Tekst źródłowy strony Quenya

{{Język infobox
 |nazwa oryginalna = quenya
 |obszar           = [[legendarium Tolkiena|mitologia Śródziemia]]
 |liczba mówiących = 
 |system pisma     = [[sarati]], [[tengwar]], [[alfabet łaciński]]
 |klasyfikacja     = 
* [[Język sztuczny|Języki sztuczne]]
* [[Język artystyczny|Języki artystyczne]]
* Język quenya
 |język urzędowy   = 
 |organ regulujący = 
 |iso1             = 
 |iso2             = 
 |iso3             = qya
 |sil              = 
 |kod              = 
 |dialekty         = 
 |mapka            = 
 |opis             = 
 |wikisłownik      = Kategoria:Quenya
 |dopełniacz       = quenya
}}
'''Quenya''' (wym. {{IPA|['kʷɛnʲa]}}{{r|qyawymowa}}), także ''język quenejski'', ''Wysoka Mowa'' (qya. ''tarquesta''), ''Starodawna Mowa'', ''język eldariński'', ''elfia łacina'' – [[Język sztuczny|sztuczny język]] opracowany przez [[J.R.R. Tolkien]]a.

Rozwój quenyi przebiega od etapu [[prajęzyk]]a wspólnego dla wszystkich języków [[Quendi|elfów]] ze stworzonej przez Tolkiena [[legendarium Tolkiena|mitologii Śródziemia]] do etapu osadzonego w czasie akcji ''[[Władca Pierścieni|Władcy Pierścieni]]''. Quenya cechuje się złożoną [[Morfologia (językoznawstwo)|morfologią]], zawierającą zarówno cechy [[Języki fleksyjne|fleksyjne]], jak i [[Aglutynacyjność|aglutynacyjne]]. W dużej mierze opiera się na wykorzystaniu [[Formant (morfologia)|zrostków]]; używa także [[przegłos]]u. W quenyi występuje bogata [[Deklinacja (językoznawstwo)|deklinacja]] i [[Języki syntetyczne|syntetyczna]] [[Koniugacja (językoznawstwo)|koniugacja]]. Liczba [[przypadek|przypadków]] zmieniała się w ciągu tworzenia quenyi przez Tolkiena. [[Słownictwo]] było tworzone niezależnie od słownictwa znanych autorowi [[język naturalny|języków naturalnych]] – było raczej związane ze słownictwem innych języków Śródziemia.

Jak sam Tolkien podkreślał, to Śródziemie zostało powołane do życia, by uzasadnić ewolucję i „ożywić” język quenejski.

{{Cytat
 |treść = Kiedy mówię, że moja długa książka jest próbą stworzenia świata, w którym forma języka miła mojemu osobistemu poczuciu estetyki mogłaby się wydawać rzeczywista, nikt mi nie wierzy. Ale to prawda. (…) stworzenie sytuacji, w której powszechnie pozdrawiano by się słowami ''elen síla lúmenn’ omentielmo'', wymagało pewnego wysiłku (…) to sformułowanie powstało na długo przed napisaniem książki{{u|uwaga1}}{{r|Tolkien2010-s432}}.
 |autor = J.R.R. Tolkien
 |źródło = List do Christophera Tolkiena (list 205.)
 |styl = lewy
 |szerokość = 65%
}}

{{Cytat
 |treść = Pisarz nie zaczął od stworzenia planu powieści. Zamiast tego próbował „stworzyć sytuację, w której ''elen síla lúmenn’ omentielmo'' byłoby zwyczajnym pozdrowieniem”. Krytycy literaccy mogą mu nie wierzyć, ale filolodzy (…) powinni być mądrzejsi{{r|DŚ35}}.
 |autor = T.A. Shippey
 |źródło = Droga do Śródziemia
 |styl = lewy
 |szerokość = 65%
}}{{clear|left}}
Pisarz uważał, że tło w postaci historii, poezji oraz pieśni daje Starodawnej Mowie przewagę nad innymi sztucznymi językami.

Tolkien rozpoczął prace nad tworzeniem quenyi najpóźniej w roku 1915. Gramatyka i słownictwo były stopniowo rozwijane w ciągu życia autora, natomiast pewna stabilizacja nastąpiła po opublikowaniu ''Władcy Pierścieni'' w latach 1954–1955. W pracy nad tym językiem Tolkien inspirował się głównie [[język fiński|językiem fińskim]], a także [[łacina|łaciną]] i [[Język grecki|greką]].

W mitologii Śródziemia quenyą posługiwali się [[Quendi#Vanyarowie|Vanyarowie]] i [[Quendi#Ñoldorowie|Ñoldorowie]] mieszkający w [[Aman (Śródziemie)|Amanie]]. Na kontynencie Śródziemia quenya miała zabrzmieć po [[Wydarzenia z historii Śródziemia#Ucieczka Ñoldorów|Ucieczce Ñoldorów]] z Amanu. Tam – według mitologii – niedługo potem przestała funkcjonować jako język używany na co dzień, a przetrwała wśród Ñoldorów oraz [[Edainowie|Edainów]] jako język [[Kultura elitarna|kultury elitarnej]].

Do zapisu quenyi używa się [[alfabet łaciński|alfabetu łacińskiego]] oraz opracowanych przez Tolkiena na potrzeby Wysokiej Mowy: [[tengwar]]u i [[sarati]].

== Historia ==
Jak inne języki opracowane przez Tolkiena, a „ożywione” w mitologii Śródziemia, quenya ma dwie osie rozwoju: historię „zewnętrzną”, opisującą zmiany koncepcji przyjmowanych w ciągu życia Tolkiena, oraz historię „wewnętrzną”, opisującą [[Gramatyka historyczna|gramatykę historyczną]] języka w fikcyjnym świecie, w którym język ten miał być używany.

=== Historia zewnętrzna ===
 
Około roku 1910–1911 J.R.R. Tolkien zaczął tworzyć pierwszy „język elfów”, kiedy uczęszczał do [[King Edward's School]] w [[Birmingham]]{{r|eofafl}}. Znał wtedy [[język grecki]], [[łacina|łacinę]], [[język hiszpański]] oraz kilka wymarłych [[języki germańskie|języków germańskich]], m.in. [[język gocki|gocki]], [[język staronordyjski|staronordyjski]] i [[język staroangielski|staroangielski]]. Opracował także kilka [[szyfr]]ów i 2–3 języki sztuczne{{u|uwaga3}}. Kiedy około roku 1912, będąc studentem oksfordzkiego [[Exeter College w Oksfordzie|Exeter College]], przygotowywał się do egzaminu, znalazł w bibliotece Exeter College opis [[gramatyka języka fińskiego|gramatyki języka fińskiego]].

{{Cytat
 |treść = Było to jak odkrycie piwnicy pełnej butelek wspaniałego wina nieznanego wcześniej gatunku i smaku. Zupełnie mnie to oszołomiło{{r|L349}}
 |autor = J.R.R. Tolkien
 |źródło = List do W.H. Audena (list 163.)
 |styl = środek
}}

Pod wpływem lektury zrezygnował z opracowania „niezapisanego” języka germańskiego i postanowił stworzyć podobny w wymowie i strukturze do fińskiego{{r|L349}}. Tworzenie quenyi rozpoczął przed końcem roku 1915{{u|uwaga2}}. Ówczesna pisownia nazwy tego języka – ''qenya'' – występowała do połowy lat 40. Początkowo germańskie tło quenyi było wyraźnie widoczne{{r|PE1210}}. Qenya różniła się od rozwiniętej quenyi historią wewnętrzną, słownictwem i gramatyką opisaną w ''Qenyaqetsa''{{r|Qenyaqetsa}}, m.in. w późniejszej fazie biernik otrzymał inną formę, Tolkien zrezygnował też z grup spółgłosek w wygłosie{{r|finnicization}}. Dimitra Fimi, badaczka twórczości Tolkiena, stwierdza, że qenya w postaci opisanej w ''Qenyaqetsa'' była mistycznym językiem, ''Leksykon'' zawiera pewną liczbę słów o czysto chrześcijańskich konotacjach, jak np. ''anatarwesta'' „ukrzyżowanie” czy ''evandilyon'' „ewangelia”, które nie pojawiają się w quenyi.

Następnie Tolkien przeniósł pewną liczbę słów wprost fińskich{{r|tech.groups.yahoo-message}}. Później zmniejszył wagę fińskich cech, eliminując oczywiste zapożyczenia i podkreślając wpływ łaciny (szczególnie łacińskiej ortografii) i greki klasycznej{{r|L288}}. W ten sposób aglutynacja ustąpiła miejsca cechom języka syntetycznego i fleksyjnego. Wzorując się prawdopodobnie na grece, Tolkien zaczerpnął koncepcję [[dyglosja|dyglosji]] quenyi – ''Parmaquesta'' (qya. „języka książkowego”, „języka książek”{{r|TLR}}). [[Fonologia]] quenyi zachowała cechy inspirowane językiem fińskim, jednak niełatwe do rozpoznania{{r|finnicization}}.

{{Cytat
 |treść = Składniki quenyi są zróżnicowane, lecz ułożone w samodzielny twór niekoniecznie przypominający dowolny ze znanych mi języków. Bardzo istotny wkład w rozwój quenyi miał język fiński, z którym zapoznałem się gdy zacząłem tworzyć ''mitologię'', lecz jego znaczenie w późniejszych pracach nad quenyą znacznie osłabło. Przetrwał w kilku elementach, m.in.: w braku grup spółgłoskowych w nagłosie, braku samodzielnie występujących ''b'', ''d'', ''g'' (oprócz dość częstych grup ''mb'', ''nd'', ''ng'', ''ld'', ''rd''), w często stosowanych końcowych ''-inen'', ''-ainen'', ''-oinen'', w końcówkach fleksyjnych ''-sse'' (miejscownika) i ''-nna'' (allatywu); formy dzierżawcze są także wyrażane przyrostkami, nie istnieje rodzaj gramatyczny.
 |autor = J.R.R. Tolkien
 |źródło = List do W.R. Matthewsa, 13–15 czerwca 1964, ''Parma Eldalamberon'', nr 17, p. 135.
 |styl = środek
}}

Tolkien nigdy nie zamierzał nadać quenyi charakteru [[język pomocniczy|języka pomocniczego]]{{r|Solopova76}}, chociaż opowiadał się za ideą wykorzystania [[esperanto]] do tej roli{{r|Solopova95}}. Poprzez opracowanie quenyi chciał osiągnąć cel estetyczny i ten impuls skłonił go do stworzenia „[[legendarium Tolkiena|mitologii]]”. W miarę opracowywania quenyi postanowił, że język potrzebuje osób posługujących się nim, ich historii i mitologii, co miało nadać językowi „indywidualny smak”{{r|Solopova75}}. W ten sposób począwszy od quenyi rozwinęło się językowe tło mitologii Śródziemia. Tolkien napisał:

{{Cytat
 |treść = Chciałem tego dokonać dla własnej satysfakcji, bez większej nadziei, że dzieło moje zainteresuje innych ludzi, tym bardziej że początkowo miało ono charakter studium lingwistycznego; podjąłem je, żeby zebrać materiał niezbędny do odtworzenia „historii” języków elfów{{r|przedmowa}}.
 |autor = J.R.R. Tolkien
 |źródło = Władca Pierścieni, Przedmowa do drugiego wydania angielskiego
 |styl = środek
}}

Ta kolejność – opracowania języka jako pierwszego, a następnie dodania tła dla osadzenia fikcyjnych użytkowników – została nazwana unikatową{{r|Solopova75}}. Fimi podaje, że rozwijanie quenyi miało być początkowo poszukiwaniem idealnego języka w celu dopasowania elementów estetycznych i moralnych będących częścią tworzenia „mitologii dla Anglii”. Fimi dowodzi, że Tolkien celowo użył [[fonosemantyka|fonosemantyki]], by zunifikować brzmienie i znaczenie oraz po to, by język jawił się jako idealny, możliwy do używania w [[utopia|utopijnym]] kraju elfów z [[Aman (Śródziemie)#Valinor|Valinoru]]{{r|Solopova97}}.

Tolkien projektował rozwój quenyi według ówcześnie dominujących metod [[Językoznawstwo diachroniczne|językoznawstwa historycznego]], uwzględniając różne sposoby [[Klasyfikacja języków|klasyfikacji języków]]. Tworzył równolegle niezależne języki elfickie, które – według historii „wewnętrznej” – miały wyrastać wraz z quenyą z jednego pnia. Najbardziej rozwiniętym z nich – poza quenyą – był ''język gnomów'', który po wielu zmianach wystąpił w mitologii Śródziemia pod nazwą ''[[sindarin]]''.

Tolkien nigdy nie przestał rozwijać swoich języków. Gramatyka i słownictwo quenyi były stale zmieniane, co jest widoczne przy porównywaniu różnych stadiów rozwoju: quenya z lat 30., którą zostały napisane wiersze z eseju ''A Secret Vice'', odróżnia się od tej późniejszej, znanej z ''Władcy Pierścieni'' czy ''[[Silmarillion]]u'' (1954–1973){{r|M&C198}}. Niemniej jednak quenya pozostała w centralnym miejscu lingwistycznego świata i jej łagodny rozwój dokonywał się do śmierci autora w 1973 roku – w przeciwieństwie do sindarinu, który był kilkakrotnie fundamentalnie zmieniany.

=== Koncepcje „wewnętrznych” początków quenyi ===
Na początku lat 30. Tolkien napisał, że prajęzykiem elfów był [[Języki Śródziemia#Valarin|valarin]], język [[Valar]]ów:
{{Cytat
 |treść = Języki elfów wyodrębniły się z valarinu, który elfowie zmieniali na etapie uczenia się, a ponadto modyfikowali go i wzbogacali stale według własnego uznania{{r|protovalarin}}.
 |autor = J.R.R. Tolkien
 |źródło = Lambion Ontale: Descent of Tongues
 |styl = środek
}}

Tolkien przedstawił mechanizmy zmian w „Tabelach porównawczych” dla następujących pierwotnych języków elfickich, pochodnych względem valarinu (pisownia oryginalna): Qenya, Lindarin (dialekt qenyi), Telerin, Old Noldorin (Fëanorian), Noldorin (Gondolinian), Ilkorin (używany w [[Doriath]]), Danian of Ossiriand, East Danian, Taliska, West Lemberin, North Lemberin i East Lemberin. W tych prajęzykach elfów Tolkien umieścił system pięciu [[Spółgłoska zwarta|spółgłosek zwartych]] z [[Język praindoeuropejski|języka praindoeuropejskiego]]: jedną wargową, jedną przedniojęzykową, trzy miękkopodniebienne (palatalizowaną, czystą i labializowaną). Poniższa tabela przedstawia wybrane „podstawowe kombinacje inicjalne”{{r|PE1920}}.

{| class="wikitable" style="text-align: center;"
|+ 1. „Podstawowe kombinacje inicjalne”{{r|PE1920}}
! Valarin
! Qenya
! Lindarin
! Telerin
|-
! mb
| m, umb
| m, umb
| m, emb
|-
! nd
| n, and
| n, and
| n, end
|-
! ŋgj
| ny, indy, iny
| ñ, ind
| g, ang
|-
! ŋg
| ŋ → n, ing
| n, ing
| ŋg, eng
|-
! ŋgw
| ŋw → nw, ungw
| m, ungw
| m, emb
|}

Inną cechą quenyi przejętą z historycznych języków naturalnych (greka, sanskryt, staroangielski) jest [[liczba podwójna]] używana obok pojedynczej i mnogiej. Tolkien mógł zastosować liczbę podwójną w celu wzmocnienia wrażenia „archaiczności” quenyi jako starego języka elfów{{r|Solopova77}}.

