Tekst źródłowy strony Mieszko III Stary

{{dopracować|więcej przypisów=2020-08}}
{{Władca infobox
 |władca            = Mieszko III Stary
 |imiona            = 
 |grafika           = Mieszko III Stary.jpg
 |opis grafiki      = Rysunek [[Jan Matejko|Jana Matejki]] z cyklu ''[[Poczet królów i książąt polskich]]''
 |herb              = 
 |opis herbu        = 
 |faksymile         = 
 |opis faksymile    = 
 |dewiza            = 
 |1. tytuł          = [[Władcy Wielkopolski|Książę wielkopolski]]
 |1. sukcesja       = 
 |1. od             = [[1138]]
 |1. do             = 1177/1179
 |1. koronacja      = 
 |1. poprzednik     = 
 |1. następca       = [[Odon Mieszkowic]]
 |2. tytuł          = [[Władcy Polski|Książę senior Polski<br /><small>(książę krakowski)</small>]]
 |2. od             = [[1173]]
 |2. do             = [[1177]]
 |2. jako           = 
 |2. kogo           = 
 |2. koronacja      = 
 |2. poprzednik     = [[Bolesław IV Kędzierzawy]]
 |2. następca       = [[Kazimierz II Sprawiedliwy]]
 |3. tytuł          = [[Władcy Wielkopolski|Książę wielkopolski]]
 |3. od             = [[1182]]
 |3. do             = [[1202]]
 |3. jako           = 
 |3. kogo           = 
 |3. koronacja      = 
 |3. poprzednik     = [[Odon Mieszkowic]]
 |3. następca       = [[Władysław III Laskonogi]]
 |4. tytuł          = [[władcy Polski|Książę zwierzchni Polski<br /><small>(książę krakowski)</small>]]
 |4. od             = [[1191]]
 |4. do             = [[1191]]
 |4. jako           = 
 |4. kogo           = 
 |4. koronacja      = 
 |4. poprzednik     = [[Kazimierz II Sprawiedliwy]]
 |4. następca       = Kazimierz II Sprawiedliwy
 |5. tytuł          = [[władcy Polski|Książę zwierzchni Polski<br /><small>(książę krakowski)</small>]]
 |5. od             = [[1198]]
 |5. do             = [[1199]]
 |5. jako           = 
 |5. kogo           = 
 |5. koronacja      = 
 |5. poprzednik     = [[Leszek Biały]]
 |5. następca       = Leszek Biały
 |6. tytuł          = [[władcy Polski|Książę zwierzchni Polski<br /><small>(książę krakowski)</small>]]
 |6. od             = [[1199]]
 |6. do             = [[1202]]
 |6. jako           = 
 |6. kogo           = 
 |6. koronacja      = 
 |6. poprzednik     = [[Leszek Biały]]
 |6. następca       = [[Władysław III Laskonogi]]
 |dynastia          = [[Piastowie]]
 |data urodzenia    = 1122–1125
 |miejsce urodzenia = 
 |data śmierci      = 13 lub 14 III 1202
 |miejsce śmierci   = [[Kalisz]]
 |przyczyna śmierci = 
 |miejsce spoczynku = [[Kolegiata św. Pawła Apostoła w Kaliszu]]
 |ojciec            = [[Bolesław III Krzywousty]]
 |matka             = [[Salomea z Bergu]]
 |rodzeństwo        = 
 |1. związek        = żona
 |1. związek z      = [[Elżbieta węgierska (zm. 1150–1154)|Elżbieta węgierska]]<br />[[Eudoksja Izjasławówna]]
 |1. związek od     = 
 |1. związek do     = 
 |1. dzieci         = [[Odon Mieszkowic]]<br />[[Stefan Mieszkowic]]<br />[[Wierzchosława Ludmiła]]<br />[[Judyta Mieszkówna]]<br />[[Elżbieta Mieszkówna]]<br />[[Bolesław Mieszkowic]]<br />[[Mieszko Młodszy]]<br />[[Władysław III Laskonogi]]<br />Salomea Mieszkówna<br />[[Anastazja Mieszkówna]]
 |moneta            = 
 |opis monety       = 
 |odznaczenia       = 
 |commons           = Category:Mieszko III of Poland
 |wikiźródła        = 
 |wikicytaty        = Mieszko III Stary
}}
'''Mieszko III Stary (wielkopolski)''' (ur. między [[1122]] a [[1125]], zm. [[13 marca|13]] lub [[14 marca]] [[1202]] w [[Kalisz]]u) – książę [[Wielkopolska|wielkopolski]] ([[Księstwo wielkopolskie|część zachodnia]] z [[Poznań|Poznaniem]]) w latach 1138–1177/1179, 1182–1202, książę senior w latach 1173–1177, książę zwierzchni Polski 1198–1199, 1199–1202, we wschodniej Wielkopolsce z [[Gniezno|Gnieznem]] w latach 1173–1177/1179, 1182–1202, w [[księstwo kaliskie|księstwie kaliskim]] w latach 1173–1177/1179, 1182–1191, 1194–1202, w południowej Wielkopolsce (nad [[Obra (rzeka)|Obrą]]) w latach 1138–1177/1179, książę zwierzchni Pomorza Gdańskiego w latach 1173–1177/1179, 1198–1199, 1199–1202, książę [[Kraków|krakowski]] w latach 1173–1177, 1191, 1198–1199, 1199–1202, książę [[Kujawy|kujawski]] w latach 1195–1198.

