-12}}</ref>
* przewodniczący Rady Miasta – Sławomir Lasiecki<ref>{{Cytuj stronę |url = https://calisia.pl/rada-miasta-z-nowym-przewodniczacym-i-zastepca,67021 |tytuł = Rada Miasta z nowym Przewodniczącym i zastępcą |opublikowany = calisia.pl |data = 2024-05-07|data dostępu = 2024-05-12}}</ref>

{| class="wikitable" style="font-size: 90%"
|+ Rada Miasta Kalisza
!Kadencja
!Ugrupowanie
!style="text-align:center"|Liczba radnych
|-
|rowspan=6 |2002–2006<ref>{{Cytuj |tytuł = Państwowa Komisja Wyborcza: Wybory samorządowe |data dostępu = 2024-05-06 |opublikowany = wybory2002.pkw.gov.pl |url = https://wybory2002.pkw.gov.pl/grada/gw1/w30/m3061/index.html}}</ref>
|[[Sojusz Lewicy Demokratycznej]]
|10
|-
|KW „Wszystko dla Kalisza”
|5
|-
|KKW „Naprzód Kalisz”
|3
|-
|KWW Kaliskie Porozumienie Samorządowe „Przymierze”
|3
|-
|KWW Samorządny Kalisz
|2
|-
|[[Samoobrona Rzeczpospolitej Polskiej|Samoobrona]]
|2
|-
|rowspan=6 |2006–2010<ref>{{Cytuj |tytuł = Geografia wyborcza - Wybory samorządowe - Państwowa Komisja Wyborcza |data dostępu = 2024-05-06 |opublikowany = wybory2006.pkw.gov.pl |url = https://wybory2006.pkw.gov.pl/kbw/wynikiRadaMiasta7c37.html?jdn=306101}}</ref> 
|[[Lewica i Demokraci]]
|2
|-
|KW „Wszystko dla Kalisza”
|5
|-
|KWW Samorządny Kalisz
|6
|-
|[[Platforma Obywatelska]]
|5
|-
|[[Prawo i Sprawiedliwość]]
|5
|-
|KW Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Kaliskiej
|2
|-
|rowspan=5 |2010–2014<ref>{{Cytuj |tytuł = Wybory Samorządowe 2010 - Geografia wyborcza - Województwo wielkopolskie - - m. Kalisz |data dostępu = 2024-05-06 |opublikowany = wybory2010.pkw.gov.pl |url = https://wybory2010.pkw.gov.pl/geo/pl/300000/306101.html#tabs-4}}</ref> 
|Sojusz Lewicy Demokratycznej
|5
|-
|KW „Wszystko dla Kalisza”
|4
|-
|KWW Samorządny Kalisz
|6
|-
|Platforma Obywatelska
|6
|-
|Prawo i Sprawiedliwość
|4
|-
|rowspan=6 |2014–2018<ref>{{Cytuj |tytuł = PKW {{!}} Samorząd 2014 |data dostępu = 2024-05-06 |opublikowany = samorzad2014.pkw.gov.pl |url = https://samorzad2014.pkw.gov.pl/359_Rady_gmin/0/3061.html}}</ref>
|[[SLD Lewica Razem]]
|5
|-
|KW „Wszystko dla Kalisza”
|5
|-
|KWW Samorządny Kalisz
|1
|-
|Platforma Obywatelska
|5
|-
|Prawo i Sprawiedliwość
|5
|-
|KWW Wspólny Kalisz
|4
|-
|rowspan=4 |2018–2024<ref>{{Cytuj |tytuł = Wybory samorządowe 2018 |data dostępu = 2024-05-06 |opublikowany = wybory2018.pkw.gov.pl |url = https://wybory2018.pkw.gov.pl/pl/geografia/306100#results_elect_council}}</ref>
|SLD Lewica Razem
|3
|-
|[[Koalicja Obywatelska]]
|8
|-
|Prawo i Sprawiedliwość
|7
|-
|KWW Wszystko i Samorządny zgodnie dla Kalisza
|5
|-
|rowspan=4 |2024–2029<ref>{{Cytuj |tytuł = Wybory Samorządowe 2024 |data dostępu = 2024-05-06 |opublikowany = wybory.gov.pl |url = https://wybory.gov.pl/samorzad2024/pl/rada_gminy/okregi/306100 |język = pl}}</ref>
|Koalicja Obywatelska
|8
|-
|Prawo i Sprawiedliwość
|6
|-
|[[Trzecia Droga (Polska)|Trzecia Droga]]
|2
|-
|KWW Krystiana Kinastowskiego Koalicja Kaliska
|7
|-
|}

=== Podział administracyjny ===
[[Plik:Kalisz aerial view 2019 P17.jpg|mały|Południowo-zachodnia część Kalisza z lotu ptaka]]
[[Jednostka pomocnicza gminy|Jednostkami pomocniczymi]] Kalisza są 23 [[osiedle|osiedla]] i 3 [[sołectwo|sołectwa]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.bip.kalisz.pl//index.php?id=400 |tytuł = Jednostki pomocnicze |opublikowany = bip.kalisz.pl |data dostępu = 2020-09-27}}</ref>.

'''Osiedla'''
{{układ wielokolumnowy|szerokość=300px|
* [[Osiedle Adama Asnyka (Kalisz)|Adama Asnyka]]
* [[Chmielnik (Kalisz)|Chmielnik]]
* [[Czaszki]]
* [[Dobro (Kalisz)|Dobro]]
* [[Dobrzec P]]
* [[Dobrzec W]]
* [[Kaliniec]]
* [[Korczak (Kalisz)|Korczak]]
* [[Majków (Kalisz)|Majków]]
* [[Ogrody (Kalisz)|Ogrody]]
* [[Piskorzewie]]
* [[Piwonice]]
* [[Rajsków]]
* [[Rogatka (Kalisz)|Rogatka]]
* [[Rypinek]]
* [[Serbinów (Kalisz)|Serbinów]]
* [[Szczypiorno]]
* [[Śródmieście (Kalisz)|Śródmieście I]]
* [[Śródmieście (Kalisz)|Śródmieście II]]
* [[Tyniec (Kalisz)|Tyniec]]
* [[Widok (Kalisz)|Widok]]
* [[Winiary (Kalisz)|Winiary]]
* [[Zagorzynek]]
}}
'''Sołectwa'''
* [[Dobrzec (Kalisz)|Dobrzec]]
* [[Sulisławice (Kalisz)|Sulisławice]]
* [[Sulisławice Kolonia]]

Nazwy osiedli miasta pochodzą od nazw dawnych wsi, kolonii, folwarków i in. [[jednostka osadnicza|jednostek osadniczych]], stopniowo przyłączanych do miasta od 1853. Wyjątek stanowią [[Kaliniec]] i [[Serbinów (Kalisz)|Serbinów]], których nazwy pochodzą od nazw Kalisza i [[Russów|Russowa]] w powieści ''[[Noce i dnie (powieść)|Noce i dnie]]'' (1931–1934) [[Maria Dąbrowska|Marii Dąbrowskiej]]<ref>[[Halina Sutarzewicz|Sutarzewicz H.]], ''Asnyk, Konopnicka i Dąbrowska w Kaliszu'', Warszawa 1977, s. 77–78.</ref>. Dawne [[Staromiejski zespół urbanistyczny Kalisza|Nowe Miasto]], [[Warszawskie Przedmieście (Kalisz)|Warszawskie Przedmieście]] i [[Wrocławskie Przedmieście]]<ref>Szachówna M., ''Kalisz i jego okolice: przewodnik ilustrowany'', Kalisz 1927, s. 106, 127.</ref> stanowią współcześnie integralne części [[Śródmieście (Kalisz)|Śródmieścia]].

Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części zawiera 29 części miasta Kalisza: Chmielnik, Dobrzec, Dobrzec Wielki, Huby, Korczak, [[Lis (Kalisz)|Lis]], Majków, Majków-Kolonia, Majków-Osiedle, [[Nosków (Kalisz)|Nosków]], Ogrody, Okręglica, [[Piekart]], Piskorzewie, Piwonice, Piwonice-Kolonia, Piwonice-Wschód, Piwonice-Zachód, Rajsków, Rajsków-Kolonia, Rypinek, [[Stare Miasto (Kalisz)|Stare Miasto]], Sulisławice, Sulisławice-Kolonia, Szczypiorno, Tyniec, Winiary, Zagorzynek, [[Zawodzie (Kalisz)|Zawodzie]]<ref>Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. ws. wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części ({{Dziennik Ustaw|2013|200}}).</ref><ref>[http://www.stat.gov.pl/broker/access/definitionTree.jspa. Główny Urząd Statystyczny<!-- Tytuł wygenerowany przez bota -->].</ref>.

=== Współpraca ===
Miasto Kalisz prowadzi współpracę z łącznie dwunastoma miastami z dziesięciu krajów [[Europa|Europy]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.kalisz.pl/miasto/wspolpraca-miedzynarodowa |tytuł = Współpraca międzynarodowa |opublikowany = kalisz.pl |data dostępu = 2019-03-16}}</ref>.

