Tekst źródłowy strony Kościół św. Ducha w Toruniu

{{Inne znaczenia|kościoła akademickiego znajdującego się przy Rynku Staromiejskim, poświęconym w 1756 roku|[[Kościół Świętego Ducha w Toruniu (nieistniejący)|artykuł o kościele św. Ducha w Toruniu, zburzonym w 1656 roku]]}}
{{Świątynia chrześcijańska infobox
 |nazwa                     = Kościół św. Ducha w Toruniu
 |nazwa miejscowa           = 
 |zabytek                   = A/404 z 24 października 1929
 |funkcja świątyni          = kościół akademicki
 |grafika                   = Torun kosciol Swietego Ducha.jpg
 |opis grafiki              = Kościół Świętego Ducha
 |państwo                   = PL-KP
 |miejscowość               = [[Toruń]]
 |adres                     = Rynek Staromiejski 14
 |wyznanie                  = [[Kościół katolicki|katolickie]]
 |kościół                   = [[Kościół łaciński|rzymskokatolicki]]
 |administratura nazwa      = 
 |administratura typ        = 
 |tytuł świątyni            = 
 |data nadania              = 
 |nadający tytuł            = 
 |dedykacja świątyni        = [[Duch Święty|św. Ducha]]
 |dzień wspomnienia         = 
 |relikwie                  = 
 |cudowne wizerunki         = 
 |data powołania            = 
 |data dekretu              = 
 |dekret wydał              = 
 |data rozpoczęcia budowy   = 
 |data zakończenia budowy   = 1743–1756, 1897–1899
 |data konsekracji          = 18 lipca 1756
 |data przebudowy           = 
 |data zamknięcia           = 
 |aktualne przeznaczenie    = 
 |data zniszczenia          = 
 |data odbudowy             = 
 |data reaktywacji          = 
 |poprzednie wyznanie       = [[Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP|ewangelicko-augsburskie]]
 |fundator                  = 
 |zniszczona przez          = 
 |plan świątyni             = 
 |opis planu                = 
 |styl                      = [[barok]], [[Architektura neobarokowa|neobarok]]
 |architekt                 = Andreas Bähr, [[Efraim Szreger]], [[Hugo Hartung (architekt)|Hugo Hartung]]
 |materiał budowlany        = [[cegła]]
 |liczba wiernych           = 
 |powierzchnia              = 
 |wysokość                  = 
 |długość                   = 
 |szerokość                 = 
 |liczba wież               = 1
 |wysokość wieży            = 61
 |liczba kopuł              = 
 |średnica kopuły zew       = 
 |wysokość kopuły zew       = 
 |liczba ikonostasów        = 
 |liczba ołtarzy            = 
 |wezwania ołtarzy bocznych = 
 |liczba naw                = 3
 |szerokość nawy głównej    = 
 |wysokość nawy głównej     = 
 |szerokość nawy bocznej    = 
 |wysokość nawy bocznej     = 
 |szerokość transeptu       = 
 |liczba głosów             = 63
 |liczba manuałów           = 4+P
 |typ dzwonnicy             = 
 |nazwa dzwonu              = 
 |kod mapy                  = Toruń
 |współrzędne               = 53°00′36.42″N 18°36′11.1″E
 |commons                   = Category:Church of the Holy Spirit in Toruń
 |www                       = 
}}
[[Plik:Torun Center - kosciol sw. Ducha.svg|thumb|Usytuowanie świątyni na planie Zespołu Staromiejskiego]]
[[Plik:Torun Sw Ducha stare.jpg|thumb|Ewangelicki kościół staromiejski (po lewej) sprzed budowy wieży]]
'''Kościół św. Ducha w Toruniu''' ('''kościół akademicki''') – [[Zabytek|zabytkowa]] świątynia [[Kościół katolicki|katolicka]] w [[Jurysdykcja|jurysdykcji]] zakonu [[jezuici|jezuitów]] w Toruniu. Do 1945 budynek służył jako [[Superintendentura Toruń Ewangelickiego Kościoła Unijnego|kościół ewangelicko-unijny]], po czym przeszedł w ręce [[Klasztor oo. jezuitów w Toruniu|zakonu jezuitów]]. Znajduje się na [[Rynek Staromiejski w Toruniu|Rynku Staromiejskim]] 14<ref>{{Cytuj stronę |url = https://toruntour.pl/2191/kosciol-ducha-sw-torun |tytuł = Kościół Ducha Św. w Toruniu |opublikowany = toruntour.pl |data dostępu = 2023-12-07}}</ref>.