[[Plik:PL Gloger-Encyklopedja staropolska ilustrowana T.3 355a.jpg|thumb|Pieczęć majestatyczna z napisem ''Mesico Dei Gratia Dux Polonie'' (1145) – zdjęcie z [[Encyklopedia staropolska (Gloger)|Encyklopedii staropolskiej]].]]
== Życiorys ==
=== Małżeństwo z Elżbietą węgierską ===
Mieszko III Stary był szóstym pod względem starszeństwa synem [[Bolesław III Krzywousty|Bolesława III Krzywoustego]] a czwartym z jego drugiego małżeństwa z hrabianką Bergu [[Salomea z Bergu|Salomeą]]. Nie wiadomo kiedy dokładnie się urodził, musiało to jednak nastąpić pomiędzy 1122 a 1125, skoro w momencie śmierci ojca w 1138 był już uznany za wystarczająco sprawnego do objęcia własnej dzielnicy. Poza tym Mieszko jeszcze zapewne za życia Bolesława III pojął za żonę [[Elżbieta węgierska (zm. 1150–1154)|Elżbietę]], Węgierkę, być może córkę króla [[Węgry|węgierskiego]] [[Bela II Ślepy|Beli II]], jego ojca [[Almos (książę)|Almosa]] bądź [[Stefan II węgierski|Stefana II]]. Małżeństwo zostało zawarte prawdopodobnie w 1136, jako efekt zawartego rok wcześniej porozumienia w [[Merseburg]]u.

=== Konflikt z Władysławem Wygnańcem ===
==== Etap pierwszy ====
Po podziale [[Polska wczesnopiastowska|Polski]] na dzielnicę zgodnie z [[Ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego|testamentem Bolesława Krzywoustego]], Mieszko III otrzymał zachodnią część Wielkopolski z Poznaniem jako głównym grodem księstwa. W myśl zasady [[seniorat]]u, Mieszko musiał uznawać zwierzchność seniora, którym był jego przyrodni, starszy brat, [[Władysław II Wygnaniec]]{{odn|Wyrozumski|1984|s=104}}.

Do pierwszego poważniejszego konfliktu z Władysławem doszło na przełomie 1140 i 1141, gdy juniorzy [[Bolesław IV Kędzierzawy]] i Mieszko III, zwołali razem z matką, bez wiedzy księcia seniora, wiec możnych do [[Łęczyca|Łęczycy]], na którym postanowiono wydać najmłodszą ich siostrę Agnieszkę za mąż{{odn|Wyrozumski|1999|s=142}} za syna księcia [[Kijów|kijowskiego]] Wszewołoda Olegowicza. Tylko dzięki szybkiej interwencji Władysławowi udało się zażegnać niebezpieczeństwo usamodzielnienia politycznego juniorów, a wielki książę kijowski wolał związać się z silnym Władysławem, niż słabymi synami Salomei. Na przełomie 1142 i 1143, Władysław z pomocą ruską podjął kroki represyjne wobec juniorów.

==== Etap drugi ====
Gdy 27 lipca 1144 zmarła matka Mieszka i Bolesława, księżna Salomea, Władysław, nie licząc się z ich pretensjami do [[oprawa wdowia|oprawy wdowiej]] (była to ziemia łęczycka), zajął ją zbrojnie, przygotowując się do ostatecznej rozprawy. Do walk doszło w 1145. Władysław, korzystający z pomocy ruskiej, niespodziewanie poniósł klęskę, gdzieś „pośrodku polskiej ziemi” (Zobacz: [[bitwa nad bagnami Pilicy]]). Zawarto wówczas układ, na mocy którego niemający dostatecznych sił wojskowych juniorzy oddali seniorowi sporne terytorium. Za pokojem szczególnie mocno orędował palatyn Władysława II, jedna z najpotężniejszych osób w państwie, [[Piotr Włostowic]]. Zbyt samodzielną politykę Piotr BP przypłacił oślepieniem, utratą części majątku oraz wygnaniem z kraju. Czyn ten spowodował odejście od Władysława części możnych.

==== Etap trzeci ====
Wojna wybuchła ponownie na początku 1146. Tym razem Władysław nie mógł liczyć na pomoc sprzymierzeńców ruskich, gdyż byli oni zajęci własnymi kłopotami{{doprecyzuj|data=2021-11|jakimi}} (co więcej, Władysław wysłał część swoich sił pod wodzą syna [[Bolesław I Wysoki|Bolesława Wysokiego]] z pomocą dla Wszewołoda do Kijowa). Senior był jednak pewny zwycięstwa a sukces wydawał się w zasięgu ręki, gdyż Bolesław i Mieszko, obawiając się starcia w otwartym polu, zamknęli się w umocnionym Poznaniu, rychło oblężonym przez Władysława. Tam doszło do niespodziewanego zwrotu i klęski. Przyczynami przegranej Władysława były [[ekskomunika|klątwa]] kościelna, rzucona przez [[Biskupi gnieźnieńscy|metropolitę gnieźnieńskiego]] [[Jakub ze Żnina|Jakuba ze Żnina]] oraz skuteczna odsiecz zorganizowana przez możnych przeciwnych powrotowi [[jedynowładztwo|jedynowładztwa]]. Klęska była zupełna – jeszcze przed majem 1146 cała Polska znalazła się w rękach juniorów, zaś Władysław został zmuszony do emigracji do [[Królestwo Niemieckie|Niemiec]] na dwór króla rzymskiego [[Konrad III Hohenstauf|Konrada III]].

Objąwszy władzę w Polsce, Bolesław IV Kędzierzawy i Mieszko III zaprowadzili w niej nowe porządki. Nowym seniorem został starszy Bolesław, który przejął również dzielnicę dziedziczną Władysława, tj. [[Śląsk]]. Mieszko w nowej rzeczywistości zadowolił się rolą ścisłego współpracownika brata. Własną dzielnicę [[Sandomierz|Sandomierszczyznę]] objął wtedy młodszy brat, [[Henryk Sandomierski|Henryk]].