'''Miasta partnerskie'''
* {{Flaga|DEU}} [[Erfurt]], [[Niemcy]] (1984)
* {{Flaga|DEU}} [[Hamm]], Niemcy (1991)
* {{Flaga|FRA}} [[Hautmont]], [[Francja]] (1958)
* {{Flaga|NLD}} [[Heerhugowaard]], [[Holandia|Niderlandy]] (1992)
* {{Flaga|UKR}} [[Kamieniec Podolski]], [[Ukraina]] (1993)
* {{Flaga|BEL}} [[La Louvière]], [[Belgia]] (1998)
* {{Flaga|SVK}} [[Martin (Słowacja)|Martin]]. [[Słowacja]] (1996)
* {{Flaga|GBR}} [[Preston]], [[Wielka Brytania]] (1989)
* {{Flaga|BEL}} [[Tongeren]], Belgia (1984)

'''Miasta zaprzyjaźnione'''
* {{Flaga|ESP}} [[Figueres]], [[Hiszpania]] (2017)
* {{Flaga|BGR}} [[Łowecz]], [[Bułgaria]] (2017)
* {{Flaga|SVN}} [[Ptuj]], [[Słowenia]] (2011)

== Zabytki ==
{{Osobny artykuł|Zabytki w Kaliszu}}
W latach 20. i 30. XX wieku przeprowadzono odbudowę staromiejskiego śródmieścia Kalisza (zniszczonego w 95% w 1914). Odbudowano [[Główny Rynek w Kaliszu|Główny Rynek]] i nawiązujący do tradycji renesansowej [[Ratusz w Kaliszu|ratusz z wysoką wieżą]], wzniesiony w mieście po raz trzeci. Na Głównym Rynku mieści się tzw. kamienica z medalionami przedstawiająca [[Relief|płaskorzeźby]] czterech wybitnych kaliszan: [[Adam Asnyk|Adama Asnyka]], [[Maria Konopnicka|Marii Konopnickiej]], [[Stefan Szolc-Rogoziński|Stefana Szolc-Rogozińskiego]] i [[Maria Dąbrowska|Marii Dąbrowskiej]]<ref>''Poznaj Kalisz. Najstarsze miasto w Polsce.'' A. Woźniak, L. Ziąbka. Oficyna Wydawnicza KULAWIAK. {{ISBN|83-911668-0-5}}.</ref>. Do wyróżniających się obiektów należą: [[Kościół św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Kaliszu|zespół klasztorny oo. franciszkanów]] ufundowany w 1256<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.kalisz.franciszkanie.pl/articles.php?article_id=23 |tytuł = Rys historyczny |autor = |opublikowany = kalisz.franciszkanie.pl |język = pl |data dostępu = 2015-03-07}}</ref> przez księcia [[Bolesław Pobożny|Bolesława Pobożnego]], [[Katedra św. Mikołaja Biskupa w Kaliszu|katedra św. Mikołaja]], fragmenty [[Mury miejskie w Kaliszu|murów miejskich]] z basztą „Dorotka” z połowy XIV wieku<ref>{{Cytuj stronę |url = https://wkaliszu.pl/8036018/Mury_miejskie.html |tytuł = Mury miejskie |autor = |opublikowany = wkaliszu.pl |język = pl |data dostępu = 2018-07-08}}</ref>, późnorenesansowy [[Kościół Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Kaliszu|kościół rektoralny Nawiedzenia NMP]] z 1607 w [[bernardyni|pobernardyńskim]] zespole klasztornym, który w 1919 objęli [[jezuici]], prawosławna [[Cerkiew Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Kaliszu|cerkiew pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła]], [[Bazylika kolegiacka Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kaliszu|bazylika kolegiacka Wniebowzięcia NMP]] – [[sanktuarium]] św. [[Józef z Nazaretu|Józefa z Nazaretu]], kompleks kolegium pojezuickiego z końca XVI wieku przebudowane w XIX wieku na [[Klasycyzm|klasycystyczny]] gmach urzędowy (od 1999 siedziba [[starostwo powiatowe|starostwa powiatowego]]), barokowa [[Kościół św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa w Kaliszu|świątynia św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa]], [[Park Miejski w Kaliszu|park miejski]] w stylu angielskim założony w 1798 (24,3 ha), usytuowany nad brzegiem [[Prosna|Prosny]] wśród parkowej zieleni – [[Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego w Kaliszu|teatr im. Wojciecha Bogusławskiego]], dawny [[Pałac Trybunalski w Kaliszu|Trybunał]] z XIX wieku (obecnie sąd), [[Most Kamienny w Kaliszu|most Kamienny]] (najstarszy w Kaliszu), klasztorny zespół [[Franciszkanie reformaci|poreformacki]] z [[Kościół św. Józefa i św. Piotra z Alkantary w Kaliszu|kościołem św. Józefa i św. Piotra z Alkantry]] z 1673, [[Rogatka wrocławska w Kaliszu|rogatka wrocławska]] (1827–1828)<ref>{{Cytuj stronę |url = https://wkaliszu.pl/8026207/Rogatka_Wroclawska.html |tytuł = Rogatka Wrocławska |autor = |opublikowany = wkaliszu.pl |język = pl |data dostępu = 2015-05-20}}</ref>, trzy zabytkowe cmentarze wyznaniowe: [[Cmentarz ewangelicko-augsburski w Kaliszu|ewangelicki]] (1689), [[Cmentarz Miejski w Kaliszu|rzymskokatolicki]] (1807), [[Cmentarz grecko-prawosławny w Kaliszu|prawosławny]] (1786), [[neogotyk|neogotyckie]] kościoły pod wezwaniem [[Kościół św. Gotarda w Kaliszu|św. Gotarda]] oraz [[Kościół Świętego Michała Archanioła w Kaliszu|św. Michała Archanioła]], rezerwat archeologiczny „[[Rezerwat Archeologiczny Zawodzie|Kaliski Gród Piastów]]” i drewniany [[Kościół św. Wojciecha w Kaliszu|kościół św. Wojciecha]] na [[Zawodzie (Kalisz)|Zawodziu]].
{{Grafika rozwinięta
|położenie  = center
|tytuł      = Wybrane zabytki [[Śródmieście (Kalisz)|Śródmieścia]] Kalisza
|tło        = #eeeeee
|grafika1   = Kalisz ratusz 2024.jpg
|szerokość1 = {{#expr: (150 * 3700 / 2740) round 0}}
|opis1      = [[Główny Rynek w Kaliszu|Główny Rynek]] z [[Ratusz w Kaliszu|Ratuszem]] odbudowanym w latach 1920–1924 po [[Zburzenie Kalisza|zburzeniu Kalisza]]
|grafika2   = SM Kalisz kościół śś Józefa i Piotra z Alkantary 2022(0).jpg
|szerokość2 = {{#expr: (150 * 3700 / 2430) round 0}}
|opis2      = Poreformacki [[Kościół św. Józefa i św. Piotra z Alkantary w Kaliszu|kościół św. Józefa i św. Piotra z Alkantary]]
|grafika3   = SM Kalisz Bank Pekao 2022(0).jpg
|szerokość3 = {{#expr: (150 * 3700 / 2430) round 0}}
|opis3      = Gmach [[Bank Handlowy w Warszawie|Banku Handlowego]] (ob. Bank Pekao) projektu [[Hugon Kuder|Hugona Kudera]]
|grafika4   = SM Kalisz Most Kamienny 2022(0).jpg
|szerokość4 = {{#expr: (150 * 3700 / 2430) round 0}}
|opis4      = [[Most Kamienny w Kaliszu|Most Kamienny]] i kamienice wzdłuż ul. Kazimierzowskiej
|grafika5   = SM Kalisz Villa Calisia 2022(0).jpg
|szerokość5 = {{#expr: (150 * 3700 / 2430) round 0}}
|opis5      = [[Villa Calisia]] z 1905
}}

== Gospodarka ==
[[Plik:Kalisz Calisia One 2019.jpg|mały|Biurowiec Calisia One, dawniej [[Fabryka Fortepianów i Pianin „Calisia”|Fabryka Fortepianów i Pianin Arnolda Fibigera]]]]
Kalisz jest głównym ośrodkiem [[Kaliski Okręg Przemysłowy|Kaliskiego Okręgu Przemysłowego]], ośrodkiem [[Przemysł lotniczy w Polsce|przemysłu lotniczego]], w tym produkcji maszyn i [[silnik lotniczy|silników lotniczych]] ([[Pratt & Whitney Kalisz]], [[Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Kalisz”]], Meyer Tool Poland<ref>{{Cytuj pismo |nazwisko = (red.) |imię = |tytuł = Przenosiny firmy Meyer Tool |czasopismo = Życie Kalisza |wolumin = 47/2013 |wydanie = |strony = 6 |data = 20 listopada 2013 |wydawca = Idea Contact |miejsce = Kalisz |issn = 1231-6350}}</ref>). Duże tradycje, jeszcze z czasów [[Kalisko-mazowiecki okręg przemysłowy|kalisko-mazowieckiego okręgu przemysłowego]], ma [[przemysł włókienniczy]] ([[Fabryka Wyrobów Runowych „Runotex”|Runotex]]) i [[odzież]]owy ([[Big Star Limited|Big Star]]) oraz produkcja [[Koronka (sztuka)|koronek]] i [[firanka|firan]] ([[Fabryka Firanek i Koronek „Haft”|Haft]]). Rozwinięty jest [[przemysł spożywczy]]: [[Winiary (przedsiębiorstwo)|Winiary]] ([[koncentrat]]y spożywcze), [[Colian]] (słodycze i napoje), Kilargo ([[lody]]).

W Kaliszu istnieje sieć hipermarketów, supermarketów i dyskontów ([[Groupe Carrefour|Carrefour]], [[Kaufland]], [[Metro Cash & Carry|Makro]], [[Castorama]], [[Leroy Merlin]], [[MediaMarkt]], [[Decathlon]], [[Agata (przedsiębiorstwo)|Agata Meble]], [[Aldi]], [[Biedronka (sieć handlowa)|Biedronka]], [[Dino Polska|Dino]], [[Lidl]], [[Netto (duńska sieć handlowa)|Netto]], [[Polomarket]], [[Krajowy Związek Rewizyjny Spółdzielni Spożywców „Społem”|PSS „Społem”]] Kalisz) oraz centra handlowe ([[Galeria Amber]], Galeria Kalisz, [[Galeria Tęcza]], Park Handlowy Kalinka).

Na koniec grudnia 2023 liczba zarejestrowanych [[bezrobocie|bezrobotnych]] w Kaliszu wynosiła 1500 osób, co stanowi [[stopa bezrobocia|stopę bezrobocia]] na poziomie 3,2% do aktywnych zawodowo<ref>{{Cytuj stronę |url = https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rynek-pracy/bezrobocie-rejestrowane/bezrobotni-zarejestrowani-i-stopa-bezrobocia-stan-w-koncu-grudnia-2023-r-,2,137.html |tytuł = Bezrobotni zarejestrowani i stopa bezrobocia. Stan w końcu grudnia 2023 r. |opublikowany = stat.gov.pl |data = 2024-01-25 |data dostępu = 2024-05-12}}</ref>. W 2023 [[przeciętne wynagrodzenie|przeciętne miesięczne wynagrodzenie]] brutto w Kaliszu wyniosło 6618 zł<ref name="bdl" />.

== Transport ==
=== Transport kolejowy ===
[[Plik:Kalisz stacja PKP Pesa Dart.JPG|mały|[[Pesa Dart]] na [[Kalisz (stacja kolejowa)|stacji kolejowej w Kaliszu]]]]
1 stycznia 1903 uruchomiono 2-torowy odcinek [[Kolej Warszawsko-Kaliska|Kolei Warszawsko-Kaliskiej]] o długości 111,5&nbsp;km, łączący [[Łódź Kaliska (stacja kolejowa)|Łódź Kaliską]] z Kaliszem<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.bazakolejowa.pl//index.php?dzial=linie&id=299&okno=historia&od=0&do=208 |tytuł = Linia Łódź Kaliska – Forst |opublikowany = Ogólnopolska Baza Kolejowa |data dostępu = 2009-02-10}}</ref>. W latach 1965–1975 dokonano elektryfikacji tego odcinka. Obecnie stanowi on część [[linia kolejowa nr 14|linii kolejowej nr 14]] [[Łódź Kaliska (stacja kolejowa)|Łódź Kaliska]] – [[Forst (Lausitz)|Forst]].