== Historia ==
Potrzeba budowy nowej świątyni dla staromiejskiej gminy [[Kościoły ewangelickie|ewangelickiej]] w Toruniu zrodziła się w wyniku następstw rozruchów religijnych (znanych jako [[tumult toruński]]) między [[katolicyzm|katolikami]] a [[protestantyzm|protestantami]], jakie wybuchły w mieście w lipcu 1724 roku. W ramach sankcji karnych gmina ewangelicka pozbawiona została swej głównej dotąd świątyni – dawnego [[kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu|kościoła franciszkańskiego pw. Najświętszej Marii Panny]] i nabożeństwa odprawiano w ciasnej sali [[Dwór Artusa w Toruniu|Dworu Artusa]]{{odn|Arszyński|1997|s=102–103}}.

Po zebraniu funduszy w kraju i za granicą, w tym na terenie Niemiec, dokąd w tym celu udał się osobiście senior duchowieństwa toruńskiego ks. [[Krzysztof Andrzej Henryk Geret]] Rada Miasta rozpisała konkurs na opracowanie projektu nowej świątyni, w wyniku którego w 1741 wybrano ostatecznie pracę drezdeńskiego architekta [[Andreas Adam Bähr|Andreasa Adama zwanego Bähr]]{{odn|Arszyński|1997|s=106}}{{odn|Domasłowski|1992|s=175}}. Prace budowlane rozpoczęto dwa lata później, szybko jednak zostały one przerwane w wyniku niesprzyjającej sytuacji polityczno-społecznej, budowa świątyni poczęła bowiem budzić sprzeciw w szerszych kołach radykalnego obozu katolickiego – katolicy traktowali kwestię powstania nowej świątyni [[luteranizm|luterańskiej]] jako złamanie sankcji karnych nałożonych na Toruń po tumulcie. Na tej podstawie król [[August III Sas|August III]] 11 czerwca 1743 roku wydał zakaz budowy kościoła, bojąc się wybuchu nowych starć na tle religijnym{{odn|Arszyński|1997|s=108–109}}. W 1754 królewską decyzją zezwolono na wykorzystanie istniejących już fundamentów świątyni, w celu wzniesienia domu modlitwy. Budynek ten nie mógł jednak przypominać kościoła, a jedynie skromną kamienicę mieszczańską{{odn|Arszyński|1997|s=112}}. Jako że twórca poprzedniej koncepcji architektonicznej świątyni już nie żył, powstała potrzeba znalezienia nowego architekta. Został nim młody, wówczas 26-letni, budowniczy – pochodzący z Torunia [[Efraim Szreger|Efraim Schroeger]]{{odn|Arszyński|1997|s=113}}. Opracowany przez niego projekt zatwierdzono w 1755, już 18 lipca 1756 nastąpiło uroczyste poświęcenie kościoła{{odn|Arszyński|1997|s=114–115}}. Pracami budowlanymi kierował [[August Konrad Hoffmann]]. Ponieważ w międzyczasie wyczerpały się fundusze, przeprowadzono kwestę w Gdańsku, Elblągu, Malborku i w Grudziądzu, a ponieważ nie wystarczała, na dwuletnią kwestę zagraniczną udał się [[Samuel Luter Geret]]{{odn|Domasłowski|1992|s=178}}.

Oprócz nabożeństw w języku niemieckim, do 1797 odbywały się także polskie{{odn|Domasłowski|1992|s=179}}. W postaci bezwieżowego domu modlitwy budowla dotrwała do schyłku XIX w{{odn|Domasłowski|1992|s=180}}. Wprawdzie w 1856 powołano do życia Towarzystwo Budowy Wieży, jednak zbiórka szła dość opieszale i dopiero w 1891 Berlińskie Towarzystwo Architektów rozpisało konkurs, na którym wybrano neobarokowy projekt [[Hugo Hartung (architekt)|Hugona Hartunga]] i [[Carl Schäfer|Carla Schäfera]]. Ostatecznie wieżę wzniesiono w latach 1897–1899 według projektu Hartunga{{odn|Arszyński|1997|s=117–119}}.

Podczas II wojny światowej Niemcy planowali wyburzyć wieżę kościoła, w ramach prac nad budową Kulturhaus (Centrum Kultury){{odn|Kluczwajd|2023|s=36}}.