Około dziesięć lat później Tolkien zmienił zdanie co do pochodzenia prajęzyka elfów. Zamiast uczyć się mowy od Valarów, elfowie wypracowali osobny język, Quenderin, który stał się punktem wyjścia w historii rodziny języków elfów{{r|PE1871}}. W tym języku pisarz zachował wiele cech uprzednio przewidzianych dla valarinu. Rodzina języków elfów zawierała wtedy quenyę, telerin, sindarin i nandorin. Tak przedstawiała się nowa wersja ewolucji „podstawowych kombinacji inicjalnych”:
# '''mb-''' → m, np. ''*mbar-'' → qya. ''már'', „mieszkanie”
# '''nd-''' → n, np. ''*ndōrē'' → qya. ''nóre'' „kraj”.
# '''ñg-''' → ñ, np. ''*ñgolodō'' → qya. ''Ñoldo''.
# '''ñgy''' → ny, np. ''*ñgyar-'' → qya. ''nyare'' „recytuje”.
# '''ñgw''' → ñw, np. ''*ñgwar-'' → qya. ''ñware'' (wym. {{IPA|ˈŋʷärɛ}}) „wyciera się”{{r|PE1976}}.

Tak więc w quenyi doszło do [[nazalizacja|nazalizacji]], w Telerinie natomiast ww. kombinacje przeszły w ''b'', ''d'' i ''g''.

=== Historia wewnętrzna ===
W mitologii Śródziemia quenya jest językiem mieszkających w Amanie dwóch szczepów [[Quendi#Eldarowie|Eldarów]]: Vanyarów i Ñoldorów. Obydwa wykształciły własne dialekty quenyi. Wchodzący w skład trzeciego szczepu Eldarów, Teleri, podzielili się na tych, którzy zamieszkali w Amanie (posługiwali się oni odrębnym językiem, blisko spokrewnionym z quenyą, [[Języki Śródziemia#Telerin|telerinem]]) oraz tych, którzy zostali w Śródziemiu (ich język to sindarin).

Quenya pochodziła z języka wspólnoeldarińskiego, używanego przez wszystkich Eldarów w czasach [[Wydarzenia z historii Śródziemia#Wielka Wędrówka|Wielkiej Wędrówki]]. Ten z kolei wyewoluował z [[Języki Śródziemia#Pierwotny język elficki|pierwotnego języka elfickiego]], pierwszej mowy elfów, którzy przebudzili się nad jeziorem [[Hydrografia Śródziemia#Cuiviénen|Cuiviénen]]{{r|Q&E}}.
[[Plik:Elvish languages.svg|centruj|mały|900x900px|Historia języków Elfów.]]
Gdy większa część Ñoldorów opuściła Aman i zamieszkała w [[Beleriand]]zie, rozpowszechniła quenyę w Śródziemiu, gdzie rozwinęły się nowe dialekty. Jednak tam około roku 70 [[Pierwsza Era|Pierwszej Ery]]{{r|RFPE}} [[Lista Calaquendich#Elwë|Thingol]], król [[Quendi#Sindarowie|Sindarów]], dowiedział się o [[Wydarzenia z historii Śródziemia#Bratobójstwo w Alqualondë|Bratobójstwie w Alqualondë]] i zakazał swoim poddanym posługiwania się Wysoką Mową pod groźbą zaliczenia do grona Ñoldorów, odpowiedzialnych za śmierć Telerich. Od tego momentu sindarin, język rdzennie beleriandzki, używany przez większą liczbę elfów, wyparł quenyę w codziennym użytku; tym bardziej, że dwadzieścia lat po przybyciu Ñoldorów do Śródziemia (w 21 roku Pierwszej Ery), w czasie obchodów Mereth Adertad, Uczty Pojednania, wielu z nich posługiwało się już sindarinem{{r|S133}}. Wyjątek stanowili ñoldorscy dostojnicy, rozmawiający między sobą w quenyi{{r|S154}}. Mowa Ñoldorów przetrwała więc jako język kultury elitarnej, język ceremonialny, nieprzyswajany w dzieciństwie, głównie pisany, język nauki i poezji. Tym samym zyskała status analogiczny do łaciny w Europie{{r|elfiałacina}}.

Po pewnym czasie do Beleriandu ze wschodu dotarli [[Edainowie]] i nawiązali przyjazne stosunki z Eldarami, od których przejęli wiedzę i elementy kultury, m.in. znajomość quenyi. Na przełomie Pierwszej i [[Druga Era|Drugiej Ery]] Edainowie otrzymali wyspę, na której założyli królestwo [[Númenor]]u. Większość jego mieszkańców, oprócz uczonych i członków starych szlachetnych rodzin, nie znała quenyi. W tym języku nie porozumiewano się w mowie (taki status wśród númenorejskiej szlachty miał sindarin). Starodawnej Mowy używano jedynie na piśmie: spisywano najważniejsze dokumenty, tworzono niektóre teksty naukowe i nazwy geograficzne (te ostatnie miały jednocześnie swoje nazwy adûnaickie lub sindarińskie). Ponadto członkom rodziny królewskiej nadawano imiona w Wysokiej Mowie{{r|NO344}}. Historia upadku Númenoru traktuje m.in. o powolnym odchodzeniu od kultury Eldarów i zarzucaniu używania quenyi oraz sindarinu{{r|NO149}}. Po upadku Númenoru (także qya. ''Atalantë'', ''Zatopiony'') posługiwanie się quenyą kontynuowali [[Dúnedainowie#Elendili|Elendili]], którzy założyli królestwa [[Gondor]]u i [[Arnor]]u{{r|Quenya The Ancient Tongue}}, przykładem tego jest [[#Przykład tekstu|zdanie]] wygłoszone przez Aragorna w czasie jego koronacji na króla Gondoru.

Według koncepcji sprzed opublikowania ''Władcy Pierścieni'' quenya była tylko językiem pierwszego szczepu Eldarów, pełniącym rolę [[lingua franca]], natomiast Ñoldorowie mieli własny język, ñoldorin, który w Beleriandzie stracił znaczenie{{r|lhammas}}. Później Tolkien zmienił zdanie: przerobiony ñoldorin przypisał Sindarom i nazwał sindarinem. Nazwa ''ñoldorin'' przetrwała na oznaczenie ñoldorskiego dialektu quenyi.

== Nazewnictwo ==
Quenya występuje w dziełach J.R.R. Tolkiena pod wieloma nazwami. Samo słowo ''quenya'' jest [[endonim]]em od przymiotnika oznaczającego ''elficki'' (w kontekście: mowa ukształtowana wśród elfów w Amanie). Pochodzi z dialektu ñoldorskiego – w dialekcie vanyarskim nazwa tego języka brzmi ''quendya''{{r|WOJ73}}.

Język ten jest nazywany także [[egzonim]]ami z innych języków opracowanych przez Tolkiena: ''Goldórin'' lub ''Goldolambe'' w telerinie (znaczące odpowiednio ''ñoldorin'' i ''język Ñoldorów'', ponieważ Teleri z Amanu utrzymywali bliższe stosunki z Ñoldorami, niż Vanyarami{{r|WOJ375}}), ''Nimriyê'' w [[Język adûnaicki|języku adûnaickim]] (co znaczy ''język elfów''{{r|SD414}}), ''Cweneglin'' lub ''Cwedhrin'' w języku gnomów{{r|PE1128}}, pierwotnej wersji sindarinu z lat 1915–1920.

Tolkien odnosił się do quenyi jako języka kultury i ceremonii i określał ją mianami ''tarquesta'' (qya. ''Wysoka Mowa'', ''Szlachetna Mowa''{{r|TLR}}) i ''parmalambë'' (qya. ''język książkowy'', ''język książek''{{u|uwaga4}}{{r|TLR}}), a także po angielsku ''High Elven'', ''High Elvish'' czy ''Elf-Latin'', ''Elven-Latin'' (ang. ''elfia'', ''elficka łacina''{{r|LR172}}).

We ''Władcy Pierścieni'' mało precyzyjna nazwa ''język elfów'' odnosi się raczej do sindarinu, pełniącego rolę lingua franca wśród elfów zamieszkujących w Trzeciej Erze Śródziemie{{r|Sindarin The Noble Tongue}}.

Rzadziej spotykane angielskie nazwy odnoszą się do fikcyjnych nazw geograficznych z mitologii Śródziemia: ''Valinorean'' (język [[Aman (Śródziemie)#Valinor|Valinoru]]{{r|WPV}}), ''Avallonian'' (język z [[Arda (Śródziemie)#Tol Eressëa|Avallónë]]{{r|SD413}}), ''Eressean'' (język z [[Arda (Śródziemie)#Tol Eressëa|Tol Eressëi]]{{u|uwaga5}}{{r|LR41}}).

== Dialekty i rejestry ==
Od początku opracowywania quenyi Tolkien założył, że utworzy kilka dialektów i rejestrów języka; ten pomysł przetrwał w ciągu całej historii „zewnętrznej” quenyi, natomiast autor zmieniał podziały dialektów i rejestrów, co ściśle wiązało się ze zmianami wnoszonymi do lingwistycznego scenariusza mitologii Śródziemia. Praktycznie jednak Tolkien ledwie zbliżał się do użycia dialektów, stosując je tylko jako odmiany ''uśrednionej'' quenyi.

Ostatecznie można opisać trzy do czterech form quenyi:
* ''vanyarin'' jako dialekt Vanyarów w Valinorze,
* ''ñoldorin'' jako dialekt Ñoldorów, odróżniający się od vanyarinu głównie fonetycznie, używany najpierw wyłącznie w Valinorze, następnie także w Śródziemiu, gdzie utracił status mowy potocznej, a utrwalił się jako język kultury{{r|Plotz}} – w tym dialekcie został ułożony wiersz ''[[Namárië]]''{{r|RG66}} i większość tekstów, które nie zostały wyraźnie przyporządkowane do jednej z form,
* ''quenya klasyczna'' lub ''książkowa'' (ang. ''Classical'' lub ''Book Quenya'') była pisaną, bardziej sztywną formą quenyi, recypowaną przez [[Dúnedainowie|Dúnedainów]]{{r|Plotz}}.

== Źródła ==
=== Rodzaje źródeł ===
Niepublikowane wcześniej teksty lingwistyczne Tolkiena, w tym dotyczące gramatyki i słownictwa quenyi, są wydawane w dwóch czasopismach poświęconych wyłącznie tematyce języków Tolkiena: ''Parma Eldalamberon'' (od numeru 11., 1995) i ''Vinyar Tengwar'' (od numeru 39., czerwiec 1998). Wśród tych publikacji znalazły się ważne teksty dotyczące gramatyki, wspomniane przez [[Christopher Tolkien|Christophera Tolkiena]] w ''[[Historia Śródziemia|Historii Śródziemia]]'' i opisane jako prawie niemożliwe do rozczytania lub całkowicie niezrozumiałe{{r|Solopova90}}.

Spośród źródeł poznania quenyi mnogą część stanowią wiersze: trzy zawarte w eseju ''A Secret Vice'' (''Nieninque'', ''Earendel'', ''Oilima Markirya'' – ostatni w trzech wersjach){{r|M&C213}}, ''Namárië'' śpiewany przez [[Galadriela|Galadrielę]] w II księdze ''Władcy Pierścieni''{{r|DP495}}, ''Fíriel’s Song'' opublikowany w ''The Lost Road''{{r|LR72}}, czy ''Narqelion'' w 40. numerze ''Vinyar Tengwar''. Proza to m.in. tłumaczenia modlitw katolickich{{r|VT43}}, tekst ''Sí qente Feanor'' z 15. numeru ''Parma Eldalamberon'' i wypowiedź [[Namiestnicy Gondoru#Cirion|Ciriona]] w ''Niedokończonych opowieściach''{{r|NO257}}.

Quenya została także opisana w esejach, m.in. w ''Lhammas''{{r|LR167}} (poświęconym historii wewnętrznej języków mitologii Śródziemia według koncepcji z końca lat 30.), w pochodzącym także z tego okresu ''Etymologies''{{r|LR339}} (leksykonie etymologii języków elfickich), w ''Quendi and Eldar''{{r|WOJ357}} (rozważaniach onomastycznych zawierających liczne komentarze ogólne) oraz w ''Words, Phrases and Passages in The Lord of the Rings''{{r|PE17}} (o ewolucji języków występujących we ''Władcy Pierścieni'', także zawierającym liczne dygresje).

=== Przykład tekstu ===
[[Plik:Et Earello Endorenna Tengwar Font.svg|thumb|Przytoczony tekst zapisany [[tengwar]]em]]
{{Cytat
 |treść =
Et Eärello Endorenna utúlien. Sinome maruvan ar Hildinyar tenn’ Ambar-metta!

Zza Wielkiego Morza przybyłem do Śródziemia. Tu pozostanę i tu żyć będą potomkowie moi aż do końca świata{{r|PK 307}}.
 |styl = środek
}}

Cytat ten pochodzi z ''Powrotu króla'', księgi VI, rozdziału 5. [[Aragorn]] w czasie koronacji na króla Gondoru powtórzył słowa, które miał wypowiedzieć [[Elendil]], gdy dotarł do Śródziemia po upadku Númenoru.

=== Przykłady nazw własnych ===
W [[Onomastyka|onomastyce]] mitologii Śródziemia quenejskie nazwy własne są związane z Amanem i Númenorem. Są to zarówno złożenia, nazwy [[derywacja (językoznawstwo)|pochodne]], [[zestawienie|zestawienia]], jak i [[leksem]]y.

Leksemy: ''Vairë'' „Tkaczka”{{r|S409}}, ''hrívë'' „zima”{{r|PK510}}, ''rokko'' „koń”{{r|S427}}, ''Varda'' „wyniosła”{{r|L461}}, ''telco'' „trzon” (litery w tengwarze){{r|PK524}}, ''yavë'' „owoc”{{r|S429}}, ''Voronwë'' „nieugięty”{{r|S410}}, ''lassë'' „liść”{{r|L460}}, ''alda'' „drzewo”{{r|S416}}, ''rómen'' „wschód”{{r|Oilima Markirya 3 wersja}}.

Nazwy pochodne: ''Ancalimë'' od ''ancalima'' „bardzo jasna”, „najjaśniejsza”{{r|L454}}, ''Curumo'' od ''curu'' „zręczność”, „umiejętność”{{r|S423}}, ''Olórin'' od ''olos'', ''olor'' „wizja”, „fantazja”{{r|NO321}}, ''Elenna'' „ku gwiazdom”{{r|S375}}, [[allatyw]] od ''elen-'' „gwiazda”, ''Aldaron'' „pan lasów”{{r|S363}} od ''alda'' „drzewo”, ''Súlimo'' „tchnący”{{r|S404}} od ''súl-'' „wiatr”.

Złożenia: ''Eldamar'' „dom elfów”{{r|S374}}, ''Ilúvatar'' „ojciec wszystkiego”{{r|S417}}, ''Ondolindë'' „Skała Muzyki Wód”{{r|Robert Foster Encyklopedia}}, ''Laurelin'' „Pieśń Złota”{{r|NO392}}, ''Elentirmo'' „Obserwator Gwiazd”{{r|NO342}}, ''Eruhantalë'' „Dziękczynienie Eru”{{r|NO343}}, ''Númellótë'' „Kwiat Zachodu”{{r|NO347}}, ''Herunúmen'' „Władca Zachodu”{{r|NO197}}, ''lasselanta'' „opadanie liści”, „szaruga jesienna”{{r|PK505}}, ''palantír'' „patrzący daleko”{{r|S405}}, ''Valacirca'' „Sierp Valarów”{{r|Oilima Markirya 3 wersja}}.