Obecnie istnieją 3 czynne [[Stacja kolejowa|stacje]] i [[przystanek osobowy|przystanki]] kolejowe:
* [[Kalisz (stacja kolejowa)|Kalisz]]
* [[Kalisz Szczypiorno]]
* [[Kalisz Winiary]]

W Kaliszu rozpoczynała się linia [[Kaliska Kolej Dojazdowa|Kaliskiej Kolei Dojazdowej]] [[Kalisz Wąskotorowy]] – [[Turek]] (prześwit: 750&nbsp;mm, linia: 1-torowa, zbudowana: 1914–1917, długość: 56,7&nbsp;km). W lipcu 1991 została zamknięta dla ruchu pasażerskiego, w 1994 zlikwidowano odcinek Kalisz – [[Borków Stary]], a obecnie odbywa się jedynie ruch turystyczny na 7&nbsp;km odcinku [[Złotniki Wielkie]] – [[Zbiersk]]<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.bazakolejowa.pl//index.php?dzial=linie&id=1060&okno=historia&od=0&do=33 |tytuł = Linia Kalisz Wąskotorowy – Turek |opublikowany = Ogólnopolska Baza Kolejowa |data dostępu = 2009-02-10}}</ref>.

Dawniej ruch towarowy odbywał się na 2,5&nbsp;km [[linia kolejowa Kalisz Winiary – Winiary Fabryka|linii Kalisz Winiary – Winiary Fabryka]], przechodzącej przez Las Winiarski do fabryki [[Winiary (przedsiębiorstwo)|Winiary]]-[[Nestlé]]. W 2020 linia ta została rozebrana<ref>{{Cytuj stronę |url = https://inwestycje.kalisz.pl/viewtopic.php?p=141354#p141354 |tytuł = PKP Kalisz |opublikowany = inwestycje.kalisz.pl |data = 2020-04-22 |data dostępu = 2020-05-02}}</ref>.

W Kaliszu ma siedzibę [[Stowarzyszenie Kolejowych Przewozów Lokalnych]] (zał. 2001), które jest zarządcą kilku [[kolej dojazdowa|kolei dojazdowych]] w Polsce.

Obecnie (2024) przez Kalisz kursują pociągi [[PKP Intercity]] ([[InterCity|IC]] i [[Twoje Linie Kolejowe|TLK]]), [[Polregio]], [[Koleje Wielkopolskie|Kolei Wielkopolskich]] oraz [[Łódzka Kolej Aglomeracyjna|Łódzkiej Kolei Aglomeracyjnej]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://portalpasazera.pl/Plakaty |tytuł = Plakatowy rozkład jazdy pociągów |opublikowany = portalpasazera.pl |data dostępu = 2018-12-19}}</ref>.

=== Transport drogowy ===
[[Plik:Kalisz Śródmiejska (1).jpg|mały|[[Ulica Śródmiejska w Kaliszu|Ulica Śródmiejska]]]]
W Kaliszu krzyżują się [[droga krajowa|drogi krajowe]]:
* {{AS-droga|K|12}} [[Łęknica]] – [[Głogów]] – [[Leszno]] – Kalisz – [[Piotrków Trybunalski]] – [[Radom]] – [[Lublin]] – [[Dorohusk]]
* {{AS-droga|K|25}} [[Bobolice]] – [[Bydgoszcz]] – [[Konin]] – Kalisz – [[Ostrów Wielkopolski]] – [[Oleśnica]]
oraz [[drogi wojewódzkie w Polsce|drogi wojewódzkie]]:
* {{AS-droga|W|442}} [[Września]] – Kalisz
* {{AS-droga|W|450}} Kalisz – [[Wieruszów]]
* {{AS-droga|W|470}} [[Kościelec (powiat kolski)|Kościelec]] – [[Turek]] – Kalisz
Na dzień 17 lipca 2024 Kalisz posiadał 642 ulic i placów oraz ponad 340&nbsp;km [[droga publiczna|dróg publicznych]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.bip.kalisz.pl//index.php?s=44&id=40 |tytuł = Wykaz ulic i placów oznaczonych |opublikowany = bip.kalisz.pl |data dostępu = 2018-06-21}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.faktykaliskie.info/artykul/47977,kontrola-wszystkich-drog-i-mostow-takiego-przegladu-nie-bylo-od-lat |tytuł = Kontrola wszystkich dróg i mostów. Takiego przeglądu nie było od lat |opublikowany = faktykaliskie.info |data = 2023-05-21 |data dostępu = 2024-05-12}}</ref>. W mieście znajduje się 1 dworzec autobusowy.

==== Tranzyt ====
[[Plik:KALISZ majowe obrazki 291 - KOŚCIÓŁ PW. ŚW. GOTARDA - panoramio.jpg|mały|[[ulica Szlak Bursztynowy w Kaliszu|Trasa Bursztynowa]]]]
Pierwszą arterią mającą wyprowadzić ruch tranzytowy ze Śródmieścia była wybudowana w latach 1972–1980 [[aleja Wojska Polskiego w Kaliszu|aleja Wojska Polskiego]]<ref name="dzieje">{{cytuj książkę |autor = Alfred Kaczmarek |tytuł = Dzieje kaliskich ulic |wydawca = Towarzystwo Miłośników Kalisza |miejsce = Kalisz |rok = 2002 |strony = 144, 158 |isbn = 83-918428-0-0}}</ref>. W latach 1992–1995 powstał pierwszy fragment zachodniej, wewnętrznej [[obwodnica|obwodnicy]] miejskiej (ulica Walentego Stanczukowskiego); kolejne odcinki oddano do użytku w 2000 i 2004<ref name="dzieje" /> (w 2005 odcinki te przemianowano na [[ulica Józefa Piłsudskiego w Kaliszu|ulicę Józefa Piłsudskiego]]). W latach 2004–2010, w łącznie trzech etapach, wybudowana została południowa, śródmiejska obwodnica – [[ulica Szlak Bursztynowy w Kaliszu|Trasa Bursztynowa]]<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.kalisz.pl/pl/system/files/tresc/kalisia/kalisia-nr-10-11-122010/zalacznik/kalisia101112.pdf |tytuł = Kalisia Nowa 10-12/2010 |opublikowany = kalisz.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20180622005258/http://www.kalisz.pl/pl/system/files/tresc/kalisia/kalisia-nr-10-11-122010/zalacznik/kalisia101112.pdf |zarchiwizowano = 2018-06-22 |data dostępu = 2018-09-29}}</ref>.

W Programie Budowy Dróg Krajowych na lata 2014–2023/2025 zatwierdzonym w 2015 znalazła się rozbudowa [[droga krajowa nr 25 (Polska)|drogi krajowej nr 25]] na 68&nbsp;km odcinku [[Ostrów Wielkopolski]] – [[Konin]] do parametrów [[droga klasy GP|drogi klasy GP]] o przekroju dwujezdniowym, wraz z zachodnią obwodnicą Kalisza<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.archiwum.gddkia.gov.pl/pl/a/28131/p_s25_d01 |tytuł = Rozbudowa drogi krajowej nr 25 |opublikowany = gddkia.gov.pl |data dostępu = 2018-06-21}}</ref>. Zaprojektowano trzy warianty przebiegu trasy, z których jeden zakłada poprowadzenie obwodnicy w całości poza granicami miasta, a dwa w odległości 1–2&nbsp;km od ciągu ulic Podmiejska–Stanczukowskiego–Piłsudskiego<ref>{{Cytuj stronę |url = http://kalisz.naszemiasto.pl/artykul/jak-bedzie-przebiegac-droga-krajowa-25-w-kaliszu-odbeda-sie,4234798,artgal,t,id,tm.html |tytuł = Jak będzie przebiegać droga krajowa 25. W Kaliszu odbędą się konsultacje |opublikowany = kalisz.naszemiasto.pl |data = 2017-09-04 |data dostępu = 2018-06-21}}</ref>.

=== Transport zbiorowy ===
Autobusy, zarówno przewoźników miejskich ([[Kaliskie Linie Autobusowe]], [[Miejski Zakład Komunikacji Ostrów Wielkopolski|Miejski Zakład Komunikacji w Ostrowie Wielkopolskim]], [[Pleszewskie Linie Autobusowe]]) jak i [[Przedsiębiorstwo Komunikacji Samochodowej w Kaliszu|PKS-u Kalisz]] umożliwiają dojazd do ościennych gmin oraz powiatów. Rolę transportu dalekobieżnego zapewnia kolej, zapewniając bezpośrednie dotarcie do licznych miejscowości w Polsce, np. [[Warszawa]], [[Kraków]], [[Szczecin]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Kolej kontra autobusy. Porównanie ofert PKP i PKS dla podróżnych z Kalisza |data = 2022-03-09 |data dostępu = 2022-04-29 |url = https://latarnikkaliski.pl/kolej-kontra-autobusy-porownanie-ofert-pkp-i-pks-dla-podroznych-z-kalisza/ |język = pl}}</ref>.

==== Transport autobusowy ====
[[Plik:Kalisz Solaris Urbino 12 (3).jpg|mały|[[Solaris Urbino 12]] w barwach [[Kaliskie Linie Autobusowe|Kaliskich Linii Autobusowych]]]]
Konieczność budowy [[tramwaj|tramwaju elektrycznego]] w Kaliszu pojawiła się w 1902 po wybudowaniu [[Kolej Warszawsko-Kaliska|Kolei Warszawsko-Kaliskiej]] i gwałtownej rozbudowie miasta w kierunku [[Kalisz (stacja kolejowa)|dworca kolejowego]]. Rozpoczęte w 1912<ref>''Z dziejów guberni kaliskiej. Kalisz'', [w:] ''Kalendarz Kaliski na rok 1914'', Kalisz 1913, s. 52.</ref> prace projektowe zostały przerwane w 1914 w wyniku [[zburzenie Kalisza|zburzenia]] i wyludnienia miasta w czasie [[I wojna światowa|I wojny światowej]].