W sierpniu 1146 na Polskę ruszyła wyprawa króla Konrada III z zamiarem przywrócenia na tron Władysława II Wygnańca. Przedsięwzięcie to poniosło klęskę na skutek wylewu [[Odra|Odry]] i niechęci wobec wojny feudałów niemieckich. Ostatecznie doszło do porozumienia, na mocy którego Konrad III uznał władzę Bolesława w zamian za hołd lenny i trybut. Spór juniorów z Władysławem miał zostać rozstrzygnięty w późniejszym terminie, na zjeździe w Niemczech, na który zobowiązali się stawić Bolesław i Mieszko. Zapowiadane rokowania nie odbyły się, gdyż Konrad był zajęty przygotowaniami do krucjaty.

==== Kwestia uznania władzy ====
Tymczasem książęta polscy nie czekali biernie na ułożenie się spraw po ich myśli. W maju 1147 wystarali się u [[Eugeniusz III|papieża Eugeniusza III]] o potwierdzenie nadania na rzecz klasztoru w [[Trzemeszno|Trzemesznie]], co było jednoznaczne z uznaniem ich władzy.
[[Plik:Ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego.jpg|mały|Dzielnice polskie w 1138 roku:{{Legenda|seagreen|Ziemie Mieszka III Starego ([[Księstwo wielkopolskie]] (zachodnia [[Wielkopolska]]))}}]]
W 1147, równocześnie z wyprawą Konrada III do ziemi świętej, Mieszko III wziął udział na czele wielkopolskiego rycerstwa w [[Krucjata|krucjacie]] przeciwko [[Słowianie połabscy|słowianom połabskim]], którą zorganizował [[Albrecht Niedźwiedź]], margrabia Marchii Północnej, wraz z Konradem, margrabią [[Marchia Miśnieńska|Miśni]]. Podczas tej wyprawy Mieszko starał się chronić polskie interesy nad [[Sprewa|Sprewą]], wspierając politycznie i militarnie niektórych słowiańskich dynastów. Postępowanie takie zaniepokoiło Albrechta Niedźwiedzia, który przybył w początkach 1148 do [[Kruszwica|Kruszwicy]] w celu wypracowania porozumienia, którego treść nie jest znana. Wsparte one zostało małżeństwem siostry Bolesława i Mieszka Judyty z Ottonem, pierwszym margrabią [[Marchia Brandenburska|brandenburskim]], synem Albrechta.

=== Małżeństwo Mieszka III z Eudoksją Kijowską ===
Pierwsza żona Mieszka III [[Elżbieta węgierska (zm. 1150–1154)|Elżbieta węgierska]] zmarła pomiędzy 1150 a 1154 rokiem. Książę wielkopolski zdecydował ożenić się z [[Eudoksja Izjasławówna|Eudoksją]], córką [[Izjasław II Pantelejmon|Izjasława II]], wielkiego księcia kijowskiego, co miało uchronić od niebezpieczeństwa walki na dwa fronty w razie ciągle [[Wojna polsko-niemiecka (1157)|grożącej interwencji niemieckiej]].

== Stosunki z Fryderykiem Barbarossą ==
Do wyprawy [[Cesarz rzymski (Święte Cesarstwo Rzymskie)|cesarza rzymskiego]] [[Fryderyk I Barbarossa|Fryderyka Barbarossy]] przeciw Polsce doszło w 1157. Z nieznanych przyczyn Bolesław i Mieszko nie próbowali tradycyjnej obrony na linii Odry – spalili tamtejsze grody w [[Głogów|Głogowie]] i [[Bytom Odrzański|Bytomiu]] i rozpoczęli odwrót w głąb Wielkopolski. Tam doszło w obozie cesarskim pod [[Krzyszkowo|Krzyszkowem]] do upokarzającego [[Hołd lenny w Krzyszkowie|hołdu lennego Bolesława]], który z mieczem uwiązanym u szyi prosił Fryderyka o przebaczenie. Władcy Polski zapłacili również cesarzowi trybut, obiecali przysłać posiłki na wyprawę [[Włochy|włoską]] oraz stawić się na Boże Narodzenie w [[Magdeburg]]u, gdzie miał być rozstrzygnięty ostatecznie spór z wygnanym seniorem rodu Władysławem. Jako gwarancję wypełnienia układu juniorzy wysłali do Niemiec zakładników z młodym [[Kazimierz II Sprawiedliwy|Kazimierzem Sprawiedliwym]] na czele. Dzięki zaangażowaniu się cesarza w sprawy włoskie i śmierci Władysława II w maju 1159, juniorzy nie byli zmuszeni wypełniać groźnych dla nich postanowień krzyszkowskich (śmierć Władysława umożliwiła powrót jego synów – Bolesława Wysokiego i [[Mieszko I Plątonogi|Mieszka Plątonogiego]] w 1163).