Zestawienia: ''Mindon Eldaliéva'' „strzelista wieża ludu elfów”{{r|S374}}, ''Quenta Silmarillion'' „historia Silmarili”{{r|Robert Foster Encyklopedia2}}.

== Wymowa i pisownia ==
=== Spółgłoski ===
W poniższej tabeli przedstawiono [[spółgłoska|spółgłoski]] występujące w quenyi. Odpowiadające im litery alfabetu łacińskiego, używane do zapisania quenyi, zamieszczono w nawiasach.

{| class="wikitable" style="text-align: center"
|+ 2. System spółgłoskowy quenyi
|- style="font-size: 90%;"
!
! [[Spółgłoska wargowa|Wargowe]]
! [[Spółgłoska zębowa|Zębowe]]
! [[Spółgłoska przedniojęzykowo-dziąsłowa|Przednio-<br />językowo-<br />dziąsłowe]]
! [[Spółgłoska podniebienna|Podniebienne]]
! [[Spółgłoska miękkopodniebienna|Miękko-<br />podniebienne]]
! [[Spółgłoska labiowelarna|Labiowelarne]]
! [[Spółgłoska krtaniowa|Krtaniowe]]
|-
! [[Spółgłoska nosowa|Nosowe]]
| {{IPA|m}} (m)
| colspan="2" | {{IPA|n}} (n)
| {{IPA|nʲ}} (ny)
| {{IPA|ŋ}} (ñ)
| {{IPA|ŋʷ}} (ñw)
|
|-
! [[Spółgłoska zwarta|Zwarte]]
| {{IPA|p}} (p) {{IPA|b}} (b)
| colspan=2| {{IPA|t}} (t) {{IPA|d}} (d)
| {{IPA|tʲ}} (ty) {{IPA|dʲ}} (dy)
| {{IPA|k}} (c, k) {{IPA|ɡ}} (g)
| {{IPA|kʷ}} (qu, q) {{IPA|gʷ}} (gw)
|
|-
! [[Spółgłoska szczelinowa|Szczelinowe]]
| {{IPA|f}} (f) {{IPA|v}} (v)
| {{IPA|θ}} (th, þ)
| {{IPA|s}} (s) {{IPA|z}} (z)
| {{IPA|ç}} (hy, h) {{IPA|j}} (y)
| {{IPA|x}} (h)
| {{IPA|ʍ}} (hw) {{IPA|w}} (w)
| {{IPA|h}} (h)
|-
! [[Spółgłoska drżąca|Drżące]]
|
|
| r̥ hr {{IPA|r}} (r)
|
|
|
|
|-
! [[Spółgłoska boczna|Boczne]]
|
|
| l̥ hl {{IPA|l}} (l)
|
|
|
|
|}

Spółgłoski ''p'', ''t'', ''c'', ''f'', ''s'', ''m'', ''n'', ''l'' oraz ''r'' występują w [[geminata]]ch, które w zapisie alfabetem łacińskim oddaje się przez podwojenie odpowiedniej litery.

Pondto quenya stosuje restrykcyjne zasady [[fonotaktyka|fonotaktyczne]] odnośnie do spółgłosek{{u|uwaga6}}{{r|QAT}}:
* grupy spółgłosek nie występują w [[Fazy artykulacyjne wyrazu|nagłosie]], gdzie może pojawić się wyłącznie samogłoska lub pojedyncza spółgłoska;
* w [[Fazy artykulacyjne wyrazu|wygłosie]] występują jedynie ''-t'', ''-n'', ''-s'', ''-l'', ''-r'' oraz grupa ''-nt''{{u|uwaga7}};
* spółgłoski ''ñw'' i ''ñ'' występują samodzielnie jedynie w nagłosie; w [[Fazy artykulacyjne wyrazu|śródgłosie]] następuje po nich zawsze spółgłoska zwarta miękkopodniebienna lub labiowelarna (grupy zapisywane ''nc'', ''ng'', ''nqu'' i ''ngw'');
* spółgłoski zwarte dźwięczne występują wyłącznie w śródgłosie, w (skądinąd częstych) kombinacjach ''mb'', ''nd'', ''ld'', ''rd'', ''ndy'', ''ng'', ''ngw'' oraz w ''lb'' alternatywnej wobec ''lv'';
* pozostałe grupy spółgłosek występujące w śródgłosie są nieliczne:
*# ze spółgłoską nosową: ''mp'', ''nt'', ''nty'', ''nc'', ''nqu'', ''mn'', ''ns'';
*# ze [[Spółgłoska płynna|spółgłoską płynną]]: ''lp'', ''lt'', ''lty'', ''lc'', ''lqu'', ''lm'', ''lv'', ''lz'', ''ly'', ''lw'', ''rp'', ''rt'', ''rty'', ''rc'', ''rqu'', ''rm'', ''rn'', ''rþ / rs'', ''rv'', ''ry'', ''rw'';
*# ze spółgłoską zwartą lub szczelinową: ''sp'', ''st'', ''sty'', ''sc'', ''squ'', ''pt'', ''ht''{{u|uwaga8}}, ''hty'', ''ps'', ''ts'', ''x'' (znak ten odpowiada często zapisywanej wprost grupie ''ks'');
*# spółgłoski zębowe z ''w'': ''tw'', ''þw / sw'', ''nw'';
* inne grupy spółgłosek pojawiają się w złożeniach i zrostach między przyrostkiem a rdzeniem.

Dialekt Ñoldorów odróżnił się fonetycznie od dialektu Vanyarów poprzez zaniknięcie niektórych dźwięków: ''z'' zostało [[rotacyzm|zastąpione]] przez ''r'', ''þ'' – przez ''s'' (z wyjątkiem domu Fëanora{{r|SoF}}), a ''ndy'' zostało uproszczone do ''ny'' (co jest widoczne w nazwie języka{{r|Oilima Markirya 3 wersja}}). Ponadto w dialekcie Vanyarów ''f'' było dwuwargowe ([{{IPA|ɸ}}]){{r|VT417}}, a ''d'' mogło występować samodzielnie w śródgłosie{{r|ÉK135}}.

W języku Ñoldorów na wygnaniu zaszły dalsze zmiany dotyczące spółgłosek w nagłosie: ''w-'' przeszło w ''v-'', dwie wartości [{{IPA|x}}] i [{{IPA|h}}] w ''h-'' uprościły się do [{{IPA|h}}]. W [[Trzecia Era|Trzeciej Erze]] ''ñ-'' (więc także ''ñw-'') zostały zastąpione przez ''n-'' i ''nw-'', a ''hl'' i prawdopodobnie ''hr'' udźwięczniły się do ''l'' i ''r''{{r|EfPE}}.

=== Samogłoski ===
W quenyi jest dziesięć samogłosek, rozróżnionych według [[iloczas]]u na dwie równe grupy{{u|uwaga9}}; w zapisie alfabetem łacińskim samogłoski długie oznacza się dodaniem [[akcent ostry|akcentu ostrego]].

Istnieje także sześć [[dyftong]]ów. Wszystkie są zstępujące – akcentowane na pierwszy element, drugi jest niezgłoskotwórczy. Tylko w Trzeciej Erze ''iu'' stało się dyftongiem wstępującym. Inne zestawienia samogłosek tworzą [[rozziew]].

{| class="wikitable" style="text-align: center"
|+ 3. System samogłoskowy quenyi
|- style="font-size: 90%;"
! rowspan=3|
! colspan=6| [[Monoftong]]i
! rowspan=2 colspan=2| [[Dyftong]]i
|-
! colspan=2| [[Samogłoska przednia|Przednie]]
! colspan=2| [[Samogłoska centralna|Centralne]]
! colspan=2| [[Samogłoska tylna|Tylne]]
|- align=center
! krótkie
! długie
! krótkie
! długie
! krótkie
! długie
! z ''i''
! z ''u''
|- align=center
! [[Samogłoska przymknięta|Przymknięte]]
| {{IPA|i}} (i) || {{IPA|i}}ː (í)
| ||
| {{IPA|u}} (u) || {{IPA|u}}ː (ú)
| {{IPA|ui}} (ui) || {{IPA|iu}} (iu)
|- align=center
! [[Samogłoska półprzymknięta|Półprzymknięte]]
| || {{IPA|e}}ː (é)
| ||
| || {{IPA|o}}ː (ó)
| ||
|- align=center
! [[Samogłoska półotwarta|Półotwarte]]
| {{IPA|ɛ}} (e) ||
| ||
| {{IPA|ɔ}} (o) ||
| {{IPA|ɔi}} (oi) || {{IPA|ɛu}} (eu)
|- align=center
! [[Samogłoska otwarta|Otwarte]]
| ||
| {{IPA|a}} (a) || {{IPA|a}}ː (á)
| ||
| {{IPA|ai}} (ai) || {{IPA|au}} (au)
|}

Łączliwość samogłosek podlega mniejszym ograniczeniom, niż spółgłosek, jednak samogłoski długie nie pojawiają się przed grupami spółgłosek. W dialekcie Ñoldorów na wygnaniu są również nieobecne w wygłosie (z wyjątkiem wyrazów jednosylabowych), ponieważ uległy skróceniu. Ponadto w rozziewie nie są tolerowane wszystkie zestawienia samogłosek; niektóre ulegają procesowi koalescencji do samogłosek długich lub dyftongów (np. ''*ao'' przeszło w ''ó'').

=== Akcent ===
Zagadnienie [[Akcent wyrazowy|akcentu]] w quenyi obejmuje zarówno natężenie, jak i wysokość wymawiania dźwięku. Istnieją dwa rodzaje akcentu rozróżnione według [[Intonacja (językoznawstwo)|intonacji]]: akcent większy, gdzie głos się wznosi, i akcent mniejszy, gdzie głos opada. Miejsca, w których pada który z nich, są przewidywalne. Akcent większy i mniejszy uzupełniają się (nie są w opozycji), tak więc quenya nie jest [[język tonalny|językiem tonalnym]]{{r|System akcentu w quenyi jest}}.

Miejsce padania akcentu większego określają zasady porównywalne z [[Akcentowanie w języku łacińskim|łacińskimi]]. Słowa dwusylabowe są akcentowane na pierwszą sylabę, a w dłuższych wyrazach akcent zależy od wagi przedostatniej sylaby:
* jeżeli jest długa (zawiera długą samogłoskę, dyftong, krótką samogłoskę poprzedzającą grupę spółgłosek lub geminatę), akcent pada na nią (jest paroksytoniczny), np.: ''Elen'''tá'''ri'', ''A'''nai'''rë'', ''I'''sil'''dur'', ''Oio'''los'''së'';
* jeżeli jest krótka, akcent pada na sylabę trzecią od końca (jest proparoksytoniczny), np. '''''O'''romë'', '''''El'''damar'', '''''Va'''linor'', ''A'''ná'''rion''.

Akcent mniejszy pada zwykle na pierwszą sylabę, chyba że jest krótka i po niej następuje sylaba z akcentem większym, albo kiedy na nią samą pada akcent większy. Do tego dochodzi akcent poboczny w wygłosie wyrazów proparoksytonicznych.

Istnieją także wyrazy nieakcentowane (jak np. rodzajnik ''i''), które funkcjonują jako [[klityka|klityki]].

=== Pisownia ===
[[Plik:Quenya tengwar.png|thumb|Wyraz ''quenya'' zapisany [[tengwar]]em]]
Według „wewnętrznej” historii mitologii Tolkiena quenya była pierwszym językiem pisanym. Posługiwano się dwoma [[System pisma|systemami pisma]]: starszym [[sarati]] autorstwa [[Lista Calaquendich#Rúmil|Rúmila]] oraz młodszym [[tengwar]]em, opracowanym przez Fëanora. Drugi system był bardziej powszechny i to on został przeniesiony na kontynent Śródziemia przez ñoldorskich wygnańców.

Zapis alfabetem łacińskim dokładnie dopasowuje każdą głoskę do [[grafem]]u i pozwala na wywnioskowanie wymowy. Istnieje jednak pewna liczba wariantów graficznych i specyficznych przypadków:
* przez długi czas Tolkien pisał ''k'', ''q'', ''ks'' na oznaczenie {{IPA|[k]}}, {{IPA|[kʷ]}} i {{IPA|[ks]}}, aby następnie zlatynizować ortografię do odpowiednio: ''c'', ''qu'' i ''x''; ta nowsza wersja wystąpiła we ''Władcy Pierścieni''. Późniejsze wersje zawierały jednak ''k'' i ''ks'';
* spółgłoska {{IPA|θ}} była zapisywana jako ''th'' lub ''þ'' – bez rozróżnienia;
* spółgłoska {{IPA|ŋ}} jest zapisywana jako ''ñ'' wtedy, gdy występuje samodzielnie, w pozostałych przypadkach jako ''n'' (nie sugeruje wtedy dwuznaczności, gdyż obowiązują ścisłe zasady fonotaktyczne omówione powyżej);
* litera ''h'' odpowiada nagłosowej {{IPA|h}}, lecz interwokalicznej {{IPA|x}}{{u|uwaga10}}. Grupa ''ht'' po samogłoskach ''a'', ''o'' oraz ''u'' odpowiada {{IPA|[xt]}}, natomiast po ''e'' oraz ''i'' odpowiada {{IPA|[çt]}} – to samo odnosi się do grupy ''hty'';
* samogłoski długie bywają oznaczone [[Makron (znak diakrytyczny)|makronem]] zamiast akcentem ostrym;
* Tolkien często wykorzystywał [[Diereza (pisownia)|dierezę]] (szczególnie widoczne jest to w tekstach opublikowanych za jego życia) dla sprecyzowania, które samogłoski tworzą rozziew, oraz nad wygłosowym ''e'' dla zaznaczenia, że nie jest nieme – praktykował to jednak wyłącznie dla wygody, stąd diereza nie jest konieczna i nie występuje w każdym przypadku.

== Gramatyka ==
Zgodnie z typologią morfologiczną quenya jest [[Języki syntetyczne|językiem syntetycznym]], co oznacza, że [[morfem]]y pojawiają się najczęściej w słowach o złożonej strukturze. Quenya jest zbliżona do [[Aglutynacyjność|języków aglutynacyjnych]] tym, że bez żadnych zmian wiąże morfemy, z których każdy zawiera niezależną treść: świadczą o tym wyrazy typu ''súmaryasse'' „w jego głębi” (''súma-rya-sse'' „głąb-jego-końcówka miejscownika”) czy ''laituvalmet'' „będziemy ich chwalili” (''lait-uva-lme-t'' „chwalić-cecha czasu przyszłego-my-ich”). Granice między morfemami dość często podlegają jednak różnorodnym [[Proces fonetyczny|procesom fonetycznym]]; quenya zna także zjawisko fleksji wewnętrznej (wydłużenie samogłosek lub [[spółgłoska radykalna|spółgłosek radykalnych]], dodanie [[Wrostek (językoznawstwo)|wrostka]]), która modyfikuje strukturę [[Rdzeń (językoznawstwo)|rdzenia]], na różne sposoby zmieniając jego znaczenie. Z tych względów quenya jest zaliczana do języków fleksyjnych.

W tekście poniżej kratka (#) poprzedza słowo występujące w tekstach Tolkiena, lecz niesamodzielnie – połączone z innymi elementami. [[Asterysk]] (*) poprzedza formę zrekonstruowaną.