W [[Historia Polski (1918–1939)|dwudziestoleciu międzywojennym]] linie autobusowe łączyły [[Śródmieście (Kalisz)|Śródmieście]] i dworzec kolejowy. Obsługa połączenia należała do Przedsiębiorstwa Autokomunikacja, którego dwa autobusy kursowały między Warszawską (obecnie Zamkowa) i Wrocławską (dziś Górnośląska), zatrzymując się na przystankach Plac św. Józefa, Ratusz, Most Kamienny oraz Rogatka Wrocławska. Funkcjonował także transport autobusowy do dworca kolei wąskotorowej, realizowany przez jej właściciela, czyli Kalisko-Turecką Kolej Powiatową<ref name="lat">[https://latarnikkaliski.pl/historia-i-rozwoj-komunikacji-miejskiej-w-kaliszu/ Historia i rozwój komunikacji miejskiej w Kaliszu]</ref>. Podobnie jak przed I wojną światową plan budowy tramwaju elektrycznego w mieście nie został zrealizowany<ref>Bonusiak W., ''Rozwój gospodarczy Kalisza w latach 1918–1939'', [w:] ''Dzieje Kalisza'', red. Rusiński W., Poznań 1977, s. 573.</ref>.

Po zakończeniu [[II wojna światowa|II wojny światowej]] komunikację miejską uruchomiono ponownie 29 maja 1945. Pierwsza linia Miejskiej Komunikacji Autobusowej korzystała z dwóch poniemieckich autobusów na gaz świetlny marki [[Büssing]]. W 1945 przewieziono prawie 45 tysięcy pasażerów. W 1950 roku spółkę przekształcono w Miejski Zakład Komunikacyjny<ref name="lat" />. W latach 50. powstała zajezdnia przy ul. Majkowskiej<ref name="75l">[https://www.kalisz.pl/dla-mieszkanca/aktualnosci/75-lat-komunikacji-miejskiej-w-kaliszu,28198 75 lat komunikacji miejskiej w Kaliszu]</ref>. W 1957 Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne obsługiwało 11 linii autobusowych<ref>''Informator miasta Kalisza na rok 1957'', opr. Michalski L., Starski M., Kalisz 1957, s. 41–43.</ref>, dysponując w 1963 51 autobusami poruszającymi się po sieci o długości 99&nbsp;km<ref name="75l" />. W 1980 Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej obsługiwało 29 linii, w 1992 Miejski Zakład Komunikacyjny obsługiwał 32 linie, w tym dwie nocne (101, 102).

13 maja 1994 zarząd miasta podpisał z {{link-interwiki|Southern Vectis|Q=Q4049829}} umowę o przekształceniu Miejskiego Zakładu Komunikacyjnego w spółkę [[Kaliskie Linie Autobusowe]], która rozpoczęła działalność 1 czerwca tego samego roku<ref>{{Cytuj książkę | autor = Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak | tytuł = Kronika miasta Kalisza | wydawca = Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk | miejsce = Kalisz | rok = 2002 | strony = 234 | isbn =83-85638-43-1}}</ref>.

Według stanu na grudzień 2023 w mieście i na obszarze [[aglomeracja kalisko-ostrowska|zespołu miejskiego]] Kaliskie Linie Autobusowe obsługują 24 linie<ref>{{Cytuj | url=https://kla.com.pl/rozklad-jazdy-tabelaryczny/ | tytuł=Rozkład jazdy – Tabelaryczny – Kaliskie Linie Autobusowe<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> | opublikowany=com.pl | język=pl | data dostępu=2024-04-23}}</ref>, w tym m.in. linie podmiejskie do [[Nowe Skalmierzyce|Nowych Skalmierzyc]] i [[Opatówek|Opatówka]] oraz jedną linię nocną (linia N1). W styczniu 2023 zaprzestały obsługi połączenia z [[Ostrów Wielkopolski|Ostrowem Wielkopolskim]]<ref>{{Cytuj | url=https://kla.com.pl/zmiany-czesci-rozkladu-jazdy-od-nowego-roku-i-nowa-linia-nr-21/ | tytuł=Zmiany części rozkładu jazdy od nowego roku i nowa linia nr 21. – Kaliskie Linie Autobusowe<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> | opublikowany=com.pl | język=pl | data dostępu=2024-04-23}}</ref> (linię przyspieszoną M obsługuje [[Miejski Zakład Komunikacji Ostrów Wielkopolski|MZK Ostrów Wlkp.]]<ref>{{Cytuj | url=http://rozklad.com/maps/index.php?IDKlienta=OSTROW_MZK&cmd=schemat | tytuł=Ostrów Wlkp. MZK Rozkład<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> | opublikowany=com/maps/index.php?IDKlienta=OSTROW_MZK&cmd=schemat | język=pl | data dostępu=2024-04-23}}</ref>). Na terenie Kalisza rozlokowanych jest 337 przystanków komunikacji<ref>{{Cytuj |tytuł = Analiza siatki przystanków autobusowych w Kaliszu |data = 2022-04-11 |data dostępu = 2022-04-29 |url = https://latarnikkaliski.pl/analiza-siatki-przystankow-autobusowych-w-kaliszu/ |język = pl}}</ref>, z których korzystają wszyscy przewoźnicy odbywający kursy po mieście.

=== Transport rowerowy ===
[[Plik:Kaliski Rower Miejski.jpg|thumb|Stacja [[Kaliski Rower Miejski|Kaliskiego Roweru Miejskiego]] na [[Winiary (Kalisz)|Winiarach]]]]
Pierwsza [[droga dla rowerów (Polska)|ścieżka rowerowa]] w Kaliszu, o długości niespełna 300 metrów, powstała w 1999 wzdłuż ulicy Sportowej{{fakt|data=2023-07}}. W 2023 łączna ich długość wynosiła 64&nbsp;km<ref name="bdl" />.

1 lipca 2017 uruchomiono po raz pierwszy [[Kaliski Rower Miejski]]<ref>{{cytuj stronę |url = https://kaliskirowermiejski.pl/start-kaliskiego-roweru-miejskiego/ |tytuł = Już w sobotę wystartuje Kaliski Rower Miejski |opublikowany = kaliskirowermiejski.pl |data = 2017-06-28 |data dostępu = 2018-07-01}}</ref>. W sezonie letnim 2018 na system złożyło się 30 stacji i 283 [[rower]]y<ref>{{cytuj stronę |url = https://kaliskirowermiejski.pl/kaliski-rower-miejski-od-niedzieli-nowe-stacje/ |tytuł = Kaliski Rower Miejski – od niedzieli nowe stacje |opublikowany = kaliskirowermiejski.pl |data = 2018-06-28 |data dostępu = 2018-07-01}}</ref>. W 2022, w związku z systematycznie malejącą liczbą wypożyczeń, zrezygnowano z dalszego funkcjonowania Kaliskiego Roweru Miejskiego<ref>{{Cytuj stronę |url = https://calisia.pl/miasto-rezygnuje-z-roweru-miejskiego,59745 |tytuł = Miasto rezygnuje z roweru miejskiego! |opublikowany = calisia.pl |data = 2022-11-29 |data dostępu = 2024-05-12}}</ref>.

=== Transport lotniczy ===
Najbliższe międzynarodowe porty lotnicze to (po ok. 120&nbsp;km od Kalisza): [[Port lotniczy Łódź-Lublinek|Łódź-Lublinek]], [[Port lotniczy Wrocław-Strachowice|Wrocław-Strachowice]] i [[Port lotniczy Poznań-Ławica|Poznań-Ławica]]. Spośród lotnisk regionalnych komunikację zapewnia, znajdujące się w [[Michałków (województwo wielkopolskie)|Michałkowie]] pod [[Ostrów Wielkopolski|Ostrowem Wielkopolskim]], [[Lotnisko Ostrów Wielkopolski-Michałków|lotnisko sportowe Aeroklubu Ostrowskiego]].

W 1993 zostało otwarte sanitarne [[lądowisko Kalisz|lądowisko]] przy ul. Poznańskiej.

== Bezpieczeństwo publiczne ==
[[Plik:Renault Kangoo policja Kalisz.jpg|mały|Radiowóz Komendy Miejskiej Policji w Kaliszu]]
W Kaliszu znajdują się miejskie komendy [[Policja|Policji]] i [[Państwowa Straż Pożarna|Państwowej Straży Pożarnej]] oraz pięć jednostek [[Ochotnicza straż pożarna w Polsce|Ochotniczej Straży Pożarnej]]. Miasto posiada również [[Straż miejska (Polska)|Straż Miejską]] i placówkę [[Straż Graniczna (Polska)|Straży Granicznej]]<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.nadodrzanski.strazgraniczna.pl/nad/placowki/psg-w-kaliszu/7904,PSG-w-Kaliszu.html |tytuł = PSG w Kaliszu |opublikowany = Nadodrzański Oddział Straży Granicznej |data dostępu = 2018-06-21}}</ref>.

=== Opieka zdrowotna ===
[[Plik:Kalisz Wojewódzki Szpital Zespolony.JPG|mały|[[Wojewódzki Szpital Zespolony im. Ludwika Perzyny w Kaliszu|Wojewódzki Szpital Zespolony im. Ludwika Perzyny]]]]
W Kaliszu znajduje się kilkadziesiąt publicznych i niepublicznych [[Przychodnia lekarska|przychodni]] i zakładów ochrony zdrowia, w tym 3 szpitale na terenie miasta, 2 szpitale w jego obrębie o charakterze wojewódzkim; delegatura [[Narodowy Fundusz Zdrowia|NFZ]]; siedziba [[Państwowa Inspekcja Sanitarna|Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej]] oraz oddział rejonowy [[Polski Czerwony Krzyż|Polskiego Czerwonego Krzyża]]. W 2014 otwarto Ośrodek Radioterapii będący filią Wielkopolskiego Centrum Onkologii, wybudowany głównie ze środków województwa wielkopolskiego<ref>{{Cytuj |tytuł = Kalisz: Ośrodek Radioterapii przyjął pierwszych pacjentów |czasopismo = Portal Samorządowy |data dostępu = 2016-05-27 |opublikowany = portalsamorzadowy.pl |url = http://www.portalsamorzadowy.pl/ochrona-zdrowia/kalisz-osrodek-radioterapii-przyjal-pierwszych-pacjentow,76963.html}}</ref>.