[[Plik:Brakteat01.jpg|thumb|[[Brakteat]] Mieszka z napisem w jęz. polskim/[[Język knaan|knaan]] w piśmie hebrajskim: משקא קרל – Mieszko król]]
W październiku 1166 podczas wyprawy [[Prusy (kraina historyczna)|pruskiej]] zginął [[książęta sandomierscy|książę sandomierski]] Henryk, który przekazał w testamencie swoje dzierżawy najmłodszemu z braci, nie posiadającemu dotąd własnej dzielnicy Kazimierzowi Sprawiedliwemu. Bolesław Kędzierzawy, wbrew testamentowi, zachował jednak księstwo dla siebie, wychodząc z założenia, że Sandomierszczyzna została wydzielona z dzielnicy senioralnej. Decyzja ta wywołała niepokoje w kraju i bunt Kazimierza Sprawiedliwego, którego wsparli Mieszko III Stary, możni [[Małopolska|małopolscy]], Jaksa z Miechowa i Świętosław, syn Piotra Włostowica, a także [[Biskupi gnieźnieńscy|arcybiskup gnieźnieński]]
[[Jan Gryfita|Jan]] i [[biskupi krakowscy|biskup krakowski]] [[Gedko]]. Buntownicy zwołali w lutym 1168 zjazd do [[Jędrzejów|Jędrzejowa]], na którym wybrano Mieszka III nowym księciem zwierzchnim, zaś Sandomierskie ofiarowano Kazimierzowi. Do wojny ostatecznie nie doszło, gdyż Bolesław IV Kędzierzawy zgodził się z częścią postulatów buntowników, dzieląc dziedzictwo Henryka na trzy części: [[Wiślica]] dostała się Kazimierzowi, [[Sandomierz]] Bolesławowi, a trzecia – bliżej nieznana – Mieszkowi III.

W 1172 doszło do burzliwych wydarzeń na Śląsku. W wyniku buntu przeciw Bolesławowi Wysokiemu podniesionego przez jego brata Mieszka i syna [[Jarosław opolski|Jarosława]], książę wrocławski znalazł się na wygnaniu w Niemczech. W celu zapobieżenia cesarskiej interwencji, do Magdeburga wyruszył Mieszko III z sumą 8000 grzywien trybutu i z obietnicą przywrócenia Bolesława na tron. Tym razem warunki umowy zostały dopełnione. Bolesław odzyskał władzę we [[Wrocław]]iu, musiał jednak wyrazić zgodę na wydzielenie bratu i synowi własnych dzielnic.

== Książę senior ==
Gdy 5 stycznia 1173 umarł Bolesław Kędzierzawy, Mieszko został księciem seniorem. Władzę Mieszka III uznali wszyscy książęta w Polsce, a nowy princeps odtąd tytułował się księciem całej Polski ({{łac.|dux totius Poloniae}}). Na monetach, licznie bitych w [[Mennica|mennicy]] przez żydowskich [[mincerz]]y, był tytułowany królem (datowane są one przez historyków różnie, w przedziale lat 1173–1202). Jego polityka skupia się na utrzymaniu jak największej władzy w ręku księcia seniora i recentralizacji kraju. Zdaniem możnych zbyt rygorystycznie dbał o monopole monarsze. Centrum władzy Mieszka, mimo objęcia tronu krakowskiego, pozostało w Wielkopolsce, a Małopolską rządził przez namiestnika, którym został [[Henryk Kietlicz]].

W polityce zewnętrznej odniósł kilka sukcesów dzięki małżeństwom swoich córek. Prowadzona na szeroką skalę polityka dynastyczna pozwoliła odnowić między innymi zwierzchność Polski nad [[Pomorze Zachodnie|Pomorzem Zachodnim]].

Pełne egzekwowanie praw wynikających z regale książęcego doprowadziły do buntu [[Małopolska|małopolskich]] możnowładców, których poparli: biskup krakowski [[Gedko]], [[Bolesław I Wysoki]], [[Kazimierz II Sprawiedliwy]], a także [[Odon Mieszkowic|Odon]] – najstarszy syn Mieszka III. Przyczyną buntu syna Mieszka było faworyzowanie potomstwa z drugiego małżeństwa i próba wykierowania Odona na karierę duchowną.

Bunt zaskoczył Mieszka III. Jeszcze w Wielkanoc 1177 nic nie zapowiadało kryzysu, a na zorganizowany przez princepsa wiec możnych i książąt do Gniezna stawiły się tłumy. Małopolska poddała się władzy rokoszan prawie bez oporu, gdyż na ich stronę przeszedł najważniejszy człowiek Mieszka III, jego namiestnik, Henryk Kietlicz. Jednocześnie z małopolskimi działaniami Kazimierza do akcji wkroczyli: na Śląsku Bolesław Wysoki, a w Wielkopolsce Odon. Doszło do znacznych komplikacji, gdyż na Śląsku przeciwko księciu wrocławskiemu wystąpił Mieszko Plątonogi i Jarosław Opolski, doprowadzając do ponownego usunięcia go z dzielnicy. Spowodowało to utratę szansy Bolesława na uzyskanie senioratu i udanie się do [[Kraków|Krakowa]] z prośbą o pomoc do Kazimierza II. Także walki w Wielkopolsce przeciągnęły się zapewne do 1179, kiedy, nie widząc możliwości kontynuowania oporu, Mieszko III wycofał się do swojego sprzymierzeńca i imiennika z [[Racibórz|Raciborza]]. Wkrótce potem, wobec przewagi militarnej rebeliantów, Mieszko Plątonogi odstąpił od Mieszka Starego, zadowalając się wydzielonymi z Małopolski kasztelaniami [[kasztelania oświęcimska|oświęcimską]] i [[kasztelania bytomska|bytomską]] wraz z [[Siewierz]]em.