=== Rzeczownik ===
Rzeczowniki w quenyi odmieniają się przez [[Liczba (językoznawstwo)|liczby]] i [[przypadek|przypadki]]. Nie istnieje [[rodzaj gramatyczny]], lecz rozróżnienie płci można wyrazić doborem słownictwa (np. ''melindo'' „kochanek” i ''melisse'' „kochanka”).

W quenyi istnieją cztery liczby{{r|QSJ}}:
* [[Liczba pojedyncza|pojedyncza]], której nie tworzy się dodaniem żadnego morfemu (''cirya'' „statek”);
* [[Liczba podwójna|podwójna]], początkowo oznaczająca dwie rzeczy{{u|uwaga11}} (''ciryat'' „dwa statki”), później dla naturalnych par; charakterystyczne dla niej są końcówki ''-u'' oraz ''-t''{{r|L695}};
* [[Liczba mnoga|mnoga]], oznaczająca cały gatunek [[desygnat]]ów lub komplet (''[i] ciryar'' „[konkretne] statki”); charakterystyczne dla niej są końcówki ''-r'', ''-i'' oraz ''-n'';
* mnoga cząstkowa, oznaczająca podzbiór gatunku desygnatów lub podkreślająca wielość (''ciryali'' „statki”, „wiele statków”); charakterystyczna dla niej jest końcówka ''-li''{{r|O znaczeniowych różnicach}}.

Wydaje się, że z czasem Tolkien zmienił rozróżnienie między dwoma liczbami mnogimi: częste początkowe formy na ''-li'' przeszły w późniejsze ''-r'' (i tak starsza nazwa ''Noldoli'' została zastąpiona przez ''Ñoldor'').

Deklinacja zmieniała się z czasem pod względem liczby i form przypadków. W latach 60. Tolkien wyliczył dziesięć przypadków{{u|uwaga12}}:
* [[Mianownik (przypadek)|mianownik]], oznaczający [[Podmiot (językoznawstwo)|podmiot]], używany też w formie ''domyślnej''; nie tworzy się go dodaniem żadnego morfemu;
* [[biernik]], oznaczający [[dopełnienie bliższe]], w dialekcie Ñoldorów na wygnaniu zanikł, zastąpiony przez mianownik;
* [[dopełniacz (przypadek)|dopełniacz]], oznaczający pochodzenie, część całości;
* [[possessivus]], oznaczający posiadanie;
* [[Celownik (przypadek)|celownik]], oznaczający [[dopełnienie dalsze]];
* [[narzędnik]], oznaczający narzędzie, środek;
* [[allatyw]], oznaczający ruch desygnatu w kierunku określonego obiektu;
* [[miejscownik]], oznaczający miejsce, w którym znajduje się desygnat;
* [[ablatyw]], oznaczający oddalanie się desygnatu od określonego obiektu;
* nienazwany przypadek, rzadko występujący, o mało znanej funkcji{{u|uwaga13}}.

Przykład odmiany wyrazów ''cirya'' „statek” oraz ''lasse'' „liść” w ośmiu dobrze opisanych przypadkach, w dialekcie Ñoldorów na wygnaniu. Podano także niektóre formy starszego biernika oraz przypadka nieopisanego:

{| class="wikitable"
|+ 4., 5. Deklinacja w quenyi
|-
! Przypadek || Liczba pojedyncza || Liczba podwójna || Liczba mnoga || Liczba mnoga cząstkowa
|-
! Mianownik
| ''cirya'' || ''cirya'''t''''' || ''cirya'''r''''' || ''cirya'''li'''''
|-
! Biernik
| ''ciry'''á''''' || ''cirya'''t''''' || ''cirya'''i''''' || ''cirya'''lí'''''
|-
! Dopełniacz
| ''ciry'''o''''' || ''cirya'''to''''' || ''cirya'''ron''''' || ''cirya'''lion'''''
|-
! Possesivus
| ''cirya'''va''''' || ''cirya'''twa''''' || ''cirya'''iva''''' || ''cirya'''líva'''''
|-
! Celownik
| ''cirya'''n''''' || ''cirya'''nt''''' || ''cirya'''in''''' || ''cirya'''lin'''''
|-
! Narzędnik
| ''cirya'''nen''''' || ''cirya'''nten''''' || ''cirya'''inen''''' || ''cirya'''línen'''''
|-
! Allatyw
| ''cirya'''nna''''' || ''cirya'''nta''''' || ''cirya'''nnar''''' || ''cirya'''linna'''('''r''')''
|-
! Miejscownik
| ''cirya'''sse''''' || ''cirya'''tse''''' || ''cirya'''ssen''''' || ''cirya'''lisse'''('''n''')''
|-
! Ablatyw
| ''cirya'''llo''''' || ''cirya'''lto''''' || ''cirya'''llon''' / cirya'''llor''''' || ''cirya'''lillo'''('''r''')''
|-
! (nieopisany)
| ''cirya'''s''''' || ''cirya'''tes''''' || ''cirya'''is''''' || ''cirya'''lis'''''
|}

{| class="wikitable"
|-
! Przypadek || Liczba pojedyncza || Liczba podwójna || Liczba mnoga || Liczba mnoga cząstkowa
|-
! Mianownik
| ''lasse'' || ''lasse'''t''''' || ''lass'''i''''' || ''lasse'''li'''''
|-
! Biernik
| ''lass'''é''''' || ''lasse'''t''''' || ''lass'''í''''' || ''lasse'''li'''''
|-
! Dopełniacz
| ''lasse'''o''''' || ''lasse'''to''''' || ''lass'''ion''''' || ''lasse'''lion'''''
|-
! Possesivus
| ''lasse'''va''''' || ''lasse'''twa''''' || ''*lass'''iva''''' || ''lasse'''líva'''''
|-
! Celownik
| ''lasse'''n''''' || ''lasse'''nt''''' || ''lass'''in''''' || ''lasse'''lin'''''
|-
! Narzędnik
| ''lasse'''nen''''' || ''lasse'''nten''''' || ''lass'''inen''''' || ''lasse'''línen'''''
|-
! Allatyw
| ''lasse'''nna''''' || ''lasse'''nta''''' || ''lasse'''nnar''''' || ''lasse'''linna'''('''r''')''
|-
! Miejscownik
| ''lasse'''sse''''' || ''lasse'''tse''''' || ''lasse'''ssen''''' || ''lasse'''lisse'''('''n''')''
|-
! Ablatyw
| ''lasse'''llo''''' || ''lasse'''lto''''' || ''lasse'''llon''' / lasse'''llor''''' || ''lasse'''lillo'''('''n''')''
|-
! (nieopisany)
| ''lasse'''s''''' || lasse'''tes''' || ''lass'''is''''' || ''lasse'''lis'''''
|}

W odróżnieniu od łaciny i greki, a w podobieństwie do fińskiego, końcówki przypadków są podobne we wszystkich liczbach i odmienianych wyrazach, bez względu na [[Temat wyrazu|temat]] tych ostatnich. Wyjątkowo liczba mnoga ma dla mianownika dwie końcówki (''-i'' w tematach zakończonych na spółgłoskę lub pojedyncze, krótkie {{IPA|[e]}} oraz ''-r'' w pozostałych tematach, np. l.poj. ''cirya'' i l.mn. ''ciryar'', ale ''Atan'' „człowiek” i l.mn. ''Atani'' „ludzie”), a liczba podwójna jest tworzona przez dodanie końcówki ''-u'', jeśli w temacie występują {{IPA|[t]}} lub {{IPA|[d]}} – w pozostałych przypadkach dodaje się ''-t'' (np. ''cirya'' i l.pd. ''ciryat'', ale ''alda'' „drzewo” i l.pd. ''Aldu'' „dwa [[Rośliny Śródziemia#Drzewa Valinoru|Drzewa]]”){{r|QSJ}}.

Ponadto występują pewne nieregularności: w niektórych słowach temat, do którego dodaje się końcówki, jest inny, niż rdzeń mianownika w liczbie pojedynczej (np.: m. l.poj. ''filit'' „mały ptak” i m. l.mn. ''filici'', m. l.poj. ''feren'' „buk” i m. l.mn. ''ferni'', m. l.poj. ''peltas'' „oś” i m. l.mn. ''peltaxi'', m. l.poj. ''ranco'' „ręka” i m. l.mn. ''ranqui'', m. l.poj. ''líre'' „piosenka” i n. l.mn. ''lírinen''). Także procesy fonetyczne mogą zmieniać głoski graniczne między tematem a końcówką (np.: m. l.poj. ''Númen'' „Zachód” i msc. l.poj. #Númesse, m. l.poj. ''Rómen'' „Zachód” i abl. l.poj. ''Rómello'').

=== Przymiotnik ===
[[Przymiotnik]]i w quenyi odmieniają się przez liczbę (mają formy liczby pojedynczej i mnogiej). Zakończone są przeważnie na ''-a'', ''-ea'' lub ''-e''; rzadziej na spółgłoskę. Tolkien często zmieniał koncepcje tworzenia form liczby mnogiej, wahając się między dodawaniem końcówki ''-r'' (tak, jak u rzeczowników) a innymi formami. W dalszym rozwoju „zewnętrznym” języka przymiotniki otrzymały formy: w liczbie pojedynczej ''-a'', ''-ea'' odpowiednio ''-e'' oraz ''-ie'', a ''-e'' i zakończone spółgłoską – ''-i''{{r|QSJ}}.

Przymiotniki mogły mieć znaczenie rzeczownikowe; odmieniały się wtedy tak, jak rzeczowniki (otrzymywały rzeczownikowe końcówki liczby i przypadku). W ten sposób funkcjonują niektóre nazwy własne z mitologii Śródziemia: ''Vanyar'' „Piękni”, ''Sindar'' „Szarzy”, ''Fírimar'' „Śmiertelni”. Także słowo ''quenya'' jest przymiotnikiem o rzeczownikowym znaczeniu: „elficki”{{r|WOJ373}}.

Quenya zna także stopniowanie przymiotników, lecz Tolkien przyjmował różne koncepcje co do sposobu tworzenia stopni. Początkowo ustalił, że stopień wyższy i niższy były wyrażane za pomocą przyrostków, stopień najwyższy i najniższy – za pomocą rodzajnika, zaś [[zgrubienie|zgrubienia]] i [[zdrobnienie|zdrobnienia]] – za pomocą różnorodnych przedrostków, przyrostków i partykuł{{r|EQG}}. Później zwrócił się ku prostszemu systemowi opartemu na przedrostkach: np. ''calima'' „jasny” ma stopień wyższy ''ancalima'' „jaśniejszy” i najwyższy ''arcalima'' „najjaśniejszy”{{r|PE1756}}.

=== Zrostki osobowe ===
[[Plik:Incl excl.png|thumb|Ilustracja dwóch quenejskich „my”: w pierwszym przypadku odbiorca komunikatu zalicza się do pojęcia „my” użytego przez osobę mówiącą, w drugim zaś nie.]]
W quenyi osobę wyraża się najczęściej zastosowaniem odpowiednich zrostków, chociaż istnieje także kilka form zaimków osobowych. System jest dość złożony: rozróżnia trzy liczby (pojedynczą, podwójną i mnogą), [[inclusivus]] i [[exclusivus]] (tylko w przypadku pierwszej osoby liczby podwójnej i mnogiej) oraz [[Grzecznościowe użycie liczby mnogiej|formę grzecznościową]] i potoczną drugiej osoby liczby pojedynczej. Jakkolwiek te rozróżnienia były dość stabilne, Tolkien często zmieniał brzmienie zrostków, jakimi były wyrażane – szczególnie zrostek pierwszej i drugiej osoby liczby podwójnej i mnogiej. Tytułem zilustrowania podano niżej tabelę łączącą informacje z dwóch źródeł napisanych ok. 1968–1969 roku{{r|VT4916}}, nie są to więc dane reprezentatywne dla całego rozwoju „zewnętrznego” quenyi.

{| class="wikitable"
|+ 6. Zrostki osobowe w quenyi
|-
! Osoba || Wariant || Zrostek osobowy || Zaimek osobowy || Zrostek dzierżawczy
|-
|colspan=2| 1. os. l.poj. || ''-nye'', ''-n'' || ''ní'' || ''-(i)nya''
|-
|rowspan=2| 2. os. l.poj. || potoczny || ''-tye'' || ''tyé'' || ''-tya''
|-
| grzecznościowy || ''-lye'', ''-l'' || ''lyé'' || ''-lya''
|-
|colspan=2| 3. os. l.poj. || ''-se'', ''-s'' || ''sé''<br />''sá''{{u|uwaga14}} || ''-rya'' (< ''-zya'')
|-
|colspan=2| forma bezosobowa l.poj. || ''–'' || ''–'' || ''-ya''
|-
|rowspan=2| 1. os. l.mn. || inclusivus || ''-lve'' (< ''-lwe'') || ''vé'' (< ''wé'') || ''-lva'' (< ''-lwa'')
|-
| exclusivus || ''-lme'' || ''mé'' || ''-lma''
|-
|colspan=2| 2. os. l.mn. || ''-lde'' || ''lé'' || ''-lda''
|-
|colspan=2| 3. os. l.mn. || ''-lte / -nte'' || ''té'' || ''-lta / -ntya''
|-
|colspan=2| forma bezosobowa l.mn. || ''-r'' || ''–'' || ''-rya''
|-
|rowspan=2| 1. os. l.pd. || inclusivus || ''-ngwe / -ince / -inque'' || ''wet'' || ''-ngwa''
|-
| exclusivus || ''-mme'' || ''met'' || ''-mma''
|-
|colspan=2| 2. os. l.pd. || ''-ste'' || ''tyet / let'' || ''-sta''
|-
|colspan=2| 3. os. l.pd. || ''-ste / -tte'', ''-t'' || ''tú'' || ''-sta''
|-
|colspan=2| forma bezosobowa l.pd. || ''-t'' || ''–'' || ''-twa''
|}

Zrostki osobowe dodawane są do odmienionego czasownika i określają podmiot (''maruva<u>n</u>'' „pozostan<u>ę</u>”, ''firuva<u>mme</u>'' „umrze<u>my</u>”); rzadziej dopełnienie, jeśli podmiot jest już inaczej wyrażony (''emme apsene<u>t</u>'' „przebaczamy <u>im</u>”). Zrostek oznaczający dopełnienie może pojawić się po zrostku oznaczającym podmiot (''utúvie|<u>nye</u>|<u>s</u>'' „znalazł|<u>em</u> | <u>to</u>” ''laituva|<u>lme</u>|<u>t</u>'' „chwalili będzie|<u>my</u> | <u>ich</u>”). Zrostki bezosobowe są wykorzystywane, kiedy podmiot jest już wyrażony rzeczownikiem lub niezależnym zaimkiem osobowym (z efektem emfatycznym), np. przeciwieństwo między ''hiruva<u>lye</u>'' a ''<u>elye</u> hiruva'' wyrażających w grzecznościowej formie II os. l.poj. „<u>Pan(i)</u> znajdzie”.

Zrostki dzierżawcze dodawane są do rzeczowników przed końcówkami fleksyjnymi: ''tie|<u>lya</u>|nna'' dosł. „drodze | <u>twojej</u> | na”, ''súma|<u>rya</u>|sse'' „głębi | <u>jego</u> | w”. Tolkien w międzyczasie kilkakrotnie zmieniał szyk{{r|VT4321}}.