W 1945 roku kościół zajął bez żadnego tytułu prawnego zakon jezuitów. Po zabezpieczeniu i częściowym uporządkowaniu zdewastowanej świątyni, 8 czerwca odbyło się poświęcenie kościoła. Tego samego dnia zmieniono wezwanie na Ducha Świętego{{odn|Sławiński|2018|s=51}}. Dopiero w maju 1989 roku kościół wraz z budynkiem duszpasterstwa władze PRL przyznały kościół na własność jezuitom{{odn|Sławiński|2018|s=53}}.

28 maja 2023 roku bp [[Wiesław Śmigiel]] dokonał poświęcenia kościoła św. Ducha Świętego<ref>{{Cytuj stronę |url = https://diecezja-torun.pl/artykuly/view/6048/poswiecenie-kosciola-akademickiego |tytuł = Poświęcenie kościoła akademickiego |data = 2023-05-28 |opublikowany = diecezja-torun.pl |data dostępu = 2023-08-17}}</ref>.

== Wyposażenie ==
Kościół mieści szereg dzieł sztuki, m.in:
* ołtarz główny, zaprojektowany prawdopodobnie przez [[Efraim Szreger|Efraima Schrögera]] i wykonany przez [[Jan Antoni Langenhahn Starszego|Jana Antoniego Langenhahna Starszego]]{{odn|Birecki|2011|s=198}}
* dwa [[intarsja|intarsjowane]] [[portal]]e dębowe do [[zakrystia|zakrystii]] (1756){{odn|Domasłowski|1992|s=195}}
* [[ambona (architektura)|ambonę]] z bogato dekorowanym [[baldachim]]em (1759){{odn|Domasłowski|1992|s=191–192}}
* obraz pt. ''Uciszenie Burzy na Jeziorze Genezaret'', zdobiący podniebienie [[empora|empory]] organowej, autorstwa J.S. Neudecka (1759){{odn|Domasłowski|1992|s=194}}{{odn|Birecki|2011|s=198}}
* zegar szafkowy z XVIII wieku{{odn|Domasłowski|1992|s=197}}
* [[chrzcielnica]] marmurowa – obecnie [[Aspersorium|kropielnica]] – wykonana 1689 dla [[Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu|kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu]]{{odn|Domasłowski|1992|s=191}}
* późnobarokowe [[Nastawa ołtarzowa|retabulum]] ołtarzowe, dawniej w zakrystii, być może z prowizorycznej kaplicy w [[Dwór Artusa w Toruniu|Dworze Artusa]]{{odn|Domasłowski|1992|s=197}}

Ponadto w kościele znajduje się neobarokowa mensa ołtarzowa z 1953{{odn|Domasłowski|1992|s=188}}.

Po przejęciu świątyni przez jezuitów w 1945 usunięto z kościoła epitafia burmistrzów [[Antoni Giering|Antoniego Gieringa]], zm. w 1759, [[Christian Klosmann|Christiana Klosmanna]], zm. 1774{{odn|Domasłowski|1992|s=198}}, popiersie [[Jan Gotfryd Rösner|Jana Gotfryda Rösner]]{{odn|Salmonowicz|2000|s=209}} oraz rozebrano empory w nawach bocznych{{odn|Domasłowski|1992|s=180}}. Zaginęły lub zostały zniszczone portrety pastorów, ewangelickie [[konfesjonał]]y i płyty nagrobne przeniesione z [[cmentarz św. Jerzego w Toruniu|cmentarza św. Jerzego]]{{odn|Domasłowski|1992|s=196–198}}.

Duża część wyposażenia kościoła uległa zniszczeniu podczas pożaru w maju 1989. Ogień strawił m.in.
* [[rokoko]]we organy (1756-1759), dzieło gdańskiego warsztatu Fryderyka Rudolfa [[Dalitz]]a, znanego z budowy słynnych [[bazylika archikatedralna w Gdańsku-Oliwie|organów oliwskich]], obecnie zrekonstruowane z wykorzystaniem zachowanych fragmentów rzeźb<ref>{{Cytuj |tytuł = Toruń (Kościół Ducha Świętego (jezuitów)) |data dostępu = 2023-11-25 |opublikowany = musicamsacram.pl |url = https://musicamsacram.pl/instrumenty/471-torun-kosciol-ducha-swietego-jezuitow |język = pl}}</ref>
* malowidła ścienne (1952–1953) za ołtarzem głównym, autorstwa [[Jerzy Hoppen|Jerzego Hoppena]]{{odn|Domasłowski|1992|s=189, 191}}.