=== Emigracja i powrót do kraju ===
Zmuszony do emigracji politycznej, po 1179 udał się przez [[Królestwo Czech|Czechy]] (gdzie pomocy odmówił mu zięć [[Sobiesław II czeski|Sobiesław II]]), [[Niemcy]] (tam Mieszko liczył na cesarza Fryderyka Barbarossę, któremu bezskutecznie ofiarował za przywrócenie tronu 10 tysięcy grzywien). Wsparcie uzyskał dopiero na [[Pomorze Zachodnie|Pomorzu Zachodnim]] u zięcia Bogusława. Z Pomorza Mieszko nawiązał kontakty ze zwolennikami skupionymi wokół arcybiskupa gnieźnieńskiego [[Zdzisław (arcybiskup gnieźnieński)|Zdzisława]] i w 1181 udało mu się dzięki ich pomocy opanować wschodnią Wielkopolskę z Gnieznem i Kaliszem, należącymi dotąd do dzielnicy senioralnej. W tym czasie Mieszkowi udało się również odzyskać zachodnią część Wielkopolski. Pozostawił syna Odona w południowej części dzielnicy nad Obrą. W 1182 doszło do formalnego pojednania ojca z synem. W trakcie tych wydarzeń, z nieznanych powodów Kazimierz II zachował całkowitą bierność, niejako przyzwalając Mieszkowi na odzyskanie Wielkopolski.
[[Plik:Wielkopolska za czasów Mieszka III Starego (1138-1202).jpg|thumbnail|240px|right|Wielkopolska za czasów Mieszka Starego (Uwaga! Przynależność księstw do poszczególnych Piastowiczów, ich granice oraz datacja są dyskusyjne)]]

==== Próba odzyskania władzy ====
W 1184 Mieszko starał się zainteresować swoim losem króla niemieckiego [[Henryk VI Hohenstauf|Henryka VI]], oferując mu znaczną sumę pieniędzy. Zamierzenia te sparaliżował Kazimierz, płacąc Henrykowi większą sumę.

Niepowodzenia w Małopolsce Mieszko III próbował powetować na [[Mazowsze|Mazowszu]] i [[Kujawy|Kujawach]], rządzonych przez chorowitego syna Bolesława Kędzierzawego, [[Leszek Bolesławowic (zm. 1186)|Leszka]]. Udało mu się przekonać księcia mazowieckiego by w testamencie wskazał na następcę jego syna, [[Mieszko Młodszy|Mieszka Młodszego]]. Nieumiejętnym rządom namiestniczym Mieszka Młodszego i zbyt autoratywnemu postępowaniu można przypisać fakt, że w 1185, na rok przed śmiercią, Leszek zmienił testament i wyznaczył swoim następcą Kazimierza Sprawiedliwego. Mieszko Stary, nie chcąc się z tym pogodzić, po śmierci Leszka w 1186 zajął część jego dzielnicy z Kujawami, wyznaczając je jako uposażenia dla syna [[Bolesław Mieszkowic|Bolesława]]<ref>Część historyków uważa, że zajęcie Kujaw przez Mieszka nastąpiło w 1194, po śmierci Kazimierza.</ref>.

W 1191 polityka zagraniczna Kazimierza Sprawiedliwego wywołała niezadowolenie małopolskiego możnowładztwa, któremu przewodził Henryk Kietlicz.
Z pomocą małopolskiej opozycji Mieszko opanował Kraków i powierzył w nim władzę jednemu ze swoich synów – [[Mieszko Młodszy|Mieszkowi Młodszemu]] lub [[Bolesław Mieszkowic|Bolesławowi Mieszkowicowi]]. Jednak Kazimierz szybko odzyskał dzielnicę, a pojmanego syna odesłał ojcu. Zapewne po wyprawie krakowskiej Mieszko III wydzielił synowi Mieszkowi dzielnicę kaliską.

2 sierpnia 1193 umarł Mieszko Młodszy, a jego dzielnicę książę wielkopolski przekazał najstarszemu synowi Odonowi, który jednak umarł 20 kwietnia 1194. Mieszko dokonał wówczas nowego podziału Wielkopolski: Kalisz zachował dla siebie, a południową Wielkopolskę przekazał najmłodszemu synowi [[Władysław III Laskonogi|Władysławowi Laskonogiemu]], który przejmujął opiekę nad małoletnim synem Odona [[Władysław Odonic|Władysławem]].

==== Pretensje do Krakowa ====
Po śmierci 5 maja 1194 Kazimierza Sprawiedliwego odżyły nadzieje Mieszka na odzyskanie Małopolski. Panowie małopolscy skupieni wokół księżnej wdowy [[Helena znojemska|Heleny znojemskiej]], [[wojewodowie krakowscy|wojewody krakowskiego]] [[Mikołaj Gryfita|Mikołaja Gryfity]] i biskupa Pełki woleli jednak widzieć na tronie małoletnich synów Kazimierza – [[Leszek Biały|Leszka]] i [[Konrad I mazowiecki|Konrada]], niż znanego z autorytarnych zapędów Mieszka.
Próby zbrojnego rozstrzygnięcia sporu zakończyły się krwawą [[Bitwa nad Mozgawą|bitwą nad Mozgawą]] 13 września 1195, w której zginął Bolesław a Mieszko został ranny: {{fakt|data=2021-11|„Woj jakiś prosty rani Mieszka, a gdy chce go dobić, ten zdejmuje szyszak i woła, że jest księciem! Ów rozpoznawszy go o pobłażanie dla (swojej) nierozwagi prosi i broniąc przeciw natarciu innych wyprowadza z pola walki”}}.

Po bitwie Mieszko wycofał się do Kalisza, nie czekając na zmierzające posiłki ze Śląska pod wodzą Mieszka Plątonogiego i Jarosława Opolskiego mogące rozstrzygnąć jeszcze konflikt na jego stronę. Na pobojowisku doszło jeszcze do starcia oddziałów śląskich ze spóźnionymi także wojskami wojewody sandomierskiego Goworka.