Zasadniczo te końcówki dodaje się też do specjalnej formy bezokolicznika; można w ten sposób określić dopełnienie zrostkiem osobowym (''karita<u>s</u>'' „zrobić <u>to</u>”), podmiot zrostkiem dzierżawczym (''karita|<u>lya</u>'' „<u>twoje</u> robienie”, dosłownie „robić | <u>twoje</u>”) i połączyć te możliwości (''karita|<u>lya</u>|<u>s</u>'' „<u>twoje</u> robienie <u>tego</u>”, dosłownie „robić | <u>twoje</u> | <u>to</u>”){{r|VT4233}}.

=== Czasownik ===
Zasadniczo czasowniki w quenyi dzielą się na dwie grupy<ref group="uwaga>Terminologia „czasowniki mocne i słabe” została zaczerpnięta z tradycyjnego opisu gramatyk [[Języki germańskie|języków germańskich]]. Tolkien używał jej, co zostało opublikowane m.in. w ''Parma Eldalamberon'', nr 17, s. 186.</ref>: czasowniki „mocne” lub „podstawowe” składające się z samego rdzenia, zakończonego najczęściej spółgłoską (np. ''car-'' „robić”, ''cen-'' „widzieć”, ''not-'' „liczyć”, ''sil-'' „błyszczeć”, ''#tuv-'' „znajdywać”) i „słabe” lub „pochodne” zakończone na ''-a'' (np. ''anta-'' „dawać”, ''harna-'' „ranić”, ''ora-'' „skłaniać [do czegoś]”, ''tulta-'' „zwoływać, przyzywać”, ''ulya-'' „nalewać, lać się”).

Istnieje możliwość nadania niektórym czasownikom cech częstotliwościowych, zarówno dla podkreślenia długości wykonywania czynności, jak i osłabienia znaczenia zakończenia wykonywania czynności, przez [[reduplikacja|reduplikację]] części lub całości rdzenia{{r|ÉK161}}: ''fir-'' „umierać, zacierać się” → ''fifíru-'' „blaknąć”, ''talta-'' „upadać, ześlizgiwać się” → ''taltatalta-'' „opadać”.

Odmiany czasowników dokonuje się przez zastosowanie poniższych końcówek, oznaczających głównie [[Czas (językoznawstwo)|czas]]; często występują przy tym różnorodne zmiany rdzenia (wzdłużenie samogłoski rdzenia, dodanie wrostka, np. spółgłoski nosowej, przedrostka, np. [[augment]]u identycznego z samogłoską rdzenia):
* [[aoryst]] opisuje proces bez związku z czasem, w którym ma miejsce, często przyjmuje znaczenie teraźniejsze („czas zerowy”);
* [[czas teraźniejszy]] opisuje proces trwający;
* [[czas przeszły]] opisuje proces zakończony;
* [[perfectum]] opisuje proces zakończony i podkreśla jego związek z teraźniejszością;
* [[czas przyszły]] opisuje proces, który ma nastąpić po teraźniejszości.

Koniugacja w quenyi nie przewiduje odmiany przez liczby i osoby, które to są wyrażane dodaniem zrostków osobowych. Kiedy podmiot jest wyrażony rzeczownikiem lub niezależnym zaimkiem osobowym, czasownik przyjmuje końcówki zwane bezosobowymi, które oznaczają wyłącznie liczbę (formant zerowy w liczbie pojedynczej, ''-t'' w podwójnej i ''-r'' w mnogiej).

Przykład koniugacji w Wysokiej Mowie:

{| class="wikitable"
|+ 7. Koniugacja w quenyi
|-
!
!colspan=4| Czasowniki „mocne”
!colspan=4| Czasowniki „słabe”
|-
!
Rdzeń
| ''tul-''{{r|ÉK95}}<br /><small>„przybywać”</small>
| ''quet-''{{r|VT4111}}<br /><small>„mówić”</small>
| ''kes-''{{r|PE17156}}<br /><small>„badać”</small>
| ''talt-''{{r|PE17186}}<br /><small>„pochylać się”</small>
| ''henta-''{{r|PE17n}}<br /><small>„dociekać”</small>
| ''ista-''{{r|PE17n}}<br /><small>„wiedzieć”</small>
| ''nahta-''{{r|PE17n}}<br /><small>„ograniczać, uciskać”</small>
| ''melya-''{{r|PE17n}}<br /><small>„kochać”</small>
|-
!
Aoryst
| ''tule''
| ''quete''
| ''kese''
| #''talte''
| ''henta''
| ''ista''
| ''nahta''
| ''melya''
|-
!
Teraźniejszy
| * ''túla''
| ''quéta''
| * ''késa''
| ''talta''
| ''hentea''
| ''istea''
| ''nahtea''
| ''melyea''
|-
!
Przeszły
| ''túle''
| ''quente''
| ''kense''
| ''talante''
| ''hentane''
| ''sinte''
| ''nakante''
| ''melenye''
|-
!
Perfectum
| #''utúlie''
| * ''equétie''
| * ''ekésie''
| ''ataltie''
| ''ehentanie''
| ''isintie, ísie''
| ''anaktane, anahtie''
| ''emélie''
|-
!
Przyszły
| ''tuluva''
| * ''quetuva''
| * ''kesuva''
| * ''taltuva''
| ''hentuva''
| ''istuva, isuva''
| ''nahtuva, nakuva''
| ''meluva''
|}

[[Tryb (językoznawstwo)|Tryby]] są wyrażane zastosowaniem partykuł:
* [[Tryb rozkazujący|rozkazujący]] – ''a'' lub ''á'' (np. ''a laita te'' „chwalmy ich”, ''á hyame rámen'' „módl się za nami”);
* [[optativus]] – ''na'' lub ''nai'' (np. ''na aire esselya'' „święć się imię twoje”, ''nai tiruvantes'' „oby go/jej strzegli”);
* [[Tryb potencjalny|potencjalny]] – ''ké'' (np. ''alaisaila ké nauva'' „byłoby to nierozsądne”).

Dodatkowo istnieje kilka źródeł form wyrażających cel, mogących być rodzajem [[Tryb łączący|trybu łączącego]]{{u|uwaga15}}.

Czasowniki quenejskie mają także formy:
* dwóch [[bezokolicznik]]ów, krótkiego i długiego (np. ''kar-'' „robić” → krótki ''kare'', długi ''karita''); długi umożliwia dodanie zrostków oznaczających podmiot i dopełnienie;
* odmienianego [[gerundivum]] (np. ''enyal-'' „wspominać, upamiętniać” → w celowniku ''enyalien'', enyal|ie|n, „ku upamiętnieniu”);
* ponadto [[imiesłów|imiesłowy]]: ''-la'' [[Imiesłów przymiotnikowy czynny|teraźniejszy czynny]] (np. ''falasta-'' „pienić się” → ''falastala'' „pieniący się”{{r|Oilima Markirya 3 wersja}}), ''-(i)na'' [[Imiesłów przymiotnikowy bierny|przeszły bierny]] (np. ''ruc-'' „bać się” → ''rúcina'' „przestraszony”{{r|Oilima Markirya 3 wersja}}); ''-nwa'' przeszły bierny czasowników przechodnich (np. ''kar-'' „robić” → ''karinwa'' „zrobiony”{{r|PE1768}}), ale czynny nieprzechodnich (np. ''auta-'' „odchodzić” → ''vanwa'' „*wyszły”{{r|PE68}}).

=== Składnia ===
[[Syntaktyka (językoznawstwo)|Syntaktyka]] języków Tolkiena jest najmniej znana spośród wszystkich działów językoznawstwa Śródziemia, a to z powodu liczby tekstów, na podstawie których można ją badać. W dużej mierze są to wiersze, o zmienionej składni, wymuszonej przez [[Metrum (poetyka)|metrum]]. Mimo to gramatyka quenyi jest najlepiej opisana spośród języków Tolkiena i jej składnia jest przynajmniej częściowo opisana.

[[Szyk wyrazów]] wydaje się być względnie swobodny. W jednym z tekstów Tolkien wskazał, że pierwotnie preferowany był szyk [[VSO]], który następnie ewoluował do [[SVO (Subject Verb Object)|SVO]]{{r|PE1772}}.

W wyrażeniu rzeczownikowym występuje rodzajnik określony ''i'', poprzedzający rzeczownik, do którego się odnosi. Z powodu bogactwa zaimków wskazujących (''sina'' oznaczający bliskość, ''tana'', ''enta'' i ''yana'' oznaczające różny stopień oddalenia) nie występują rodzajniki nieokreślony i cząstkowy. Zastosowanie zaimków wskazujących nie jest dobrze znane; źródło z późnego okresu „historii zewnętrznej” umieszcza je po rzeczowniku, do którego się odnoszą: ''vanda sina'' „przysięga ta”{{r|Cirion}}. W epitecie przymiotnik przyjmuje liczbę rzeczownika, do którego się odnosi (jednocześnie istnieją przykłady niespełniające tej zasady), a stoi przed lub za rzeczownikiem. Funkcje wyrażeń rzeczownikowych są w większości określane przez przypadki, ale również przez różnorodne przyimki (np. ''<u>mi</u> oromardi'' „<u>w</u> wysokich salach”) i postpozycje (np. ''Andúne <u>pella</u>'' „zachodem <u>poza</u>”). Kiedy zestawione rzeczowniki występują w tym samym przypadku, tylko ostatni przyjmuje końcówkę przypadka, pozostałe zaś mają formant zerowy; zostają w ''domyślnym'' mianowniku (''Namna Finwe Míriello'' „prawo Finwego i Míriel”{{r|MR258}}, gdzie tylko Míriel jest w dopełniaczu). Tak samo przymiotnik może przyjąć końcówkę przypadka rzeczownika (np. ''isilme ilcala<u>sse</u>'' „w lśniącym świetle księżyca”), a ta ostatnia może pozostać przy rzeczowniku (np. ''ondolisse morne'' „w wielu czarnych skałach”).

Quenya przewiduje różne sposoby określenia dopełnienia rzeczownikowego: oprócz rozróżnienia między possessivusem (podkreślającym przynależność: ''róma Orome<u>va</u>'' „róg Oromego [który Orome posiada]”) a dopełniaczem (podkreślającym pochodzenie: ''róma Orome<u>o</u>'' „róg Oromego [który Orome wykonał]”), można też wykorzystać różnicę w kolejności wyrazów (''Orome róma'' a ''róma Orome'') lub dodać zrostek dzierżawczy do obiektu „posiadanego” (''koa|rya Olwe'' „dom Olwego”, dosł. „dom|jego Olwe”){{r|WOJ368}}.

W późniejszej fazie „zewnętrznego” rozwoju quenya wyróżnia dwa czasowniki oznaczające „być”: ''ea'' oznacza istnienie lub pozycję (''i Eru i or ilye mahalmar ea'' „Ten, który jest ponad wszelkimi tronami na wieczność”), podczas gdy ''ná'' jest [[Łącznik (gramatyka)|spójką]] (''Sí vanwa ná (…) Valimar!'' „stracony jest (…) Valimar”). Obydwa są prawdopodobnie opuszczane, gdy występuje wyrażenie rzeczownikowe (''i Héru aselye'' „Pan z Tobą”, ''Eldar attaformaiti'' „Eldarowie oburęczni”). W starszych fazach „zewnętrznego” rozwoju Tolkien używał innych form{{r|tobe}}.

Tolkien kilkakrotnie zmieniał koncepcję negacji, która pojawia się częściowo w formie różnorodnych przedrostków lub partykuł, a częściowo w formie negatywnych [[Czasownik posiłkowy|czasowników posiłkowych]], do których dodaje się zrostki osobowe: ''uan care'', ''carne'', ''cára'', ''caruva'' („nie robię”, „nie zrobiłem”, „nie robię [właśnie teraz]”, „nie zrobię”). Quenya wydaje się rozróżniać rodzaje negacji. Różnica jest dobrze widoczna między następującymi przedrostkami: ''ala-'' wyraża przeciwieństwo (''alasaila'' „niemądry”), ''ava-'' – odmowę (''avaquétima'' „co nie powinno być powiedziane”), a ''ú-'' – niemożliwość (''úquétima'' „niewypowiedziany”). Istnieje także wiele innych rodzajów negacji, wyrażanych samodzielnymi słowami. Tolkien rozróżnia np. ''uan caruva'' („nie zrobię [ponieważ znam przyszłość]”) i ''ván caruva'' („nie zrobię [ponieważ nie mam takiej intencji]”){{r|PE144}}.

Tworzenie pytań nie jest dobrze opisane; mimo to znamy kilka zaimków pytających, zaczynających się na ''ma-'': ''man'' „kto”, ''mana'' „co”, ''manen'' „jak”{{u|uwaga16}}.

Znamy wiele spójników, lecz ich formy są raczej niestabilne. Spójniki współrzędne to m.in.: ''ar(e)'' „i”, ''hya'' „lub”, ''sin'', ''tá'' „więc”, ''mal'' „ale”, ''ná(n)'' „aczkolwiek”, ''ananta'' „jednak”, ''potai'', ''epetai'' lub ''etta'' „dlatego”, ''ve'' „jak również”. Podrzędne to m.in.: ''an'', ''pan'' „ponieważ”, ''i'' „aby”, ''ké'' lub ''qui'' „jeżeli”, ''írë'' lub ''yá'' „kiedy”, ''ve'' „tak jak”. Zdanie podrzędne względne jest także znane, wprowadzane jest albo przez partykułę ''i'', podobną do rodzajnika (por. ''i or ilye mahalmar ea'' „Ten, który jest ponad wszelkimi tronami na wieczność”), albo przez odmienny zaimek względny, rozróżniający rzeczowniki osobowe (''ye'', w l.mn. ''i'', np. ''yello'' / ''illon camnelyes'' „od którego / których je otrzymaliście”) i nieosobowe (''ya'', np. ''yassen tintilar i eleni'' „w których gwiazdy migoczą”){{r|VT4721}}.

== Słownictwo ==
=== Słowotwórstwo ===
Słownictwo quenyi zawiera wiele wyrazów utworzonych poprzez fleksję wewnętrzną na podstawie pierwiastków ze starszych „wewnętrznie” języków elfickich. Odbywa się to m.in. poprzez:
* prefiksację samogłoski rdzenia, np. ''estel'' „nadzieja” od ''stel'' „trwać mocno”, ''Isil'' „Księżyc” od ''thil'' „blask”;
* prefiksację samogłoski rdzenia połączoną z jej usunięciem z tematu, np. ''anca'' „szczęka” od ''nak'' „gryźć”, ''ohta'' „wojna” od ''kot'' „kłócić się”;
* wzdłużenie samogłoski rdzenia, np. ''síre'' „rzeka” od ''sir'' „płynąć”, ''cáno'' „dowódca” od ''kan'' „przewodzić za sobą”;
* dodanie wrostka ''a'', np. ''taura'' „znaczny”, „wpływowy” od ''tur'' „kontrolować, dominować”, ''maica'' „ostry”, „przenikliwy” od ''mik'' „wiercić”, „przeszywać”;
* dodanie wrostka ''i'', np. ''maita'' „głodny” od ''mat'' „jeść”, ''soica'' „spragniony” od ''sok'' „żłopać”;
* dodanie spółgłoski nosowej jako wrostka, np. ''lanca'' „gardło” od ''lak'' „połykać”, ''ronyo'' „ogar” od ''roy'' „polować”;
* podwojenie spółgłoski, np. ''rocco'' „koń” od ''rok'' „koń”, ''quetta'' „słowo” od ''kwet'' „mówić”
* dodanie samogłoski zwartej dźwięcznej po nosowej lub płynnej, np. ''culda'' „czerwono-złoty”, „opalenizna” od ''kul'' „złoty”, ''rimba'' „częsty”, „liczny” od ''rim'' „wiele”.