==== Szpitale ====
* [[Wojewódzki Szpital Zespolony im. Ludwika Perzyny w Kaliszu]] ([[ulica Poznańska w Kaliszu|ul. Poznańska]] 79 / ul. Toruńska 7)
** były Wojewódzki Szpital Matki i Dziecka im. Przemysława II (w 2006 połączony z WSZ im. Ludwika Perzyny)
* [[Ośrodek Radioterapii w Kaliszu]] (filia [[Wielkopolskie Centrum Onkologii|Wielkopolskiego Centrum Onkologii]]) (ul. Kaszubska 12)<ref>{{Cytuj |url = https://wco.pl/2014/11/12/otwarcie-osrodka-radioterapii-w-kaliszu/ |tytuł = Otwarcie Ośrodka Radioterapii w Kaliszu |opublikowany = wco.pl |data dostępu = 2018-06-21}}</ref>
* Klinika Kalmedica – szpital niepubliczny ([[Ulica Częstochowska w Kaliszu|ul. Częstochowska]] 71–75)
* Wojewódzki Specjalistyczny Zespół Zakładów Opieki Zdrowotnej Chorób Płuc i Gruźlicy w [[Wolica (województwo wielkopolskie)|Wolicy]]
* Wojewódzki Zakład Opieki Psychiatrycznej w [[Sokołówka (Krzyżówki)|Sokołówce]]

== Nauka i oświata ==
[[Plik:Kalisz 01.JPG|mały|[[I Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka w Kaliszu|I Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka]]]]
[[Plik:Kalisz II LO.jpg|mały|[[II Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Kościuszki w Kaliszu|II Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Kościuszki]]]]

=== Placówki oświatowe ===
* 13 publicznych [[przedszkole|przedszkoli]]<ref name="oświata">{{Cytuj stronę |url = https://www.bip.kalisz.pl/index.php?s=1011&id=1000 |tytuł = Jednostki oświatowe |opublikowany = bip.kalisz.pl |data dostępu = 2024-05-12}}</ref>
* 23 publiczne [[szkoła podstawowa|szkoły podstawowe]] (w tym 2 specjalne)<ref name="oświata" />

==== Licea ====
* 7 [[Liceum ogólnokształcące|liceów ogólnokształcących]]<ref name="oświata" />:
** [[I Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka w Kaliszu|I Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka]]
** [[II Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Kościuszki w Kaliszu|II Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Kościuszki]]
** [[III Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika w Kaliszu|III Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika]]
** IV Liceum Ogólnokształcące im. Ignacego Jana Paderewskiego
** V Liceum Ogólnokształcące im. Jana III Sobieskiego
** VI Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych
** VII Liceum Ogólnokształcące – Szkoła Mistrzostwa Sportowego

==== Szkoły artystyczne ====
* Liceum Sztuk Plastycznych im. Tadeusza Kulisiewicza (w ZSPP)
* Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Henryka Melcera

==== Szkoły zawodowe ====
* 4 zespoły szkół obejmujące [[technikum|technika]] oraz [[Zasadnicza szkoła zawodowa|branżowe szkoły I stopnia]]<ref name="oświata" />:
** Zespół Szkół Ponadpodstawowych
*** Branżowa Szkoła I stopnia nr 1
*** Technikum Budowlano-Elektryczne im. Kazimierza III Wielkiego
*** Technikum Budowy Fortepianów im. Gustawa Arnolda Fibigera (jedyna tego typu szkoła w Polsce i jedna z trzech w Europie)<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.zspp.kalisz.pl/nab%C3%B3r/technikum-budowy-fortepian%C3%B3w |tytuł = Technikum Budowy Fortepianów |opublikowany = zspp.kalisz.pl |data dostępu = 2024-05-12}}</ref>
** Zespół Szkół Gastronomiczno Hotelarskich im. Janka Bytnara „Rudego”
** Zespół Szkół Samochodowych im. Stanisława Staszica
** Zespół Szkół Zawodowych im. Zesłańców Sybiru
* [[Zespół Szkół Ekonomicznych w Kaliszu|Zespół Szkół Ekonomicznych]]
* Zespół Szkół Techniczno-Elektronicznych
* Technikum im. św. Józefa

=== Szkoły wyższe ===
[[Plik:Kalisz PWSZ.jpg|mały|Budynek Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Kaliszu (2018). Od 2023 w budynku znajduje się rektorat Uniwersytetu Kaliskiego]]
[[Plik:Kalisz WPA UAM.JPG|mały|Wydział Pedagogiczno-Artystyczny w Kaliszu]]
* [[Uniwersytet Kaliski im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego]]<ref name="uniwersytet" />, w latach 1999–2020 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Kaliszu<ref>Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 lipca 1999 r. w sprawie utworzenia Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Kaliszu ({{Dziennik Ustaw|1999|60|640}}).</ref>, w latach 2020–2023 Akademia Kaliska<ref>Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 4 sierpnia 2020 r. w sprawie zmiany nazwy Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego w Kaliszu ({{Dziennik Ustaw|2020|1350}}).</ref>
* [[Wydział Pedagogiczno-Artystyczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu]], od 2018 filia [[Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu|Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu]], utworzony w 1960 jako Studium Nauczycielskie im. Marii Konopnickiej w Kaliszu<ref name="KmKuczelnie">{{Cytuj książkę |autor = Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak |tytuł = Kronika miasta Kalisza |wydawca = Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk |miejsce = Kalisz |rok = 2002 |strony = 49, 58, 82, 200, 203, 224 |isbn = 83-85638-43-1}}</ref>
* [[Akademia Wymiaru Sprawiedliwości]] w Warszawie, Kampus Mundurowy w Kaliszu, utworzony w 1955 jako Centrum Wyszkolenia Służby Więziennej<ref name="KmKuczelnie" />, do 2019 działał jako Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu
* [[Wyższa Szkoła Finansów i Informatyki im. prof. Janusza Chechlińskiego w Łodzi]], Wydział Ekonomii w Kaliszu
* [[Wielkopolska Akademia Społeczno-Ekonomiczna w Środzie Wielkopolskiej]], Wydział Nauk Społecznych w Kaliszu<ref>{{Cytuj stronę |url = https://wase.edu.pl/wnsk/ |tytuł = Wydział Nauk Społecznych w Kaliszu |opublikowany = wase.edu.pl |data dostępu = 2024-05-12}}</ref>

W latach 1583–1773 działało [[kolegium jezuitów w Kaliszu]], jedno z największych w kraju, liczące kilkanaście katedr; zostało zamknięte po kasacie Towarzystwa Jezusowego (1773)<ref name="KmKuczelnie" />.

W latach 1960–1975 działało [[Wydział Pedagogiczno-Artystyczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu|Studium Nauczycielskie im. Marii Konopnickiej w Kaliszu]]<ref>{{Cytuj pismo | autor = Jan Hellwig |tytuł = Studium Nauczycielskie w Kaliszu (1960–1975) | czasopismo = Rocznik Kaliski | wolumin = Tom X | wydanie = | strony = 233–255 | data = 1977 | wydawca = Wydawnictwo Poznańskie | miejsce = Poznań |issn = |doi =}}</ref>, zaś w latach 1990–2015 działało [[Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Kaliszu]]<ref name="KmKuczelnie" />.

W latach 1593–1621 w Kaliszu działało pierwsze seminarium duchowne archidiecezji gnieźnieńskiej, założone przez prymasa [[Stanisław Karnkowski|Stanisława Karnkowskiego]]; w 1621 zostało przeniesione do Gniezna<ref name="KmKuczelnie" />. W latach 1993–2020 działało [[Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Kaliskiej]]; w 2020 [[Dykasteria ds. Duchowieństwa]] podjęła decyzję o „czasowym zamknięciu” seminarium w Kaliszu<ref>{{Cytuj stronę | url = https://poznan.wyborcza.pl/poznan/7,36001,26092786,kleryk-z-pornozdjeciami-promowany-w-seminarium-na-kontrole.html | tytuł = Kleryk z pornozdjęciami promowany w seminarium. Na kontrolę jedzie arcybiskup, który wiedział o tym od dwóch lat | autor = Piotr Żytnicki | opublikowany = poznan.wyborcza.pl | data = 03 lipca 2020| język = | data dostępu = 2023-01-22}}</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = https://poznan.wyborcza.pl/poznan/7,36001,26406523,papiez-przyjal-rezygnacje-biskupa-edwarda-janiaka-kaliskie.html | tytuł = Papież przyjął rezygnację biskupa Edwarda Janiaka. Kaliskie seminarium zamknięte | autor = Piotr Żytnicki | opublikowany = poznan.wyborcza.pl | data = 17 października 2020 | język = | data dostępu = 2023-01-22}}</ref>.

=== Pozostałe szkoły ===
* [[Studium Animatorów Kultury w Kaliszu]]
* Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego w Kaliszu
* Młodzieżowy Dom Kultury im. Władysława Broniewskiego
* [[Uniwersytet trzeciego wieku|Uniwersytet Trzeciego Wieku]] „Calisia” pod patronatem naukowym Uniwersytetu Kaliskiego – utworzony w 2006<ref>{{Cytuj |tytuł = Uniwersytet Trzeciego Wieku świętował 10-lecie |data dostępu = 2016-05-27 |opublikowany = Calisia.pl |url = http://www.calisia.pl/articles/uniwersytet-trzeciego-wieku-swietowal-10-lecie |język = pl}}</ref>

== Kultura ==
[[Plik:Teatr w miejscowości Kalisz.jpg|mały|[[Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego w Kaliszu|Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego]]]]
[[Plik:Budynek administracji wojskowej w Kaliszu.jpg|mały|Centrum Kultury i Sztuki przy ul. Łaziennej]]
[[Plik:Kalisz Zawodzie 04.jpg|mały|[[Rezerwat Archeologiczny Zawodzie|Rezerwat archeologiczny „Kaliski Gród Piastów”]]]]
Kalisz stanowi drugi po Poznaniu ośrodek kulturalny w [[województwo wielkopolskie|województwie wielkopolskim]]. Znajdują się tutaj m.in. [[Filharmonia Kaliska]], dwa teatry repertuarowe: [[Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego w Kaliszu|Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego]] i Niepubliczny Teatr Impresaryjny „Scena Tam2”, [[Centrum Kultury i Sztuki w Kaliszu|Centrum Kultury i Sztuki]], [[Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej w Kaliszu|Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej]], [[Miejska Biblioteka Publiczna im. Adama Asnyka w Kaliszu|Miejska Biblioteka Publiczna im. Adama Asnyka]], [[Książnica Pedagogiczna im. Alfonsa Parczewskiego w Kaliszu|Książnica Pedagogiczna im. Alfonsa Parczewskiego]], [[Galeria Sztuki im. Jana Tarasina w Kaliszu|Galeria Sztuki im. Jana Tarasina]] (w latach 1977–2010: Biuro Wystaw Artystycznych), Ośrodek Kultury Plastycznej „Wieża Ciśnień” im. Bogdana Jareckiego, [[Rezerwat Archeologiczny Zawodzie]].