[[Plik:Mieczysław Stary (Wizerunki książąt i królów polskich).jpg|thumb|upright|''Mieczysław Stary'' w cyklu „[[Wizerunki książąt i królów polskich]]”, [[Ksawery Pillati]] (1888)]]
Bitwa Mozgawska przekonała Mieszka Starego, że drogą zbrojną zdobyć tron będzie zbyt trudno. Rozpoczął pertraktacje z wdową po Kazimierzu [[Helena znojemska|Heleną]]. W 1198 jej trudna sytuacja (w związku z coraz większą presją możnych) pozwoliła mu na odzyskanie Małopolski w zamian za zwrot Kujaw. W 1199 wojewoda krakowski Mikołaj wraz z biskupem Pełką przejściowo usunęli Mieszka z tronu krakowskiego, lecz jeszcze w tym samym roku doszło między nimi do ugody. Mieszko zachował tytuł księcia, lecz musiał zrezygnować z części uprawnień.

== Współpraca z Kościołem ==
Mieszko dbał o dobre stosunki z Kościołem. Ufundował (prawdopodobnie około 1150 roku) w [[Kalisz]]u kolegiatę pod wezwaniem św. Pawła, szpital w [[Poznań|Poznaniu]] (ok. 1170, był to najstarszy szpital na ziemiach polskich) oraz [[Opactwo Cystersów w Lądzie|opactwo cystersów]] w [[Ląd (wieś)|Lądzie]] (1175). Z pierwotnego wyposażenia tego klasztoru pochodzi [[Sztuka romańska|romańska]] [[patena]], również fundacji Mieszka, nazywana od miejsca aktualnego przechowywania, [[patena kaliska|pateną kaliską]]. Pod jego szczególną opieką znalazł się również klasztor [[Benedyktyni|benedyktynów]] w [[Lubiąż]]u. Być może również on ufundował [[Drzwi Gnieźnieńskie]] ze scenami z żywota [[Święty Wojciech|św. Wojciecha]]. Był ostatnim księciem dzielnicowym w Polsce, którego władza nad całością kraju nie podlegała dyskusji.

== Śmierć ==
Mieszko III Stary zmarł 13 lub 14 marca 1202 w Kaliszu i został pochowany w [[kolegiata św. Pawła Apostoła w Kaliszu|kolegiacie św. Pawła Apostoła w Kaliszu]], w której wcześniej pochowano Mieszka Młodszego. Płyta nagrobna z [[Nagrobek Mieszka III Starego|grobowca Mieszka III Starego]] została odnaleziona w 1959; znajduje się w zbiorach [[Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej w Kaliszu|Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej w Kaliszu]].

Rządy nad jego dzielnicą przejął Władysław Laskonogi, jedyny pozostały przy życiu syn.

25 stycznia 2007 w miejscu krypty grobowej księcia w dawnej kolegiacie św. Pawła Apostoła zebrano ziemię, złożoną następnie w dwóch [[urna (pojemnik)|urnach]]: w [[kościół św. Wojciecha w Kaliszu|kościele św. Wojciecha w Kaliszu]] i [[Opactwo Cystersów w Lądzie|opactwie cystersów w Lądzie]]<ref>{{cytuj|tytuł=Dotknąć serca Kalisza. Zawodzie: urny z piastowską ziemią|czasopismo=Życie Kalisza|numer=18|data=2007|s=21}}</ref>.

== Rodzina ==
[[Plik:Mieszko III of Poland.PNG|thumb|upright|[[Aleksander Lesser]], ''Mieszko Stary'', [[Wizerunki królów polskich]] (1860)]]
Mieszko III był dwukrotnie żonaty.

Z pierwszej małżonki, '''[[Elżbieta węgierska (zm. 1150–1154)|Elżbiety węgierskiej]]''' (ur. ?, zm. 21 VII 1150 – 1154), doczekał się dwóch synów:
* '''[[Odon Mieszkowic|Odona]]''' (ur. w okr. 1141–1149, zm. 20 kwietnia 1194),
* '''[[Stefan Mieszkowic|Stefana]]''' (ur. ok. 1150, zm. w okr. 1168–1177),

oraz trzech córek:
* '''[[Wierzchosława Ludmiła|Wierzchosławy Ludmiły]]''' (ur. przed 1152, zm. 1223) – żonę [[Fryderyk I Lotaryński|Fryderyka I]], hrabiego Bitsch i [[władcy Lotaryngii|księcia Lotaryngii]],
* '''[[Judyta Mieszkówna|Judyty]]''' (ur. przed 1154, zm. 12 grudnia 1201) – żonę [[Bernard Askańczyk|Bernarda III]], hrabiego [[Anhalt]]u, księcia [[Saksonia|Saksonii]],
* '''[[Elżbieta Mieszkówna|Elżbiety]]''' (ur. przed 1154, zm. 2 kwietnia 1209) – żonę [[Sobiesław II czeski|Sobiesława II]], księcia ołomunieckiego i czeskiego; a po jego śmierci żonę [[Konrad II (margrabia Łużyc)|Konrada II]], margrabiego [[Łużyce|dolnołużyckiego]].

Z drugiego małżeństwa z '''[[Eudoksja Izjasławówna|Eudoksją]]''' (ur. ?, zm. po 1187) z Rurykowiczów doczekał się trzech synów:
* '''[[Bolesław Mieszkowic|Bolesława Mieszkowica]]''' (ur. 1159, zm. 13 września 1195),
* '''[[Mieszko Młodszy|Mieszka Młodszego]]''' (ur. w okr. 1160–1165, zm. 2 sierpnia 1193),
* '''[[Władysław III Laskonogi|Władysława III Laskonogiego]]''' (ur. w okr. 1161–1166, zm. 3 listopada 1231),

oraz trzech córek:
* '''Salomei''' (ur. w okr. 1162–1164, zm. 11 maja po 1183) – żonę [[Racibor Bogusławowic|Racibora]], syna księcia zachodniopomorskiego [[Bogusław I|Bogusława I]],
* '''[[Anastazja Mieszkówna|Anastazji]]''' (ur. przed 1170, zm. po 31 maja 1240) – żonę [[Bogusław I|Bogusława I]], księcia zachodniopomorskiego.
* '''Zwinisława''' (przed 1168 – 4 września 1240) – żonę [[Mściwoj I gdański|Mściwoja I]], księcia pomorskiego<ref>{{Cytuj |tytuł = Mieszko III Stary; Wielka Genealogia Minakowskiego – M.J. Minakowski |data dostępu = 2024-09-16 |opublikowany = wielcy.pl |url = https://wielcy.pl/wgm/?m=NG&t=PN&n=dw.377}}</ref>.