Derywacja polega zarówno na dodawaniu przedrostków (np. ''esse'' „imię” i ''epesse'' „przydomek”, ''mar-'' „zostawać” i ''temar'' „trwać”, ''vanimo'' „[ktoś] piękny” i ''úvanimo'' „potwór”), jak i przyrostków (np. ''alcar'' „świetność” i ''alcarinqua'' „wspaniała”, ''cirya'' „statek” i ''ciryamo'' „marynarz”, ''tul-'' „przybywać” i ''tulta-'' „wzywać”), które to zjawiska mogą wystąpić łącznie, jako parasynteza (np. ''lasse'' „liść” i ''oiolassie'' „listowie”, ''tul-'' „przybywać” i ''entulesse'' „powrót”){{u|uwaga17}}.

Często występuje także tworzenie złożeń, w szczególności z nazw własnych. Kolejność elementów może być różna:
* najczęściej wyraz określający występuje przed określanym, np. ''menel'' „niebo”, ''tarma'' „kolumna” i ''[[Númenor#Meneltarma|Meneltarma]]'' „Kolumna niebios”, ''alqua'' „łabędź”, ''londe'' „port” i ''[[Aman (Śródziemie)#Alqualondë|Alqualonde]]'' „Łabędzia przystań”;
* występuje jednak, choć dużo rzadziej, szyk odwrotny, np. ''fea'' „duch”, ''nár'' „ogień” i ''[[Lista Calaquendich#Fëanor|Feanáro]]'' „Duch ognisty”, ''heru'' „władca”, ''númen'' „zachód” i ''[[Królowie Númenoru#Ar-Adûnakhôr|Herunúmen]]'' „Władca Zachodu”.

Drugi element wyrazów złożonych często podlega abrewiacji; niektóre wyrazy są znane z występowania w złożeniach, np. ''nildo'' skracany do ''-(n)dil'' „przyjaciel”, „miłośnik” (''[[Eärendil]]'' „Miłośnik morza”), ''-(n)dur'' „sługa” (''[[Isildur]]'' „oddany Księżycowi”; niezależna forma leksykalna nieznana), ''nóre'' skracany do ''-nor'' „kraj” (''[[Númenor]]'' „kraj na Zachodzie”), ''osto'' skracany do ''-os'' „forteca”, „miasto” (''[[Aman (Śródziemie)#Formenos|Formenos]]'' „Forteca Północy”).

=== Związki z innymi językami ===
==== Związki „zewnętrzne” ====
Zasadniczo Tolkien nie zapożyczał do quenyi słów wprost z języków naturalnych. Jedynym wyjątkiem jest imię [[Eärendil]]a, zaczerpnięte ze staroangielskiego tekstu autorstwa [[Cynewulf]]a{{r|HC79}}.

{{Cytat
 |treść =
Większość nazw została skonstruowana na podstawie dawniej istniejących języków i tam, gdzie powstałe w ten sposób nazwy mają możliwe do zanalizowania znaczenie (…), odnosi się ono wyłącznie do powieści, w której występują. „Źródło”, jeśli w ogóle takowe istniało, dostarczyło wyłącznie sekwencji brzmień (lub sugestii do jej powstania) i jego waga jest całkowicie bez znaczenia, oprócz kwestii Eärendila (…)

zestawianie przypadkowych podobieństw między imionami utworzonymi w „językach elfów” i słowami istniejącymi w zewnętrznych, „prawdziwych” językach, jest jałowe (…){{r|L618}}.
 |autor = J.R.R. Tolkien
 |źródło = Brudnopisy listu do „p. Ranga” (list 297.)
 |styl = środek
}}

W tym samym liście Tolkien podał jako przykład imię [[Sauron]]a, wywodzące się od starszego elfickiego ''*θaurond-'' i przymiotnikowego ''*θaurā'', z rdzenia ''thaw-'' („wstrętny”, „obrzydliwy”), niezwiązane z gr. σαύρα, „jaszczurka”{{r|L618}}. W innym liście odniósł się do nazwy ''Númenor'' („kraj na Zachodzie”), podobnej do [[Immanuel Kant|Kantowskiego]] νούμενον ([[Rzecz sama w sobie|noumenon]]){{r|L248}}.

W słownictwie quenyi jest jednak widoczny pewien wpływ języka fińskiego. Kilka słów takich jak ''tul-'' („przybywać”) czy ''anta-'' („dawać”) ma wyraźnie fińskie pochodzenie{{r|dubois}}. T.A. Shippey przytacza imiona [[Eru Ilúvatar|Ilúvatara]] i [[Valar#Ulmo|Ulma]], podobne do [[Ilmatar]] i Ilma z ''[[Kalevala|Kalevali]]'' oraz nazwę ''Valar'' – „Valarowie (…) zgodzili się, by ich władza była «związana» ze światem, a ''vala'' w języku fińskim znaczy właśnie «wiązać»”{{r|DŚ275}}.

Pewna grupa słów wyglądających na zapożyczenia jest w istocie przypadkowo podobna, np. qya. ''cirya'' („statek”) – wyraz pochodzący od pierwotnego elfickiego rdzenia ''kir-'' – i ''kirja'' (fiń. „książka”). Niezależne są też qya. ''aure'' „dzień” – pochodzący od rdzenia ''ur-'' – i łac. ''aurora'' („brzask”, „jutrzenka”). Związki z językami germańskimi są raczej widoczne w gramatyce (końcówka mianownika liczby pojedynczej, ''-r'', pochodzi z języków skandynawskich), niż w słownictwie, gdzie np. ''[[Arda (Śródziemie)|Arda]]'' („Ziemia”) przypomina niem. ''Erde'' i hol. ''Aarde'' (także „Ziemia”), lecz pochodzi od pierwotnego elfickiego ''gar-''{{r|dubois}}.

Według Toma DuBois i Scotta Mellora sama nazwa ''quenya'' może być powiązana z nazwą języka [[Język kweński|kven]], blisko powiązanego z fińskim, jednak Tolkien nigdy o tym nie wzmiankował{{r|dubois}}.

==== Związki „wewnętrzne” ====
Słownictwo quenyi zostało zaprojektowane przez Tolkiena w sposób pseudohistoryczny, od rdzeni wspólnych dla wszystkich języków elfickich, od których utworzył także słownictwo sindarinu. Mimo to pokrewieństwo słów jest często mało widoczne ze względu na liczne procesy fonetyczne obecne w „wewnętrznych” fazach rozwoju obydwu języków. Z drugiej strony autor dał odczuć związki historii „wewnętrznej” wprowadzając różnice semantyczne słów pochodnych i pierwotnych. Oto wachlarz możliwości:
* pokrewieństwo jest widoczne między identycznymi lub tylko trochę odmiennymi słowami dwóch języków: qya. ''aran'' / sin. ''aran'' „król”, qya. ''curwe'' / sin. ''curu'' „talent, umiejętność”, qya. ''osto'' / sin. ''ost'' „forteca”, „miasto”, qya. ''taure'' / sin. ''taur'' „las”, qya. ''tir-'' / sin. ''tir-'' „patrzeć”, „obserwować”;
* niektóre związki są dużo mniej widoczne: qya. ''umbar'' / sin. ''amarth'' „los”, qya. ''tyelpe''{{u|uwaga18}} / sin. ''celeb'' „srebro [metal]”, qya. ''lóme'' / sin. ''dû'' „noc”, „mrok”, qya. ''alda'' / sin. ''galadh'' „drzewo”, qya. ''quet-'' / sin. ''ped-'' „mówić”;
* część słów oddaliła się od siebie pod względem znaczeniowym: qya. ''#arata'' „egzaltowany”, „najlepszy” / sin. ''arod'' „szlachetny”, „prawy”, qya. ''calina'' „jasny”, „błyszczący” / sin. ''calen'' „zielony”, qya. ''áya'' „pełen szacunku strach” / sin. ''goe'' „strach, terror”, qya. ''ñóle'' „głęboka wiedza”, „długie studia”, „nauka” / sin. ''gûl'' „czarnoksięstwo”, qya. ''orto'' „szczyt góry” / sin. ''orod'' „góra”;
* dość często rdzeń jest ten sam, jednak słowa podległy odmiennym przekształceniom słowotwórczym: qya. ''aranie'' / sin. ''arnad'' „królowanie”, qya. ''formen'' / sin. ''forod'' „północ”. Niektóre słowa sindarińskie zawierają morfemy nieobecne w quenyi: qya. ''cala'' / sin. ''calad'' „światło”, qya. ''istar'' / sin. ''ithron'' „mędrzec”, „czarodziej”, qya. ''cuivie'' / sin. ''echui'' „przebudzenie”;
* w końcu niektóre desygnaty są nazwane niespokrewnionymi nazwami: qya. ''hilya-'' / sin. ''aphad-'' „śledzić”, „obserwować”, qya. ''alta'' / sin. ''beleg'' „potężny”, qya. ''laita-'' / sin. ''egleria'' „chwalić”, qya. ''esse'' / sin. ''eneth'' „imię”, qya. ''lie'' / sin. ''gwaith'' „lud”.

W późniejszej fazie „wewnętrznego” rozwoju języków, w okresie wygnania Ñoldorów, odżyły kontakty mówionej quenyi i sindarinu i zaowocowały obustronnymi [[Zapożyczenie językowe|zapożyczeniami językowymi]]:
* z quenyi do sindarinu, np. sin. ''tegil'' od qya. ''tecil'' „pióro [do pisania]”
* do quenyi z sindarinu, np. qya. ''certa'' od sin. ''certh'' „[[Cirth|runa]]”

Można stwierdzić dużą liczbę [[Kalka (językoznawstwo)|kalek]], szczególnie w onomastyce. Wiele imion i nazw geograficznych, mających swoje odpowiedniki zarówno w quenyi, jak i sindarinie, zachowuje mniej więcej to samo znaczenie (qya. ''Altariel'' / sin. ''[[Galadriela|Galadriel]]'' „Dziewczyna uwieńczona promieniami”{{r|EŚ 18}}).

Na quenyę używaną w Amanie, przez elfów utrzymujących kontakty z [[Ainur]]ami (Valarami i [[Majar]]ami), miał wpływ język Valarów, [[Języki Śródziemia#Valarin|valarin]]; w ten sposób pewien zbiór słów valarinu został przejęty przez quenyę, nie bez dostosowania do elfickiej fonetyki, np. wyrazy ''indil'' „lilia”, „duży pojedynczy kwiat”, ''mahalma'' „tron”, ''miruvóre'' „kordiał”, „miód pitny” pochodzą od valarińskich ''iniðil'', ''maχallām'', ''mirubhōzē-''. Także niektóre nazwy własne mają rdzeń valariński, np. ''Ainu'' (val. ''ayanûz''), imiona Valarów ''Aulë'' (val. ''Aȝûlêz''), ''Manwë'' (val. ''Mânawenûz''), ''Oromë'' (val. ''Arômez''), ''Tulkas'' (val. ''Tulukastâz''), ''Ulmo'' (val. ''Ulubôz''), Majara ''Ossë'' (val. ''Oshoshoai'', ''Oshshai''), czy nazwy geograficzne: ''[[Aman (Śródziemie)#Máhanaxar|Máhanaxar]]'' (val. ''Mâchananashkad''), ''[[Rośliny Śródziemia#Drzewa Valinoru|Ezellohar]]'' (val. ''Ezellôchâr''){{r|val}}.

Valarin wpłynął najbardziej na quenyę Vanyarów, którzy zawsze pozostawali w bliskim kontakcie z Valarami. Quenya Vanyarów znała pochodzące z valarinu słowa ''nasar'' „czerwony”, ''ulban'' „niebieski” i ''tulka'' (val. ''tulukha'') „żółty”. quenejskie ''axan'' „prawo”, „reguła” pochodziło od val. ''akashân'' „[Eru] mówi”. Ñoldorowie przejęli val. ''athar'' „święto”, stąd qya. ''asar''. Valarińskie ''delgûmâ'' o nieznanym znaczeniu wpłynęło na quenejskie ''telume'', ''telluma'' „kopuła”, „nieboskłon”{{r|val}}.

Quenya „wygnańcza” była poddana także wpływom innych, niż sindariński, języków kontynentu Śródziemia. Tak np. ''Casar'' „krasnolud” pochodził z [[khuzdûl]]skiego ''Khazâd''{{r|WOJ388}}.

=== Podstawowe słowa w quenyi i sindarinie ===
{| class="wikitable"
|+ 8. Porównanie słów (qya. a sin.)
! Słowo || Tłumaczenie{{r|ÉKt1}} || Wymowa || Odpowiednik w sindarinie{{r|SindDict}}
|-
| „ziemia” || ''ambar'', ''cemen'' || [{{IPA|'ambar}}], [{{IPA|'kɛmɛn}}] || ''amar, ceven''
|-
| „niebo” || ''menel'' || [{{IPA|'mɛnɛl}}] || ''menel''
|-
| „woda” || ''nén'' || [{{IPA|'neːn}}] || ''nen''
|-
| „ogień” || ''nár'' || [{{IPA|'naːr}}] || ''naur''
|-
| „mężczyzna” || ''nér'' || [{{IPA|'neːr}}] || ''benn''
|-
| „kobieta” || ''nís'' || [{{IPA|'niːs}}] || ''bess''
|-
| „jeść” || ''mat-'' || [{{IPA|'mat-}}] || ''mad-''
|-
| „pić” || ''suc-'' || [{{IPA|'suk-}}] || ''sog-''
|-
| „duży” || ''alta'', ''halla'' || [{{IPA|'alta}}], [{{IPA|'halːa}}] || ''beleg, daer''
|-
| „mały” || ''pitya'', ''titta'' || [{{IPA|'pitʲa}}], [{{IPA|'titːa}}] || ''niben'', ''tithen''
|-
| „noc” || ''lóme'' || [{{IPA|'loːmɛ}}] || ''dû''
|-
| „dzień” || ''aure'', ''ré'' || [{{IPA|'aurɛ}}], [{{IPA|'reː}}] || ''aur''
|}

== Quenya w kulturze ==
[[Plik:LARP Sternenfeuer Treffen.JPG|thumb|Uczestnicy [[Live action role-playing]]]]
Chociaż niektóre kwestie pozostają niejasne, quenya ma wystarczająco dobrze opracowaną gramatykę i słownictwo, by tworzyć w niej całe zdania. Niektórzy pasjonaci twórczości Tolkiena tworzą teksty w tym języku, korzystając z form mniej lub bardziej hipotetycznych{{u|uwaga19}}; zjawisko to występuje w [[Fanart|fan arcie]] i [[fan fiction]]. Język ten jest nazywany neoquenyą, dla odróżnienia od języka „autentycznego”, używanego przez Tolkiena. Przykłady neoquenyi znajdują się także w [[Władca Pierścieni (trylogia filmowa)|ekranizacji ''Władcy Pierścieni'']] [[Peter Jackson|Petera Jacksona]], gdzie wykorzystano także własne teksty Tolkiena{{r|langLOTR}}.

Wykorzystuje się różne metody zapełnienia luk w wiedzy o quenyi. Odmianę rekonstruuje się przez analogię do znanych form, przy uwzględnieniu znanych procesów fonetycznych. Składnię ustala się na podstawie znanych przykładów lub tworzy się kalki szyków znanych z innych języków. Brakujące słownictwo jest dokomponowywane poprzez zastosowanie [[neologizm]]ów, tworzonych przez derywację na podstawie słów quenejskich, przez przewidywanie form pochodnych od znanych rdzeni innych języków elfickich, lub przez rozszerzanie znaczeń potwierdzonych słów [[peryfraza]]mi, [[metafora]]mi czy [[metonimia]]mi{{u|uwaga20}}.