W mieście działają trzy kina: kino „Centrum” 3D w Centrum Kultury i Sztuki, 5-salowy multipleks [[Multikino]] (1271 miejsc) w [[Galeria Tęcza|Galerii Tęcza]] (do 2022 działał pod marką [[Cinema 3D]]) i 7-salowy multipleks [[Helios (sieć kin)|Helios]] (1442 miejsca) w [[Galeria Amber|Galerii Amber]].

W Kaliszu co roku odbywa się kilka festiwali, m.in. [[Kaliskie Spotkania Teatralne]] (od 1961), [[Międzynarodowy Festiwal Pianistów Jazzowych]] (od 1974), [[Ogólnopolski Festiwal Zespołów Muzyki Dawnej „Schola Cantorum”]] (od 1978), a także [[Międzynarodowy Festiwal „Chopin w barwach jesieni”]], [[Festiwal Muzyczny „Gramy nad Prosną”]], [[Multi Art Festiwal]], [[Ogólnopolski Festiwal Poetycki im. Wandy Karczewskiej]]. Od 2015 organizowany jest ogólnopolski [[Konkurs Poetycki im. Rodziny Wiłkomirskich]].

W 1950 w Kaliszu nakręcono film obyczajowy pt. ''[[Dwie brygady]]'', charakterystyczny dla nurtu socrealizmu, zaś w 1967 film fabularny pt. ''[[Piękny był pogrzeb, ludzie płakali]]'' w reżyserii [[Zbigniew Chmielewski|Zbigniewa Chmielewskiego]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://filmpolski.pl/fp/index.php?film=124546 |tytuł = Piękny był pogrzeb, ludzie płakali |opublikowany = filmpolski.pl |data dostępu = 2011-07-20}}</ref>.

=== Muzea ===
* [[Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej w Kaliszu]], założone w 1906, prowadzi m.in. oddział [[Centrum Rysunku i Grafiki im. Tadeusza Kulisiewicza]], otwarty w 1994
* społeczne Muzeum Techniki i Uzbrojenia Wojskowego w Kaliszu, założone w 2011
* prywatne Muzeum im. G. J. Osiakowskich, otwarte w 2013

=== Media ===
W 1939 w Kaliszu ukazywało się 11 tytułów prasowych, m.in. „Czyn i Słowo”, „Echo Kaliskie Ilustrowane” (z dodatkiem dla dzieci „Mały Kurjer”), „Express Kaliski”, „[[Gazeta Kaliska]]”, „[[Kaliszer Leben]]”, „[[Kaliszer Woch]]”, „Kurier Kaliski”, „[[Pokrzywy (dwutygodnik)|Pokrzywy]]”, „Tabor”<ref name="autonazwa1" /><ref>{{Cytuj książkę |autor = Aleksander Pakentreger |tytuł = Żydzi w Kaliszu w latach 1918–1939 : problemy polityczne i społeczne |data = 1988 |miejsce = Warszawa |wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe |strony = 297–312 |isbn = 83-01-08374-3}}</ref>.

W latach 1977–1989 w Kaliszu wydawano miesięcznik społeczno-kulturalny „[[Południowa Wielkopolska]]”<ref name="KmKmedia">{{Cytuj książkę |autor = Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak |tytuł = Kronika miasta Kalisza |wydawca = Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk |miejsce = Kalisz |rok = 2002 |strony = 212 |isbn = 83-85638-43-1}}</ref>.

W Kaliszu działa oddział [[Polska Agencja Prasowa|Polskiej Agencji Prasowej]].

{{Dopracować|sekcja|źródła=2022-04|kryteria=2022-04|nieency=2022-04}}
* Prasa:
** „[[Ziemia Kaliska (tygodnik)|Ziemia Kaliska]]”, lokalny tygodnik wydawany od 1957
** „[[Życie Kalisza]]”, lokalny tygodnik wydawany od 1990
** „[[Gazeta Wyborcza]]”, redakcja serwisu w Kaliszu (od 2021)<ref>{{Cytuj stronę | url = https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/kalisz-wyborcza-pl-redaktor-naczelna-paula-skalnicka-kirpsza | tytuł = Wyborcza.pl uruchamia 33. serwis lokalny – w Kaliszu | autor = jsx | opublikowany = wirtualnemedia.pl | data = 27 października 2021 | język = | data dostępu = 2022-03-17}}</ref>
** 7 Dni Kalisza
** [[Opiekun (czasopismo)|Opiekun]]
** [[Głos Wielkopolski]] (oddział w Kaliszu)
** Nasz Rynek (bezpłatna)
** Express Kaliski (bezpłatna)
* Radio:
** [[Radio Centrum (Kalisz)|Radio Centrum]] (106,4&nbsp;MHz)
** Polskie Radio [[Radio Poznań]] O/Kalisz (91,1&nbsp;MHz)
** Diecezjalne [[Radio Rodzina (Kalisz)|Radio Rodzina]] (103,1&nbsp;MHz)
** [[Radio Eska]] Kalisz/Ostrów (101,1&nbsp;MHz)
* Telewizja:
** [[Multimedia Polska]] S.A., Ogólnopolskie Biuro w Kaliszu
** [[UPC Polska|UPC]]
** Telewizja Kalisz
* Portale internetowe:
** calisia.pl
** ecentrum.pl
** faktykaliskie.info
** ikalisz.pl
** kalisz.pl
** kalisz.naszemiasto.pl
** kalisz24.info.pl
** rc.fm
** wkaliszu.pl

== Sport i turystyka ==
[[Plik:Fotografia grupowa Kaliskiego Towarzystwa Wioślarskiego.jpg|mały|Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie, zarząd i wioślarze (1934)<ref>{{Cytuj pismo | autor = E. Lenartowicz | tytuł = Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie na pierwszem miejscu tabeli związkowej | czasopismo = Sport Wodny | wolumin = Rok 10 | wydanie = 18 |strony = 346–347 | data = 1 października 1934 |wydawca = |miejsce = |issn = |doi =}}</ref>]]
[[Plik:Policyjny Klub Sportowy w Kaliszu i KS Prosna - przystanie.jpg|mały|Przystanie wioślarskie Policyjnego Klubu Sportowego i Wojskowego Klubu Sportowego „Prosna” (1935)]]
Pierwsze towarzystwa sportowe powstawały w Kaliszu już pod koniec XIX wieku, w 1892 założono [[Kaliskie Towarzystwo Cyklistów]]<ref>{{Cytuj książkę | autor = Tadeusz Chrzanowski | tytuł = Kalisz | wydawca = Wydawnictwo „Sport i Turystyka” | miejsce = Warszawa | rok = 1978 |strony = 16}}</ref>, w 1894 [[Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie]]. W latach 30. XX wieku Kalisz był jednym z najsilniejszych ośrodków [[wioślarstwo|wioślarskich]] w Polsce – działało w nim w tym czasie aż pięć klubów wioślarskich: Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie (1894), [[Kaliskie Towarzystwo Wioślarek]] (1927), [[Klub Wioślarski z roku 1930]], sekcja wioślarska Policyjnego Klubu Sportowego (1932)<ref>''Kluby należące do Polskiego Związku Towarzystw Wioślarskich'', „Sport Wodny” 1/1933, s. 2, [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=354207&from=publication Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa] [dostęp 2019-03-04].</ref> oraz Wojskowy Klub Wioślarski „Prosna”<ref>Sport Wodny 1931 Nr 13, s. 200, [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=353247&from=publication Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa] [dostęp 2019-03-04].</ref>.

W Kaliszu swoją siedzibę miał{{kiedy|data=2022-10}} Polski Związek Snookera i Bilarda Angielskiego<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.snooker.pl/historia.php |tytuł = Polski Związek Snookera i Bilarda Angielskiego – Historia |opublikowany = snooker.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20160305152851/http://www.snooker.pl/historia.php |zarchiwizowano = 2016-03-05 |data dostępu = 2020-12-25}}</ref>.

W 2011 w hali [[Arena Kalisz|Kalisz Arena]] rozegrano 18. [[mecz Gwiazd Polskiej Ligi Koszykówki 2011|mecz Gwiazd Polskiej Ligi Koszykówki]]. 16 maja 2015 w Kaliszu odbyły się Mistrzostwa Polski Federacji NAC w [[Kulturystyka|Kulturystyce]] i [[Fitness]]<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.kalisz.pl/pl/q/dla-mieszkancow/aktualnosci/mistrzostwa-polski-w-kulturystyce-i-fitness-kalisz-2015 |tytuł = Mistrzostwa Polski w Kulturystyce i Fitness Kalisz 2015 |opublikowany = kalisz.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20161011083542/http://www.kalisz.pl/pl/q/dla-mieszkancow/aktualnosci/mistrzostwa-polski-w-kulturystyce-i-fitness-kalisz-2015 |zarchiwizowano = 2016-10-11 |data dostępu = 2018-12-23}}</ref>.

Od nazwy osiedla [[Szczypiorno]] pochodzi druga nazwa [[piłka ręczna|piłki ręcznej]]: szczypiorniak.

=== Drużyny sportowe ===
{| class="wikitable"
!Dyscyplina
!Nazwa klubu
|-
|[[Piłka siatkowa|Siatkówka]]
|[[MKS Kalisz (piłka siatkowa mężczyzn)|MKS Kalisz]], MUKS Amber Kalisz, MUKS Grom Kalisz, UKS Augustynki Kalisz, KPS Calisia Kalisz
|-
|[[Piłka nożna]]
|[[Calisia Kalisz]], [[Prosna Kalisz]], [[KKS 1925 Kalisz]]
|-
|[[Kolarstwo]]
|[[Kaliskie Towarzystwo Kolarskie]]
|-
|[[Wioślarstwo]]
|[[Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie]]
|-
|[[Kajakarstwo]]
|Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie
|-
|[[Koszykówka]]
|AZS PWSZ Kalisz, [[KKS Drogbruk Kalisz]], KT Kosz Kalisz
|-
|[[Piłka ręczna]]
|[[MKS Kalisz (piłka ręczna)|MKS Kalisz]]
|-
|[[Lekkoatletyka]]
|[[Calisia Kalisz|MKS Calisia Kalisz]], UKS 12 Kalisz
|-
|[[Pływanie (sport)|Pływanie]]
|UKS 9 Kalisz
|-
|[[Tenis]]
| KKS 1925 Kalisz, Kaliskie Towarzystwo Tenisowe
|-
|[[Strzelectwo|Strzelectwo sportowe]]
|KSS LOK Bursztyn, Stowarzyszenie Strzeleckie „Bellona”
|-
|[[Boks]]
|Prosna Kalisz
|-
|[[Sport walki|Sporty walki]]
|Arkadia Kalisz, MMA Tornado Kalisz
|-
|[[Rugby (sport)|Rugby]]
|Husaria Kalisz<ref>{{cytuj |url=https://kalisz.naszemiasto.pl/mecz-reprezentacji-polski-rugby-league-rozegrany-zostanie/ar/c2-9454039 |tytuł=Mecz reprezentacji Polski rugby league rozegrany zostanie na Majkowskim Wembley |opublikowany=kalisz.naszemiasto.pl |autor=Bartłomiej Hypki |data=2023-09-14 |data dostępu=2024-01-24}}</ref>
|}

=== Obiekty sportowe ===
[[Plik:Kalisz Arena (2).JPG|mały|Hala widowiskowo-sportowa [[Arena Kalisz]]]]
[[Plik:Kalisz Aquapark (1).JPG|mały|Park wodny]]
W 1898 w Parku Miejskim zbudowano pierwszą przystań wioślarską; kolejną przystań wioślarską zbudowano w 1913 na Łęgu Rypinkowskim. W 1927 w Parku Sportowym otwarto [[Stadion Sportowy w Kaliszu|Stadion Miejski]], na którym zbudowano pierwszy w Polsce betonowy tor kolarski<ref>{{Cytuj książkę |autor = Paweł Anders |tytuł = Województwo kaliskie |wydawca = Krajowa Agencja Wydawnicza |miejsce = Poznań |rok = 1980 |strony = 38}}</ref>.