=== Genealogia ===
<!-- to drzewo genealogiczne zostało wygenerowane skryptem, jeżeli potrzebujesz podobne, skontaktuj się z wikipedystą WarX lub Wiktoryn--><!-- Przodkowie -->
{| width="100%" style="text-align:center; vertical-align:middle;" cellspacing="0" cellpadding="0"
|-
|colspan="2"| <small>[[Władysław I Herman]]<br />ur. ok. 1043<br />zm. 4 VI 1102</small>
|colspan="2"|
|colspan="2"| <small>[[Judyta Przemyślidka (zm. 1086)|Judyta czeska]]<br />ur. w okr. 1056–1058<br />zm. 25 XII 1086</small>
|colspan="2"|
|colspan="2"| <small>Henryk z Bergu<br />ur. ?<br />zm. 24 IX 1116</small><ref name="Dane">Za: {{cytuj |url = http://fmg.ac/Projects/MedLands/SWABIAN%20NOBILITY.htm#SalomeBergdied1144 |tytuł = Swabia, nobility |autor = Foundation for Medieval Genealogy |data dostępu = 2011-09-14 |język = en}}</ref>
|colspan="2"|
|colspan="2"| <small>Adelajda z Mochental<br />ur. ?<br />zm. 1 XII 1125</small>{{r|Dane}}
|-
|style="border-right:1px black solid;"| &nbsp;
|colspan="4" style="border-bottom:1px black solid; border-right:1px black solid;"| &nbsp;
|colspan="4"| &nbsp;
|colspan="4" style="border-bottom:1px black solid; border-left:1px black solid;"| &nbsp;
|style="border-left:1px black solid;"| &nbsp;
|-
|colspan="3"| &nbsp;
|colspan="8" style="border-left:1px black solid; border-right:1px black solid;"| &nbsp;
|colspan="3"| &nbsp;
|-
|colspan="2"| &nbsp;
|colspan="2"| <small>[[Bolesław III Krzywousty]]<br />ur. 20 VIII 1086<br />zm. 28 X 1138</small>
|colspan="6"|
|colspan="2"| <small>[[Salomea z Bergu]]<br />ur. zap. 1099<br />zm. 27 VII 1144</small>
|colspan="2"|
|-
|colspan="3" style="border-right:1px black solid;"| &nbsp;
|colspan="8" style="border-bottom:1px black solid;"| &nbsp;
|colspan="3" style="border-left:1px black solid;"| &nbsp;
|-
|colspan="7" style="border-right:1px black solid;"| &nbsp;
|colspan="7"| &nbsp;
|-
|width="7.14%"|
|width="7.14%"|
|width="7.14%"|
|width="7.14%"|
|width="7.14%"|
|width="7.14%"|
|width="7.14%"|
|width="7.14%"|
|width="7.14%"|
|width="7.14%"|
|width="7.14%"|
|width="7.14%"|
|width="7.14%"|
|width="7.14%"|
|}
<!-- Żony i dzieci -->
{| style="width:100%; text-align:center; vertical-align:top;" cellspacing="0" cellpadding="0"
|- style="vertical-align:top;"
|colspan="2"|
|colspan="2"| <small>1<br />[[Elżbieta węgierska (zm. 1150–1154)|Elżbieta węgierska]]<br />ur. ok. 1128<br />zm. 21 VII w okr. 1150–1154<br /><span style="letter-spacing: -4pt;">OO</span> &nbsp;&nbsp;w okr. 1136–1138</small>
|colspan="2" style="vertical-align:middle;"| '''Mieszko III Stary'''<br />(ur. w okr. 1122–1125<br />zm. 13 lub 14 III 1202)
|colspan="2"| <small>2<br />[[Eudoksja Izjasławówna|Eudoksja]]<br />ur. ok. 1140<br />zm. po 1181<br /><span style="letter-spacing: -4pt;">OO</span> &nbsp;&nbsp; w okr. 1151–1154</small>
|colspan="2"|
|-
|style="width:10%;"| &nbsp;
|style="width:10%;"| &nbsp;
|style="width:10%;"| &nbsp;
|style="width:10%;"| &nbsp;
|style="width:10%;"| &nbsp;
|style="width:10%; border-left:1px solid black;"| &nbsp;
|style="width:10%;"| &nbsp;
|style="width:10%;"| &nbsp;
|style="width:10%;"| &nbsp;
|style="width:10%;"| &nbsp;
|-
|style="width:10%;"| &nbsp;
|style="width:10%;"| &nbsp;
|style="width:10%;"| &nbsp;
|style="width:10%;"| &nbsp;
|style="width:10%;"| &nbsp;
|style="width:10%; border-left:1px solid black;"| &nbsp;
|style="width:10%;"| &nbsp;
|style="width:10%;"| &nbsp;
|style="width:10%;"| &nbsp;
|style="width:10%;"| &nbsp;
|- style="text-align:left;"
|style="width:10%; border-left:1px solid black; border-top:1px solid black;"| &nbsp;
|style="width:10%; border-left:1px solid black; border-top:1px solid black;"| <small>&nbsp;1</small>
|style="width:10%; border-top:1px solid black;"| &nbsp;
|style="width:10%; border-left:1px solid black; border-top:1px solid black;"| <small>&nbsp;1</small>
|style="width:10%; border-top:1px solid black;"| &nbsp;
|style="width:10%; border-left:1px solid black; border-top:1px solid black;"| <small>&nbsp;1</small>
|style="width:10%; border-top:1px solid black;"| &nbsp;
|style="width:10%; border-left:1px solid black; border-top:1px solid black;"| <small>&nbsp;1</small>
|style="width:10%; border-top:1px solid black;"| &nbsp;
|style="width:10%; border-left:1px solid black;"| <small>&nbsp;1</small>
|- style="vertical-align:top;"
|colspan="2" style="border-left:1px solid black;"| <small>[[Odon Mieszkowic|Odon]]<br />&nbsp;ur. w okr. 1141–1149<br />zm. 20 IV 1194<br />&nbsp;</small>
|colspan="2"| <small>[[Stefan Mieszkowic|Stefan]]<br />&nbsp;ur. ok. 1150<br />zm. w okr. 18 X 1166 – 1177<br />&nbsp;</small>
|colspan="2"| <small>[[Wierzchosława Ludmiła]]<br />&nbsp;ur. przed 1152<br />zm. 1223<br />&nbsp;</small>
|colspan="2"| <small>Judyta<br />&nbsp;ur. przed 1154<br />zm. 12 XII 1201<br />&nbsp;</small>
|colspan="2"| <small>[[Elżbieta Mieszkówna|Elżbieta]]<br />ur. przed 1154<br />zm. 2 IV 1209<br />&nbsp;</small>
|- style="text-align:left;"
|style="width:10%; border-top:1px solid black;"| &nbsp;
|style="width:10%; border-left:1px solid black; border-top:1px solid black;"| <small>&nbsp;2</small>
|style="width:10%; border-top:1px solid black;"| &nbsp;
|style="width:10%; border-left:1px solid black; border-top:1px solid black;"| <small>&nbsp;2</small>
|style="width:10%; border-top:1px solid black;"| &nbsp;
|style="width:10%; border-left:1px solid black; border-top:1px solid black;"| <small>&nbsp;2</small>
|style="width:10%; border-top:1px solid black;"| &nbsp;
|style="width:10%; border-left:1px solid black; border-top:1px solid black;"| <small>&nbsp;2</small>
|style="width:10%; border-top:1px solid black;"| &nbsp;
|style="width:10%; border-left:1px solid black;"| <small>&nbsp;2</small>
|- style="vertical-align:top;"
|colspan="2"| <small>[[Bolesław Mieszkowic|Bolesław]]<br />&nbsp;ur. 1159<br />zm. 13 IX 1195<br />&nbsp;</small>
|colspan="2"| <small>[[Mieszko Młodszy]]<br />&nbsp;ur. w okr. 1160–1165<br />zm. 2 VIII 1193<br />&nbsp;</small>
|colspan="2"| <small>[[Władysław III Laskonogi]]<br />&nbsp;ur w okr. 1161–1166<br />zm. 3 XI 1231<br />&nbsp;</small>
|colspan="2"| <small>Salomea<br />&nbsp;ur. w okr. 1162–1164<br />zm. 11 V po 1183<br />&nbsp;</small>
|colspan="2"| <small>[[Anastazja Mieszkówna|Anastazja]]<br />&nbsp;ur. przed 1170<br />zm. po 31 V 1240<br />&nbsp;</small>
|}
<!-- koniec drzewa genealogicznego -->