== Przypisy ==
<references>
</references>

== Bibliografia ==
* {{Cytuj książkę |tytuł = Jezuici w Toruniu 1596-1996. Materiały konferencji zorganizowanej w Toruniu 17–23 listopada 1996 r. z okazji Jubileuszu 400 lecia przybycia Jezuitów do miasta |inni = Kazimierz Maliszewski, Waldemar Rozynkowski (red.) |wydawca = Wydawnictwo Naukowe Scriptor |miejsce = Toruń |data = 1997 |isbn = 83-905595-1-X |rozdział = Architektura i sztuka luterańska w Toruniu w okresie nowożytnym |nazwisko r = Arszyński |imię r = Marian |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |tytuł = Ewangelicy w Toruniu (XVI-XX w.) |inni = Jarosław Kłaczkow (red.) |wydawca = Wydawnictwo Adam Marszałek |miejsce = Toruń |data = 2011 |isbn = 978-83-7780-051-5 |rozdział = Architektura i sztuka ewangelicka w Toruniu w XIX i XX wieku |nazwisko r = Birecki |imię r = Piotr |odn = tak}}
* {{Cytuj pismo | nazwisko = Domasłowski | imię = Jerzy | tytuł = Kościół Akademicki Św. Ducha w Toruniu. Dzieje – architektura – wyposażenie wnętrza | czasopismo = Rocznik Toruński | wolumin = 21 | issn = 0557-2177 | data = 1992 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |tytuł = Toruńskie rocznice kopernikańskie: fakty, ideologie, kreacje |inni = Katarzyna Kluczwajd, Michał Pszczółkowski (red.) |wydawca = Stowarzyszenie Historyków Sztuki |miejsce = Toruń |data = 2023 |isbn = 978-83-966134-3-1 |rozdział = Kopernikowy rok 1943 w Toruniu i „ujednolicenie” zabudowy ul. Kopernika. Opóźnione obchody polskie 1953 roku |nazwisko r = Kluczwajd |imię r = Katarzyna |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |tytuł = Toruński Słownik Biograficzny, t. 2 |inni = Krzysztof Mikulski (red.) |wydawca = Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika |miejsce = Toruń |data = 2000 |rozdział = Rösner Jan Gotfryd |nazwisko r = Salmonowicz |imię r = Stanisław |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |tytuł = Toruńska architektura sakralna po 1945 roku: minimalizm czy kultura nadmiaru? |inni = Katarzyna Kluczwajd, Michał Pszczółkowski (red.) |miejsce = Toruń |data = 2018 |isbn = 978-83-946646-1-9 |rozdział = W czyje ręce? Powojenny spór o staromiejski kościół ewangelicki pw. Krzyża Świętego w Toruniu: kalendarium wydarzeń |nazwisko r = Sławiński |imię r = Wojciech |odn = tak}}

== Linki zewnętrzne ==
* Alternatywne projekty wieży kościoła na stronie Muzeum Architektury Politechniki Berlińskiej: [http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=79&Daten=112551] [http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=79&Daten=113756] [http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=79&Daten=139424] [http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=79&Daten=139425] [http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=79&Daten=113992] [http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=79&Daten=113649] [http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=79&Daten=139420] [http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=79&Daten=139421] [http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=79&Daten=139422] [http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=79&Daten=139423] [http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=79&Daten=113160]

{{Zabytkowe obiekty sakralne w Toruniu}}

{{SORTUJ:Toruń}}
[[Kategoria:Architektura I Rzeczypospolitej (województwo chełmińskie)]]
[[Kategoria:Kościoły i klasztory jezuitów w Polsce]]
[[Kategoria:Świątynie luterańskie w województwie kujawsko-pomorskim|Toruń, Ducha]]
[[Kategoria:Świątynie pod wezwaniem Ducha Świętego]]
[[Kategoria:Zabytkowe kościoły w Toruniu]]
[[Kategoria:Kościoły rzymskokatolickie w Toruniu|D]]
[[Kategoria:Dawne kościoły protestanckie w Toruniu]]
[[Kategoria:Architektura baroku w Toruniu]]
[[Kategoria:Architektura neobarokowa w województwie kujawsko-pomorskim]]
[[Kategoria:Budynki w Polsce oddane do użytku w XVIII wieku]]