'''Ważniejsze obiekty sportowe w Kaliszu'''
{| class="wikitable sortable" style="text-align:center;"
!Obiekt
!Adres
!Przeznaczenie
!Liczba miejsc siedzących
|-
|Hala sportowo-widowiskowa [[Arena Kalisz|Arena]]
|[[ulica Prymasa Stefana Wyszyńskiego w Kaliszu|ul. Wyszyńskiego]] 22–24
|wielofunkcyjna
|3164
|-
|[[Stadion Miejski w Kaliszu|Stadion Miejski]]
|[[ulica Łódzka w Kaliszu|ul. Łódzka]] 19–29
|piłka nożna, lekkoatletyka
|8166
|-
|[[Stadion Sportowy w Kaliszu|Stadion Sportowy]]
|ul. Wał Matejki 2–4
|piłka nożna, kolarstwo torowe
|500
|-
|Hala sportowo-widowiskowa OSRiR
|ul. Łódzka 19–29
|wielofunkcyjna
|720+300
|-
|Hala lekkoatletyczna OSRiR
|ul. Łódzka 19–29
|wielofunkcyjna
|600
|-
|Hala w kampusie [[Uniwersytet Kaliski im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego|Uniwersytetu Kaliskiego]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Nowoczesna hala PWSZ |data dostępu = 2017-07-04 |opublikowany = wkaliszu.pl |url = https://wkaliszu.pl/8057218/EDUKACJA_Nowoczesna_hala_PWSZ.html |język = pl}}</ref>
|[[Ulica Poznańska w Kaliszu|ul. Poznańska]] 201–205
|wielofunkcyjna
|200
|-
|Pływalnia OSRiR
|ul. Łódzka 19–29
|pływanie
|200
|-
|Korty tenisowe KTT
|ul. Łódzka 19–29
|tenis
|80
|-
|Park wodny
|ul. Sportowa 10
|pływanie
| –
|-
|Lodowisko-rolkowisko
|ul. Wyszyńskiego 22–24
|jazda na łyżwach, jazda na rolkach
| –
|-
|Golf Park Jantar
|ul. Wiankowa 63–67
|golf
| –
|}

=== Turystyka ===
Przez miasto przechodzi [[Bursztynowy Szlak Rowerowy]] o długości 200 km biegnący z [[Syców|Sycowa]] do wsi [[Przewóz (województwo kujawsko-pomorskie)|Przewóz]] w pobliżu jeziora [[Gopło]] oraz odcinek południowy [[Transwielkopolska Trasa Rowerowa|Transwielkopolskiej Trasy Rowerowej]] znad [[Jezioro Maltańskie|Jeziora Maltańskiego]] do [[Siemianice (województwo wielkopolskie)|Siemianic]] na południowym krańcu województwa wielkopolskiego. W Kaliszu mieści się oddział [[Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze|Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego]] im. Stanisława Graevego.

W Kaliszu znajduje się 10 obiektów noclegowych, w tym 7 [[hotel]]i; w 2022 miasto odwiedziło 26&nbsp;375 turystów, w tym 3243 turystów zagranicznych<ref name="bdl" />.

== Religia ==
Kalisz jest siedzibą kurii katolickiej [[diecezja kaliska|diecezji kaliskiej]] (1992). Miasto obejmują dwa dekanaty: [[dekanat Kalisz I|Kalisz I]] i [[dekanat Kalisz II|Kalisz II]].
{{Grafika rozwinięta
|położenie  = center
|tytuł      = Wybrane kościoły w Kaliszu
|tło        = #eeeeee
|grafika1   = Bazylika w Kaliszu. Widok z wieży ratusza.jpg
|szerokość1 = {{#expr: (150 * 3700 / 2350) round 0}}
|opis1      = [[Bazylika kolegiacka Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kaliszu|Bazylika kolegiacka Wniebowzięcia NMP]] (z lewej) i [[Kościół św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa w Kaliszu|kościół garnizonowy]] (z prawej)
|grafika2   = SM Kalisz Kościół św Wojciecha 2022 (3934).jpg
|szerokość2 = {{#expr: (150 * 3700 / 2350) round 0}}
|opis2      = Drewniany [[Kościół św. Wojciecha w Kaliszu|kościół św. Wojciecha]] wybudowany w 1798
|grafika3   = SM Kalisz Kościół św Gotarda 2018 (1).jpg
|szerokość3 = {{#expr: (150 * 3700 / 4620) round 0}}
|opis3      = [[Kościół św. Gotarda w Kaliszu|Kościół św. Gotarda]] z 1910
|grafika4   = Kalisz kościół Opatrzności Bożej.jpg
|szerokość4 = {{#expr: (150 * 3700 / 2660) round 0}}
|opis4      = [[Kościół Opatrzności Bożej w Kaliszu|Kościół Opatrzności Bożej]] wybudowany w latach 1967–1972
|grafika5   = Kalisz kościół NMP Królowej Polski.jpg
|szerokość5 = {{#expr: (150 * 3700 / 2850) round 0}}
|opis5      = [[Kościół Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski w Kaliszu|Kościół Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski]] z przełomu lat 80. i 90. XX w.
}}
W latach 1818–1925 Kalisz był stolicą [[diecezja kujawsko-kaliska|diecezji kujawsko-kaliskiej]]; [[ingres]] pierwszego biskupa kaliskiego [[Andrzej Wołłowicz|Andrzeja Wołłowicza]] do [[katedra św. Mikołaja Biskupa w Kaliszu|kościoła św. Mikołaja Biskupa w Kaliszu]] odbył się 4 lipca 1819<ref>{{cytuj |autor = Adam Chodyński |tytuł = Kieszonkowa kroniczka historyczna miasta Kalisza |wydawca = Księgarnia Maksymiliana Hofmańskiego |miejsce = Kalisz |data = 1885 |s = 73}}</ref>. Diecezja kujawsko-kaliska obejmowała obszar [[województwo kaliskie (Królestwo Polskie)|województwa kaliskiego]] i obwód kujawski [[województwo mazowieckie (Królestwo Polskie)|województwa mazowieckiego]] i była największą diecezją [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwa Polskiego]]<ref>{{cytuj |autor = Zygmunt Gloger |tytuł = Geografia historyczna ziem dawnej Polski |wydawca = Spółka Wydawnicza Polska |miejsce = Kraków |data = 1903 |s = 360}}</ref>.

{{Zobacz też|Biskupi kaliscy}}

Pierwsze [[seminarium duchowne]] w Kaliszu (dla [[archidiecezja gnieźnieńska|archidiecezji gnieźnieńskiej]]) założono w 1583<ref>L. Piechnik, ''Jezuici a seminarium diecezjalne w Kaliszu (1593–1620)'', [w:] [[Nasza Przeszłość]], t. XX, 1964, s. 119–125.</ref> z fundacji [[prymas]]a [[Stanisław Karnkowski|Stanisława Karnkowskiego]]; w 1621 zostało przeniesione do [[Gniezno|Gniezna]]. W 1993 założono [[Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Kaliskiej|Wyższe Seminarium Duchowne]].

[[Bazylika kolegiacka Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kaliszu]] jest narodowym [[sanktuarium]] św. [[Józef z Nazaretu|Józefa z Nazaretu]]<ref name="joz">{{Cytuj | url = http://www.swietyjozef.kalisz.pl/Sanktuarium/21.html |tytuł = Kult św. Józefa |opublikowany = Sanktuarium św. Józefa w Kaliszu |data dostępu = 2018-06-21}}</ref>. Znajduje się tam obraz [[Święta Rodzina|Świętej Rodziny]], przed którym w 1997 modlił się [[Jan Paweł II]]. Co roku świątynię odwiedza około 500 tysięcy [[pielgrzym (religia)|pielgrzymów]]<ref>{{Cytuj |url = https://www.faktykaliskie.info/artykul/7409,nawet-pol-miliona-pielgrzymow-rocznie-odwiedza-kaliska-bazylike |tytuł = Nawet pół miliona pielgrzymów rocznie odwiedza kaliską Bazylikę |opublikowany = faktykaliskie.info |data dostępu = 2015-11-09}}</ref>.

Liczba pielgrzymów odwiedzających Kalisz w ciągu roku stawia miasto na wysokiej pozycji miast pielgrzymkowych zaraz za [[Częstochowa|Częstochową]], [[Licheń Stary|Licheniem]] czy [[Kraków|Krakowem]]<ref name="joz" />.