== Fundacje ==
* [[Kolegiata św. Pawła Apostoła w Kaliszu]]
* [[Opactwo Cystersów w Lądzie]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* {{cytuj|autor=[[Oswald Balzer]]|url=http://pbc.biaman.pl/dlibra/docmetadata?id=2334&from=latest|tytuł=Walka o tron krakowski w latach 1202 i 1210/11|miejsce=Kraków|data=1894}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Wyrozumski |imię = Jerzy |tytuł = Historia Polski do roku 1505 |rok = 1984 |wydawca = PWN |miejsce = Warszawa |strony = |isbn = 83-01-03732-6 |autor link = Jerzy Wyrozumski |wydanie = ósme |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Wyrozumski |imię = Jerzy |tytuł = Dzieje Polski Piastowskiej (VIII w. – 1370) |rok = 1999 |wydawca = Fogra |miejsce = Kraków|isbn = 83-85719-38-5 |autor link = Jerzy Wyrozumski |odn = tak}}

== Linki zewnętrzne ==
* [https://polona.pl/search/?query=author:Mieszko_III&filters=creator:%22Mieszko_III_Stary_(ksi%C4%85%C5%BC%C4%99_polski_;_1122--1202)%22,public:1,hasTextContent:0&advanced=1 Mieszko III Stary – dokumenty] w bibliotece [[Polona]]

{{Książęta wielkopolscy}}
{{Władcy Polski}}
{{Władcy Kujaw}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Mieszko III Stary| ]]
[[Kategoria:Ludzie związani z Gnieznem (Polska średniowieczna)]]
[[Kategoria:Ludzie związani z Kaliszem (Polska średniowieczna)]]
[[Kategoria:Ludzie związani z Poznaniem (Polska średniowieczna)]]
[[Kategoria:Piastowie wielkopolscy]]
[[Kategoria:Pochowani w Kaliszu]]
[[Kategoria:Władcy Polski]]
[[Kategoria:Urodzeni w XII wieku]]
[[Kategoria:Zmarli w 1202]]
[[Kategoria:Książęta krakowscy]]
[[Kategoria:Książęta wielkopolscy]]