Jak cała twórczość fanowska w ogólności, neoquenya jest często krytykowana. Szczególnie za to, że jej twórcy arbitralnie wybierają źródła, na których się opierają, przez co tworzą sztucznie regularny język; za to, że zestawiają bez rozróżnienia formy pochodzące z różnych faz „zewnętrznego” rozwoju quenyi; za uciekanie się do form o niejasnym lub nieprawdopodobnym znaczeniu; za wprowadzanie kalk z języków, którymi się posługują. W końcu przeciwnicy neoquenyi wskazują, że jej autorzy ignorują samego Tolkiena, który nie przewidywał, aby jego języki nadawały się do komunikacji{{u|uwaga21}}.

Quenya w swojej uproszczonej postaci jest wykorzystywana także przez twórców [[Live action role-playing]]{{u|uwaga22}}.

Ponadto quenya jest przedmiotem rozważań językoznawców. Niektórzy z nich argumentują, że może być ona pojmowana jako przykład szczególnego rodzaju języka sztucznego, który pomaga stworzyć fikcyjny świat. Quenya jest tu porównywana do [[Język klingoński|języka klingońskiego]] opracowanego przez [[Marc Okrand|Marca Okranda]]. Lawrie Barnes i Chantelle van Heerden stwierdzili, że takie języki „tworzą socjolingwistyczny kontekst, w którym można stworzyć tożsamość grup i jednostek”{{r|vanheer}}.

== Uwagi ==
{{Uwagi|
<ref name="uwaga1">W liście tym autorowi chodziło o napisanie ''Władcy Pierścieni''. W liście występuje pisownia ''omentielmo''. Zob. przyp. 2 do listu.</ref>
<ref name="uwaga10">Zasada ta odnosi się do quenyi wygnanych Ñoldorów, którą to Tolkien zapisywał najczęściej.</ref>
<ref name="uwaga11">Bez znaczenia było, czy określane dwie rzeczy były ze sobą jakkolwiek związane. Równoważne było dodanie liczebnika dwa (''atta'') po rzeczowniku w liczbie pojedynczej (''* cirya attta''). Por. ''Vinyar Tengwar'' nr 49, s. 44–45.</ref>
<ref name="uwaga12">Deklinacja rzeczowników quenyi tamtych czasów jest dobrze znana dzięki listowi J.R.R. Tolkiena do Dicka Plotza, założyciela Tolkien Society of America, wysłanemu około 1966–1967 roku.</ref>
<ref name="uwaga13">{{cytuj stronę |url = http://www.elvish.org/elm/scase.html |tytuł = The -s case |autor = Ales Bican |opublikowany = elvish.org |język = en |data dostępu = 2012-07-16}}</ref>
<ref name="uwaga14">Dla rzeczowników nieosobowych.</ref>
<ref name="uwaga15">{{cytuj stronę |url = http://www.elvish.org/elm/atalante.rtf |tytuł = The Atalante Fragments |autor = Ales Bican |opublikowany = elm |język = en |data dostępu = 2012-07-31}}</ref>
<ref name="uwaga16">Ten sam rdzeń występuje w wyrazie ''maquet-'', „pytać” (od ''quet-'', „mówić”).</ref>
<ref name="uwaga17">Więcej na temat przyrostków w quenyi: {{cytuj stronę |url = http://folk.uib.no/hnohf/affix~1.htm |tytuł = Quenya Affixes |autor = Helge K. Fauskanger |język = en |data dostępu = 2012-08-12}}</ref>
<ref name="uwaga18">Forma pierwotnie przejęta przez quenyę z dawnego rdzenia elfickiego brzmiała ''tyelpe'', jednak zajmujący się srebrem Teleri rozpowszechnili własną formę tego słowa, ''telpe''. J.R.R. Tolkien: ''Niedokończone opowieści'', s. 230.</ref>
<ref name="uwaga19">Por. {{cytuj stronę |url = http://groups.yahoo.com/group/elfling/ |tytuł = Lista dyskusyjna ''Elfling'' |język = en |data dostępu = 2012-08-12}}</ref>
<ref name="uwaga2">Jest to data, którą opatrzone są pierwsze opublikowane teksty: ''The Qenya Phonology and Lexicon'' w numerze 12. ''[[Parma Eldalamberon]]'' oraz wiersz ''Narqelion'' w numerze 40. ''[[Vinyar Tengwar]]''.</ref>
<ref name="uwaga20">Szersza analiza neoquenyi: {{cytuj stronę |url = http://books.google.fr/books?id=vSCKWYbL63oC&lpg=PT32&pg=PT32#v=onepage&q=&f=false |tytuł = Practical Neo-Quenya |autor = Helge K. Fauskanger |praca = Arda Phonology 2 |język = en |data dostępu = 2012-08-12}}</ref>
<ref name="uwaga21">Więcej na temat krytyki {{cytuj stronę |url = http://www.elvish.org/articles/EASIS.pdf |tytuł = Elvish as She Is Spoke |autor = Carl F. Hostetter |opublikowany = elvish.org |język = en |data dostępu = 2012-08-13}}</ref>
<ref name="uwaga22">Wykorzystanie quenyi i [[Czarna Mowa|Czarnej Mowy]] {{cytuj stronę |url = http://books.google.fr/books?id=SOF7m2m3AXcC&lpg=PP1&client=firefox-a&pg=PA22#v=onepage&q=&f=false |tytuł = Tolklangs in the „Real” World: The Morphosyntactic Development of Two Swedish LARP-languages |strony = 22–41 |język = en |data dostępu = 2012-08-13}}</ref>
<ref name="uwaga3">W eseju ''A Secret Vice'' J.R.R. Tolkien wymienił wcześniejsze: Animalic, Nevbosh i Naffarin.</ref>
<ref name="uwaga4">Édouard Kloczko twierdzi, że nazwa ta dotyczy szczególnie pisanej formy języka, ''quenyi klasycznej'' czy ''książkowej''. ''Dictionnaire des langues elfiques'' tom 1., s. 79.</ref>
<ref name="uwaga5">W dwóch ostatnich przypadkach chodzi o nazwy, jakie quenyi nadały fikcyjne postacie żyjące współcześnie, które miały usłyszeć Wysoką Mowę we śnie. Nie znając odpowiedniej nazwy języka, wymyślały własne terminy.</ref>
<ref name="uwaga6">O czym J.R.R. Tolkien wspominał w liście 144.</ref>
<ref name="uwaga7">Jest to zasada obowiązująca w późniejszych wersjach quenyi; początkowe koncepcje ''qenyi'' dopuszczały także inne zakończenia.</ref>
<ref name="uwaga8">Według starszych koncepcji zamieniane z ''kt''.</ref>
<ref name="uwaga9">Zasadniczo według iloczasu, chociaż pary ''e'' oraz ''o'' różnią się także brzmieniem: długie ''é'' i ''ó'' są bardziej przymknięte, niż ich krótkie odpowiedniki.</ref>
}}