W Kaliszu znajduje się 19 [[kościół (budynek)|kościołów]] [[katolicyzm|katolickich]] i 1 [[cerkiew Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Kaliszu|cerkiew prawosławna]] ([[Parafia Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Kaliszu|parafii Świętych Apostołów Piotra i Pawła]])<ref>{{Cytuj |url = https://www.orthodox.pl/administracja/metropolie/diecezja-lodzko-poznanska/dekanat-lodzki/ |tytuł = Dekanat łódzki |opublikowany = orthodox.pl |data dostępu = 2023-06-12}}</ref>. Od 1988 w mieście istnieje klasztor [[Ubogie Siostry Świętej Klary|Ubogich Sióstr Świętej Klary]]<ref>{{Cytuj |url = http://www.parafiagotarda.pl/parafia/siostry |tytuł = Ubogie Siostry św. Klary |opublikowany = parafiagotarda.pl |data dostępu = 2023-06-12}}</ref>. Na terenie Kalisza działa ponadto parafia [[Kościół greckokatolicki w Polsce|greckokatolicka]] [[Parafia Greckokatolicka św. Mikołaja w Kaliszu|św. Mikołaja]], która prowadzi swoje nabożeństwa w [[Katedra św. Mikołaja Biskupa w Kaliszu|katedrze rzymskokatolickiej św. Mikołaja]]<ref>{{Cytuj |url = https://www.cerkiew.net.pl/parafie-i-dekanaty/dekanat-poznanski/ |tytuł = Dekanat poznański |opublikowany = cerkiew.net.pl |data dostępu = 2023-06-12}}</ref>

Działalność prowadzi tu szereg kościołów [[protestantyzm|protestanckich]]: [[Kościół Słowo Życia]]<ref>{{Cytuj |url = http://www.slowozyciakalisz.pl/kontakt/ |tytuł = Kontakt |opublikowany = slowozyciakalisz.pl |data dostępu = 2021-12-05}}</ref>, Chrześcijańska Wspólnota Braterska (zbór w Kaliszu)<ref>{{Cytuj |url = https://zborchrzescijan.pl/kontakt/ |tytuł = Kontakt |opublikowany = zborchrzescijan.pl |data dostępu = 2022-12-19}}</ref>, [[Ewangeliczny Kościół Metodystyczny w Rzeczypospolitej Polskiej|Ewangeliczny Kościół Metodystyczny]] (parafia w Kaliszu)<ref>{{Cytuj |url = https://www.metodyzm-kalisz.pl/o-kosciele/kim-jestesmy/ |tytuł = Kim jesteśmy |opublikowany = metodyzm-kalisz.pl |data dostępu = 2022-07-30}}</ref>, [[Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP|Kościół Adwentystów Dnia Siódmego]] ([[Zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Kaliszu|zbór w Kaliszu]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://adwent.pl/kontakt/zbory/ |tytuł = Zbory |opublikowany = adwent.pl |data dostępu = 2021-12-05}}</ref>), [[Kościół Boży w Chrystusie (Polska)|Kościół Boży w Chrystusie]] (zbór w Kaliszu)<ref>{{Cytuj |url = http://kbwch.pl/zbory/ |tytuł = Zbory |opublikowany = kbwch.pl |data dostępu = 2021-12-05}}</ref>, [[Kościół Chrześcijan Baptystów w RP|Kościół Chrześcijan Baptystów]] ([[Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Kaliszu|zbór w Kaliszu]])<ref>{{Cytuj |url = https://baptysci.pl/zbory |tytuł = Zbory |opublikowany = baptysci.pl |data dostępu = 2021-12-05}}</ref>, [[Kościół Chwały]] (Kościół Chwały w Kaliszu)<ref>{{Cytuj |url = https://www.kosciolchwaly.pl/lokalizacje/ |tytuł = Lokalizacje |opublikowany = kosciolchwaly.pl |data dostępu = 2022-11-01}}</ref>, [[Kościół Ewangelicko-Augsburski w Rzeczypospolitej Polskiej|Kościół Ewangelicko-Augsburski]] ([[Parafia Ewangelicko-Augsburska w Kaliszu|parafia w Kaliszu]])<ref>{{Cytuj |url = https://www.luteranie.pl/kalisz/ |tytuł = Kalisz |opublikowany = luteranie.pl |data dostępu = 2021-12-05}}</ref> i [[Kościół Zielonoświątkowy w RP|Kościół Zielonoświątkowy]] ([[Zbór Kościoła Zielonoświątkowego w Kaliszu|zbór w Kaliszu]])<ref>{{Cytuj |url = https://kz.pl/znajdz-swoj-kosciol/ |tytuł = Znajdź Kościół |opublikowany = kz.pl |data dostępu = 2021-12-05}}</ref>.

Na terenie miasta położone są dwie [[Sala królestwa|Sale Królestwa]] [[Świadkowie Jehowy|Świadków Jehowy]], które użytkuje 5 zborów tego wyznania<ref group="uwaga">Zbory Świadków Jehowy: Kalisz–Chmielnik (w tym grupa języka migowego), Kalisz–Kaliniec, Kalisz–Ogrody (w tym grupa ukraińskojęzyczna), Kalisz–Skalmierzyce, Kalisz–Tyniec; (w tym grupa hiszpańskojęzyczna); Sale Królestwa: ul. Sadowa 16B, ul. Garncarska 16.</ref><ref>{{jw|data dostępu=2024-08-16}}</ref>. Znajduje się tu także [[Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu|Buddyjski Ośrodek Medytacyjny]]<ref>{{Cytuj |url = http://kalisz.buddyzm.pl/?page_id=17 | tytuł = Kontakt |opublikowany = kalisz.buddyzm.pl |data dostępu = 2021-12-05}}</ref>.

== Ludzie związani z Kaliszem ==
{{Kategoria główna|Ludzie związani z Kaliszem}}

=== Honorowi obywatele Kalisza ===
Do końca 2023 tytuł Honorowego Obywatela Miasta Kalisza otrzymało przeszło 40 osób<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.kalisz.pl/miasto/nagrody-i-wyroznienia/honorowy-obywatel-miasta-kalisza |tytuł = Honorowy Obywatel Miasta Kalisza |opublikowany = kalisz.pl |data dostępu = 2024-05-12}}</ref>:
{{układ wielokolumnowy|szerokość=300px|
* [[Stanisław Wojciechowski]] <small>(1923)</small>
* [[Józef Piłsudski]] <small>(1927)</small>
* [[Maria Dąbrowska]] <small>(1960)</small>
* [[Tadeusz Kulisiewicz]] <small>(1960)</small>
* [[Józef Garliński]] <small>(1994)</small>
* [[Jan Nowacki]] <small>(1995)</small>
* [[Jan Winczakiewicz]] <small>(1995)</small>
* [[Stefan Soboniewski]] <small>(1996)</small>
* [[Jan Paweł II]] <small>(1997)</small>
* [[Henryk Jedwab]] <small>(1999)</small>
* [[Jan Ptaszyn Wróblewski]] <small>(1999)</small>
* [[Krzysztof Grzymski]] <small>(2000)</small>
* [[Lucjan Andrzejczak]] <small>(2001, pośmiertnie)</small>
* [[Stefan Dzierżek]] <small>(2003)</small>
* [[Christopher Hill]] <small>(2003)</small>
* [[Szewach Weiss]] <small>(2003)</small>
* [[Stanisław Napierała]] <small>(2004)</small>
* [[Stanisław Iwankiewicz]] <small>(2005)</small>
* [[Władysław Kościelniak]] <small>(2006)</small>
* [[Wanda Wiłkomirska]] <small>(2006)</small>
* [[Bogusław Śliwa]] <small>(2007, pośmiertnie)</small>
* [[Izabella Cywińska]] <small>(2008)</small>
* [[Jerzy Rubiński]] <small>(2008, pośmiertnie)</small>
* [[Czesław Glinkowski (ekonomista)|Czesław Glinkowski]] <small>(2009, pośmiertnie)</small>
* [[Antoni Pietkiewicz (polityk)|Antoni Pietkiewicz]] <small>(2009)</small>
* [[Iwona Dąbrowska]] <small>(2010, pośmiertnie)</small>
* [[Krzysztof Dąbrowski]] <small>(2010, pośmiertnie)</small>
* [[Edward Wende (prawnik)|Edward Wende]] <small>(2010, pośmiertnie)</small>
* [[Tadeusz Pisarski]] <small>(2011, pośmiertnie)</small>
* [[Kazimierz Kościelny]] <small>(2013, pośmiertnie)</small>
* [[Bronisław Komorowski]] <small>(2014)</small>
* [[Włodek Pawlik]] <small>(2014)</small>
* [[Zdzisław Musielak]] <small>(2015)</small>
* [[Józef Wiłkomirski]] <small>(2015)</small>
* [[Ewa Iżykowska|Ewa Iżykowska-Lipińska]] <small>(2016)</small>
* [[Ignacy Bujnicki]] <small>(2017, pośmiertnie)</small>
* [[Henryk Grochowski]] <small>(2017, pośmiertnie)</small>
* [[Tadeusz Krokos]] <small>(2018)</small>
* [[Janina Piotrowska]] <small>(2018)</small>
* [[Gustaw Arnold Fibiger III]] <small>(2020, pośmiertnie)</small>
* [[Theodor Meron]] <small>(2021)</small>
* [[Jerzy Aleksander Splitt]] <small>(2022, pośmiertnie)</small>
* [[Marta Walczykiewicz]] <small>(2022)</small>
* [[Andrzej Wojtyła]] <small>(2023)</small>
}}

== Zobacz też ==
{{ISG|Kalisz|Kalisz}}
* [[Kalendarium historii Kalisza]]
* [[Ludność Kalisza]]
* [[Staromiejski zespół urbanistyczny Kalisza]]

== Uwagi ==
{{Uwagi}}

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Linki zewnętrzne ==
<!-- ============================================================ -->
<!-- NIE DODAWAJ WIĘCEJ LINKÓW. WIKIPEDIA NIE JEST ZBIOREM LINKÓW -->
<!-- ANI  MIEJSCEM   NA  TWOJĄ   (LUB  CZYJĄKOLWIEK)   REKLAMĘ!!! -->
<!-- Jeżeli sądzisz, że Twój link może się przydać, zamiast tutaj -->
<!-- umieść go najpierw na stronie dyskusji tego artykułu.  Linki -->
<!-- umieszczone bez przeprowadzonej weryfikacji ZOSTANĄ USUNIĘTE -->
<!-- WCZEŚNIEJ przeczytaj http://pl.wikipedia.org/wiki/WP:LZ      -->
<!-- ============================================================ -->
* {{SgKP|III|685|Kalisz}}
* [http://www.kalisz.info Dawny Kalisz]

{{Województwo wielkopolskie}}
{{Miasta województwa wielkopolskiego}}
{{Miasta wojewódzkie I Rzeczypospolitej}}
{{Powiat kaliski (dawny)}}
{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Kalisz| ]]
[[Kategoria:Miasta królewskie I Rzeczypospolitej (województwo kaliskie)]]
[[Kategoria:Miasta na prawach powiatu]]
[[Kategoria:Miasta posiadające prawo składu]]
[[Kategoria:Miasta w województwie wielkopolskim]]
[[Kategoria:Miasta wojewódzkie I Rzeczypospolitej]]
[[Kategoria:Miejsca obrad sejmików I Rzeczypospolitej]]
[[Kategoria:Miasta w Polsce lokowane w XIII wieku]]