== Przypisy ==
<references>
<ref name="Cirion">Cirion.</ref>
<ref name="RFPE">Datę podano za hipotetyczną chronologią Pierwszej Ery autorstwa Roberta Fostera, opracowaną tylko na podstawie ''Silmarillionu''. Robert Foster, ''Encyklopedia Śródziemia'', s. 312.</ref>
<ref name="EQG">''Early Quenya Grammar'', [w:] ''Parma Eldalamberon'', nr 14, s. 47–48.</ref>
<ref name="QAT">Helge K. Fauskanger: ''Quenya – The Ancient Tongue''.</ref>
<ref name="EfPE">Helge K. Fauskanger: ''The Evolution from Primitive Elvish to Quenya''.</ref>
<ref name="L288">J.R.R. Tolkien, ''Listy'', s. 288.</ref>
<ref name="L248">J.R.R. Tolkien, ''Listy'', s. 248.</ref>
<ref name="L349">J.R.R. Tolkien, ''Listy'', s. 349.</ref>
<ref name="L454">J.R.R. Tolkien, Listy, s. 454.</ref>
<ref name="L460">J.R.R. Tolkien, Listy, s. 460.</ref>
<ref name="L461">J.R.R. Tolkien, Listy, s. 461.</ref>
<ref name="L618">J.R.R. Tolkien, Listy, s. 618.</ref>
<ref name="L695">J.R.R. Tolkien: ''Listy'', s. 695.</ref>
<ref name="MR258">J.R.R. Tolkien: ''Morgoth’s Ring'', s. 258.</ref>
<ref name="NO344">J.R.R. Tolkien: ''Niedokończone opowieści'', s. 344.</ref>
<ref name="NO149">J.R.R. Tolkien: ''Niedokończone opowieści'', s. 149 i nn.</ref>
<ref name="NO257">J.R.R. Tolkien: ''Niedokończone opowieści'', s. 257.</ref>
<ref name="NO321">J.R.R. Tolkien: ''Niedokończone opowieści'', s. 321.</ref>
<ref name="NO392">J.R.R. Tolkien: ''Niedokończone opowieści'', s. 392.</ref>
<ref name="NO342">J.R.R. Tolkien: ''Niedokończone opowieści'', s. 342.</ref>
<ref name="NO343">J.R.R. Tolkien: ''Niedokończone opowieści'', s. 343.</ref>
<ref name="NO347">J.R.R. Tolkien: ''Niedokończone opowieści'', s. 347.</ref>
<ref name="NO197">J.R.R. Tolkien: ''Niedokończone opowieści'', s. 197.</ref>
<ref name="Q&E">J.R.R. Tolkien: ''Quendi and Eldar'', [w:] ''The War of the Jewels'' s. 357–424.</ref>
<ref name="SD414">J.R.R. Tolkien: ''Sauron Defeated'', s. 414.</ref>
<ref name="SD413">J.R.R. Tolkien: ''Sauron Defeated'', s. 413–415.</ref>
<ref name="S133">J.R.R. Tolkien: ''Silmarillion'', s. 133.</ref>
<ref name="S375">J.R.R. Tolkien: ''Silmarillion'', s. 375.</ref>
<ref name="S363">J.R.R. Tolkien: ''Silmarillion'', s. 363.</ref>
<ref name="S404">J.R.R. Tolkien: ''Silmarillion'', s. 404.</ref>
<ref name="S374">J.R.R. Tolkien: ''Silmarillion'', s. 374, 394.</ref>
<ref name="S417">J.R.R. Tolkien: ''Silmarillion'', s. 417, 422.</ref>
<ref name="S405">J.R.R. Tolkien: ''Silmarillion'', s. 405.</ref>
<ref name="S154">J.R.R. Tolkien: ''Silmarillion'', s. 154–155.</ref>
<ref name="S409">J.R.R. Tolkien: ''Silmarillion'', s. 409.</ref>
<ref name="S427">J.R.R. Tolkien: ''Silmarillion'', s. 427.</ref>
<ref name="S429">J.R.R. Tolkien: ''Silmarillion'', s. 429.</ref>
<ref name="S410">J.R.R. Tolkien: ''Silmarillion'', s. 410.</ref>
<ref name="S416">J.R.R. Tolkien: ''Silmarillion'', s. 416.</ref>
<ref name="S423">J.R.R. Tolkien: ''Silmarillion'', s. 423.</ref>
<ref name="LR172">J.R.R. Tolkien: ''The Lost Road'' s. 172, Listy.</ref>
<ref name="LR41">J.R.R. Tolkien: ''The Lost Road'', s. 41.</ref>
<ref name="LR72">J.R.R. Tolkien: ''The Lost Road'', s. 72.</ref>
<ref name="LR167">J.R.R. Tolkien: ''The Lost Road'', s. 167–198.</ref>
<ref name="LR339">J.R.R. Tolkien: ''The Lost Road'', s. 339–400; uwagi i poprawki zawarto w 45. i 46. numerze ''Vinyar Tengwar''.</ref>
<ref name="M&C213">J.R.R. Tolkien: ''The Monsters and the Critics and other essays'', s. 213–223.</ref>
<ref name="RG66">J.R.R. Tolkien: ''The Road Goes Ever On'', s. 66–67.</ref>
<ref name="WOJ73">J.R.R. Tolkien: ''The War of the Jewels'', s. 73, 360–361.</ref>
<ref name="WOJ375">J.R.R. Tolkien: ''The War of the Jewels'', s. 375.</ref>
<ref name="WOJ357">J.R.R. Tolkien: ''The War of the Jewels'', s. 357–424.</ref>
<ref name="WOJ373">J.R.R. Tolkien: ''The War of the Jewels'', s. 373–374.</ref>
<ref name="przedmowa">J.R.R. Tolkien: ''Władca Pierścieni: Drużyna Pierścienia'', s. 10.</ref>
<ref name="DP495">J.R.R. Tolkien: ''Władca Pierścieni: Drużyna Pierścienia'', s. 495.</ref>
<ref name="PK510">J.R.R. Tolkien: ''Władca Pierścieni: Powrót króla'', s. 510.</ref>
<ref name="PK524">J.R.R. Tolkien: ''Władca Pierścieni: Powrót króla'', s. 524.</ref>
<ref name="PK505">J.R.R. Tolkien: ''Władca Pierścieni: Powrót króla'', s. 505.</ref>
<ref name="elfiałacina">J.R.R. Tolkien: ''Władca Pierścieni: Powrót króla'', s. 536.</ref>
<ref name="SindDict">{{cytuj stronę |url = http://www.jrrvf.com/hisweloke/sindar/online/french.html |tytuł = Hiswelókë's Sindarin dictionary |język = en fr |data dostępu = 2012-08-12}}</ref>
<ref name="langLOTR">{{cytuj stronę |url = http://www.elvish.org/gwaith/movie.htm |tytuł = Language in ''The Lord of the Rings'' movie |język = en |data dostępu = 2012-08-12}}</ref>
<ref name="lhammas">''Lhammas'' w ''The Lost Road'', s. 165–198.</ref>
<ref name="PE17156">Niepełna koniugacja przedstawiona w ''Parma Eldalamberon'' nr 17, s. 156.</ref>
<ref name="PE17186">Niepełna koniugacja przedstawiona w ''Parma Eldalamberon'' nr 17, s. 186.</ref>
<ref name="PE1871">J.R.R. Tolkien: ''Lambion Ontale: Descent of Tongues'', Tengwesta Qenderinwa 2, ''Parma Eldalamberon'' nr 18, s. 71: „The Elves began to make in the beginning of their being [a language] and it is one with their being, since it was of their nature and the first of all their gift to devise names and words.”.</ref>
<ref name="VT417">Numer 41 ''Vinyar Tengwar'', s. 7.</ref>
<ref name="O znaczeniowych różnicach">O znaczeniowych różnicach między dwoma liczbami mnogimi traktują: ''Vinyar Tengwar'', nr 49, s. 8 i ''Parma Eldalamberon'', nr 17, s. 135.</ref>
<ref name="Oilima Markirya 3 wersja">''Oilima Markirya'' 3. wersja.</ref>
<ref name="PE1772">''Parma Eldalamberon'' nr 17, s. 72.</ref>
<ref name="PE1128">''Parma Eldalamberon'' nr 11, s. 28.</ref>
<ref name="PE1210">''Parma Eldalamberon'' nr 12, s. 10–11.</ref>
<ref name="PE1920">''Parma Eldalamberon'' nr 19, s. 20.</ref>
<ref name="PE17">''Parma Eldalamberon'' nr 17.</ref>
<ref name="PE1756">''Parma Eldalamberon'' nr 17, s. 56–58.</ref>
<ref name="PE1768">''Parma Eldalamberon'' nr 17, s. 68.</ref>
<ref name="PE68">''Parma Eldalamberon'' nr 17, s. 68; ''The War of the Jewels'', s. 366.</ref>
<ref name="PE144">''Parma Eldalamberon'' nr 17, s. 144.</ref>
<ref name="PE17n">Niepełna koniugacja przedstawiona w ''Parma Eldalamberon'' nr 17, s. 77.</ref>
<ref name="PE1976">J.R.R. Tolkien: ''Outline of Phonology'', ''Parma Eldalamberon'' nr 19, s. 76.</ref>
<ref name="PK 307">J.R.R. Tolkien: ''Władca Pierścieni: Powrót Króla'', s. 307.</ref>
<ref name="Plotz">List J.R.R. Tolkiena do Dicka Plotza, [w:] Édouard Kloczko: ''Dictionnaire des langues elfiques'' s. 193–194.</ref>
<ref name="QSJ">{{cytuj stronę |url = http://www.lodz.tpsa.pl/iso/Tolkien/Arda/quenya.html |tytuł = Quenya – stary język |autor = Helge Kåre Fauskanger |opublikowany = lodz.tpsa.pl |data = 1997 |język = pl |data dostępu = 2012-08-14}}</ref>
<ref name="Quenya The Ancient Tongue">{{cytuj stronę |url = http://folk.uib.no/hnohf/quenya.htm#Heading2 |tytuł = Quenya – The Ancient Tongue |autor = Helge K. Fauskanger |język = en |data dostępu = 2012-07-01}}</ref>
<ref name="Robert Foster Encyklopedia">Robert Foster, ''Encyklopedia Śródziemia'', s. 208.</ref>
<ref name="Robert Foster Encyklopedia2">Robert Foster, ''Encyklopedia Śródziemia'', s. 227.</ref>
<ref name="Sindarin The Noble Tongue">{{cytuj stronę |url = http://folk.uib.no/hnohf/sindarin.htm#Heading4 |tytuł = Sindarin – The Noble Tongue, akapit ''Designations of the language'' |autor = Helge K. Fauskanger |język = en |data dostępu = 2012-07-01}}</ref>
<ref name="System akcentu w quenyi jest">System akcentu w quenyi jest opisany w ''The Road Goes Ever On'', s. 66–70.</ref>
<ref name="tech.groups.yahoo-message">{{cytuj stronę |url = http://tech.groups.yahoo.com/group/lambengolmor/message/480 |tytuł = Kalevala & Qenya |autor = Christopher Gilson |opublikowany = Lista dyskusyjna ''[[Elvish Linguistic Fellowship|Lambengolmor]]'' |data = 2003-08-13 |język = en |data dostępu = 2012-07-01}} Wiadomość ta i następne. {{cytuj stronę |url = http://tech.groups.yahoo.com/group/lambengolmor/message/485 |tytuł = Finnish words from QL |autor = Petri Tikka |opublikowany = Lista dyskusyjna ''Lambengolmor'' |data = 2003-08-19 |język = en |data dostępu = 2012-07-01}}</ref>
<ref name="SoF">''The Shibboleth of Fëanor'', [w:] J.R.R. Tolkien: ''The Peoples of Middle-earth'', s. 331–366.</ref>
<ref name="tobe">{{cytuj stronę |url = http://www.phy.duke.edu/~trenk/elvish/to_be.html |tytuł = The verb ‘to be’ in Tolkien’s Elvish languages |autor = Thorsten Renk |opublikowany = phy.duke.edu |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20121127095137/http://www.phy.duke.edu/~trenk/elvish/to_be.html |zarchiwizowano = 2012-11-27 |data dostępu = 2012-08-10}}</ref>
<ref name="WOJ368">''The War of the Jewels'', s. 368–369.</ref>
<ref name="WOJ388">''The War of the Jewels'', s. 388.</ref>
<ref name="TLR">J.R.R. Tolkien: ''The Lost Road'', s. 172, 389.</ref>
<ref name="M&C198">{{cytuj książkę |nazwisko = Tolkien |imię = J.R.R. |tytuł = The Monsters and the Critics and other essays |wydawca = Harper Collins Publishers |miejsce = Londyn |rok = 2006 |strony = 198–223 |isbn = 978-0-261-10263-7}}</ref>
<ref name="Tolkien2010-s432">{{cytuj książkę |nazwisko = Tolkien |imię = J.R.R. |autor link = J.R.R. Tolkien |tytuł = Listy |inni = Agnieszka Sylwanowicz (tłum.) |wydawca = Prószyński i S-ka |miejsce = Warszawa |rok = 2010 |strony = 432 |isbn = 978-83-7648-503-4}}</ref>
<ref name="val">{{cytuj stronę |url = http://www.lodz.tpsa.pl/iso/Tolkien/Arda/valarin.html |tytuł = Valariński – jak połysk mieczy |autor = Helge Kåre Fauskanger |język = pl |data dostępu = 2012-08-12}}</ref>
<ref name="VT4233">''Vinyar Tengwar'' nr 42, s. 33.</ref>
<ref name="VT4321">''Vinyar Tengwar'' nr 43, s. 21.</ref>
<ref name="VT4721">''Vinyar Tengwar'' nr 47, s. 21.</ref>
<ref name="VT4916">''Vinyar Tengwar'' nr 49, s. 16–17, 50–58.</ref>
<ref name="VT43">''Vinyar Tengwar'', numery 43-44.</ref>
<ref name="VT4111">''Vinyar Tengwar'' nr 41, s. 11 i 13; i ''The Peoples of Middle-earth'' s. 401 i 404.</ref>
<ref name="WPV">''Władca Pierścieni'', księga V, rozdział 8 ''Domy Uzdrowień''.</ref>
<ref name="ÉK135">Édouard Kloczko: ''Dictionnaire des langues elfiques'', s. 135–136.</ref>
<ref name="ÉK161">''Édouard Kloczko'': ''Dictionnaire des langues elfiques'', s. 161–162.</ref>
<ref name="ÉK95">Édouard Kloczko: ''Dictionnaire des langues elfiques'', s. 95, 96, 100; i ''Vinyar Tengwar'' nr 43, s. 9, 11.</ref>
<ref name="ÉKt1">Édouard Kloczko: ''Dictionnaire des langues elfiques'', tom 1.</ref>
<ref name="DŚ35">T.A. Shippey: ''Droga do Śródziemia'', s. 35–36.</ref>
<ref name="DŚ275">T.A. Shippey: ''Droga do Śródziemia'', s. 275.</ref>
<ref name="qyawymowa">W ''Outline of Phonology'' poświęconej wymowie w quenyi (''Parma Eldalamberon'', nr 19, s. 74, 81) Tolkien napisał, że ''ny'', oznaczające dwie spółgłoski, wymawia się jak w ang. ''new''.</ref>
<ref name="Solopova75">E. Solopova: ''Languages, Myths and History…'', s. 75.</ref>
<ref name="Solopova76">E. Solopova: ''Languages, Myths and History…'', s. 76.</ref>
<ref name="Solopova77">E. Solopova: ''Languages, Myths and History…'', s. 77.</ref>
<ref name="Solopova90">E. Solopova: ''Languages, Myths and History…'', s. 90.</ref>
<ref name="Solopova95">E. Solopova: ''Languages, Myths and History…'', s. 95–99.</ref>
<ref name="Solopova97">E. Solopova: ''Languages, Myths and History…'', s. 97.</ref>
<ref name="EŚ 18">Robert Foster: ''Encyklopedia Śródziemia'', s. 18.</ref>
<ref name="eofafl">{{cytuj książkę |nazwisko = Conley |imię = Tim |nazwisko2 = Cain |imię2 = Stephen |tytuł = Encyclopedia of Fictional and Fantastic Languages |wydawca = Greenwood Publishing Group |rok = 2006 |isbn = 978-0-313-33188-6}}</ref>
<ref name="Qenyaqetsa">''Qenyaqetsa: The Qenya Phonology and Lexicon by J.R.R. Tolkien'', [w:] ''Parma Eldalamberon'', nr 12.</ref>
<ref name="finnicization">{{cytuj stronę |url = http://books.google.pl/books?id=SOF7m2m3AXcC&pg=PA1&dq=The+Finnicization+of+Quenya |tytuł = The Finnicization of Quenya |autor = Petri Tikka |język = en |data dostępu = 2013-11-29}}</ref>
<ref name="protovalarin">J.R.R. Tolkien: ''Lambion Ontale: Descent of Tongues'', Tengwesta Qenderinwa 1, ''Parma Eldalamberon'' nr 18, s. 23.</ref>
<ref name="HC79">H. Carpenter: ''J.R.R. Tolkien: A Biography'', s. 79.</ref>
<ref name="dubois">{{Cytuj pismo |nazwisko = DuBois |imię = Tom |nazwisko2 = Mellor |imię2 = Scott |tytuł = The Nordic Roots of Tolkien’s Middle Earth |czasopismo = Scandinavian Review |wydawca = The American-Scandinavian Foundation |miejsce = Nowy Jork |rok = 2002 |issn = 0098-857X}}</ref>
<ref name="vanheer">{{Cytuj stronę |url = http://www.sabinet.co.za/abstracts/langmat/langmat_v37_n1_a7.html |tytuł = Virtual languages in science fiction and fantasy literature |nazwisko = Barnes |imię = Lawrie |nazwisko2 = van Heerden |imię2 = Chantelle |praca = Language Matters: Studies in the Languages of Southern Africa |rok = 2006 |id = ISSN 02565986 |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20140111172136/http://www.sabinet.co.za/abstracts/langmat/langmat_v37_n1_a7.html |zarchiwizowano = 2014-01-11 |data dostępu = 2013-11-29}}</ref>
</references>

== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę |nazwisko = Carpenter |imię = Humphrey |tytuł = J.R.R. Tolkien: A Biography |wydawca = Houghton Mifflin |miejsce = Nowy Jork |rok = 2000 |isbn = 978-0618057023}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Foster |imię = Robert |tytuł = [[Encyklopedia Śródziemia]] |wydawca = Amber |miejsce = Warszawa |rok = 2002 |isbn = 83-241-0200-0}}
* {{Cytuj książkę |tytuł = Encyclopédie de la Terre du Milieu |autor r = Édouard Kloczko |rozdział = Dictionnaire des langues elfiques (volume 1) |wydawca = Tamise |miejsce = Tulon |rok = 1995 |isbn = 2-910681-03-3 |język = fr}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Shippey |imię = T.A. |autor link = Tom Shippey |tytuł = Droga do Śródziemia |wydawca = Zysk i S-ka |miejsce = Poznań |rok = 2001 |isbn = 83-7150-937-5}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Solopova |imię = Elisabeth |tytuł = Languages, Myths and History: An Introduction to the Linguistic and Literary Background of J.R.R. Tolkien’s Fiction |wydawca = North Landing Books |miejsce = Nowy Jork |rok = 2009 |isbn = 0-9816607-1-1}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Tolkien |imię = J.R.R. |autor link = J.R.R. Tolkien |tytuł = Listy |inni = Agnieszka Sylwanowicz (tłum.) |wydawca = Prószyński i S-ka |miejsce = Warszawa |rok = 2010 |isbn = 978-83-7648-503-4}}
* {{cytuj książkę |autor = J.R.R. Tolkien |tytuł = Niedokończone opowieści |inni = Radosław Kot (tłum.) |wydawca = Amber |miejsce = |rok = 2002 |isbn = 83-7245-943-6}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Tolkien |imię = J.R.R. |autor link = J.R.R. Tolkien |tytuł = Władca Pierścieni: Drużyna Pierścienia |inni = Maria Skibniewska (tłum.) |wydawca = Muza SA |miejsce = Warszawa |rok = 2002 |isbn = 83-7319-172-0}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Tolkien |imię = J.R.R. |tytuł = Władca Pierścieni: Powrót Króla |inni = Maria Skibniewska (tłum.) |wydawca = Muza SA |miejsce = Warszawa |rok = 2002 |isbn = 83-7319-172-0}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Tolkien |imię = J.R.R. |tytuł = Silmarillion |inni = Maria Skibniewska (tłum.) |wydawca = Amber |miejsce = Warszawa |rok = 2002 |isbn = 83-7245-882-0}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Tolkien |imię = J.R.R. |tytuł = The Monsters and the Critics and other essays |wydawca = Harper Collins Publishers |miejsce = Londyn |data = 2006 |isbn = 978-0-261-10263-7 |język = en}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Tolkien |imię = J.R.R. |tytuł = Contes et légendes inachevés |inni = Tina Jolas (tłum.) |wydawca = Christian Bourgois |miejsce = Paryż |rok = 2006 |isbn = 2-267-01791-1 |język = fr}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Tolkien |imię = J.R.R. |tytuł = The Lost Road and other writings |wydawca = HarperCollins |miejsce = Londyn |rok = 2002 |isbn = 0-261-10225-7 |język = en}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Tolkien |imię = J.R.R. |tytuł = Sauron defeated |wydawca = HarperCollins |miejsce = Londyn |rok = 2002 |isbn = 0-261-10305-9 |język = en}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Tolkien |imię = J.R.R. |tytuł = Morgoth’s Ring |wydawca = HarperCollins |miejsce = Londyn |rok = 2002 |isbn = 0-261-10300-8 |język = en}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Tolkien |imię = J.R.R. |tytuł = The War of the Jewels |wydawca = HarperCollins |miejsce = Londyn |rok = 2002 |isbn = 0-261-10324-5 |język = en}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Tolkien |imię = J.R.R. |tytuł = The Peoples of Middle-earth |wydawca = HarperCollins |miejsce = Londyn |rok = 1997 |isbn = 0-261-10348-2 |język = en}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Tolkien |imię = J.R.R. |nazwisko2 = Swann |imię2 = Donald |tytuł = The Road Goes Ever On |wydawca = HarperCollins |miejsce = Londyn |rok = 2002 |isbn = 0-00-713655-2 |język = en}}
* {{Cytuj pismo |czasopismo = Parma Eldalamberon |odpowiedzialność = Christopher Gilson |data = od 1971 |wydawca = Cupertino |miejsce = Kalifornia, USA |język = en}}
* {{Cytuj pismo |czasopismo = Vinyar Tengwar |odpowiedzialność = Carl F. Hostetter |data = od 1988 |wydawca = Crofton |miejsce = Maryland, USA |język = en}}

== Linki zewnętrzne ==
* {{Cytuj stronę |url = http://www.elvish.org/gwaith/language1.htm#quenpoetry |tytuł = Poezja w neoquenya |opublikowany = www.elvish.org |język = qya |data dostępu = 2013-11-15}}
* {{Cytuj stronę |url = http://www.ambar-eldaron.com/eng-quen.pdf |tytuł = Słownik angielsko-quenejski |autor = Helge K. Fauskanger |opublikowany = www.ambar-eldaron.com |język = en |data dostępu = 2013-11-15}}
* {{Cytuj stronę |url = http://www.ambar-eldaron.com/quen-eng.pdf |tytuł = Słownik quenejsko-angielski |autor = Helge K. Fauskanger |opublikowany = www.ambar-eldaron.com |język = en |data dostępu = 2013-11-15}}
* {{Cytuj stronę |url = http://elendili.pl/viewtopic.php?t=4 |tytuł = Tłumaczenia poezji i literatury na języki elfickie |opublikowany = elendili.pl |data dostępu = 2013-11-15}}

{{Lingwistyka Śródziemia}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Języki i pisma Śródziemia]]