Tekst źródłowy strony Stanisław Lem

{{wyróżnienie|DA}}
{{Artysta infobox
 |imię i nazwisko      = Stanisław Lem
 |imię i nazwisko org  = 
 |pełne imię i nazwisko org = 
 |pseudonim            = 
 |grafika              = Stanislaw Lem 2.jpg
 |opis grafiki         = Stanisław Lem (1966)
 |pełne imię i nazwisko = Stanisław Herman Lem<ref name="Zagłada">{{Cytuj książkę |nazwisko = Gajewska |imię = Agnieszka |tytuł = Zagłada i gwiazdy. Przeszłość w prozie Stanisława Lema |data = 2016 |wydawca = [[Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu|Uniwersytet Adama Mickiewicza]] |miejsce = Poznań |isbn = 978-83-232-3047-2 |strony = 78}}</ref>
 |alt grafiki          = 
 |data urodzenia       = 12 lub 13 września 1921
 |miejsce urodzenia    = [[Lwów]]
 |data śmierci         = 27 marca 2006
 |miejsce śmierci      = [[Kraków]]
 |narodowość           = [[Polacy|polska]]
 |język                = [[język polski|polski]]
 |Alma Mater           = 
 |dziedzina sztuki     = [[literatura]]
 |epoka                = 
 |gatunek              = [[hard science fiction]], [[publicystyka]], [[satyra]], [[Filozofia|rozprawa filozoficzna]], [[Futurologia|rozprawa futurologiczna]]
 |muzeum artysty       = 
 |ważne dzieła         = * ''[[Solaris (powieść)|Solaris]]''
* ''[[Głos Pana]]''
* ''[[Powrót z gwiazd]]''
* ''[[Pokój na Ziemi]]''
* ''[[Summa technologiae]]''
* ''[[Niezwyciężony (powieść)|Niezwyciężony]]''
 |faksymile            = 
 |opis faksymile       = 
 |odznaczenia          = {{order|OOB}} {{order|OOP|KKO}} {{order|OOP|KO}} {{order|OSP|2}} {{order|KZ|Z}} {{order|GA|Z}}
 |nagrody              = 
 |commons              = Category:Stanisław Lem
 |wikiźródła           = 
 |wikicytaty           = Stanisław Lem
 |www                  = http://www.solaris.lem.pl
}}
'''Stanisław Herman Lem''' (ur. [[12 września|12]] lub [[13 września]] [[1921]] we [[Lwów|Lwowie]], zm. [[27 marca]] [[2006]] w [[Kraków|Krakowie]]<ref>{{Encyklopedia PWN | id = 3931487 | tytuł = Lem Stanisław | data dostępu = 2021-09-14}}</ref>) – polski pisarz gatunku [[hard science fiction]], filozof, [[Futurologia|futurolog]] oraz [[Krytyka literacka|krytyk]].

Jego debiutem książkowym była wydana w 1951 roku powieść ''[[Astronauci (powieść)|Astronauci]]''. Kolejne powieści fantastycznonaukowe jego autorstwa to: ''[[Obłok Magellana (powieść)|Obłok Magellana]]'' (1955), ''[[Eden (powieść)|Eden]]'' (1959), ''[[Pamiętnik znaleziony w wannie]]'' (1961), ''[[Powrót z gwiazd]]'' (1961), ''[[Solaris (powieść)|Solaris]]'' (1961), ''[[Niezwyciężony (powieść)|Niezwyciężony]]'' (1964), ''[[Głos Pana]]'' (1968), ''[[Wizja lokalna (powieść)|Wizja lokalna]]'' (1982), ''[[Fiasko (powieść Stanisława Lema)|Fiasko]]'' (1987) i ''[[Pokój na Ziemi]]'' (1987). Był również autorem trylogii ''[[Czas nieutracony]]'' (1955) oraz cykli opowiadań fantastycznonaukowych: ''[[Dzienniki gwiazdowe]]'' (1957), ''[[Księga robotów]]'' (1961), ''[[Bajki robotów]]'' (1964), ''[[Cyberiada]]'' (1965), ''[[Opowieści o pilocie Pirxie]]'' (1968). Napisał recenzje nieistniejących książek (''[[Doskonała próżnia]]'', 1971), a także wstępy do nieistniejących dzieł (''[[Wielkość urojona]]'', 1973). Jest autorem zbiorów [[esej]]ów, [[felieton]]ów i [[Publicystyka|publicystyki]] literackiej, w tym: ''[[Wejście na orbitę]]'' (1962), ''[[Summa technologiae]]'' (1964), ''[[Filozofia przypadku]]'' (1968), ''[[Fantastyka i futurologia]]'' (1970), ''[[Rozprawy i szkice]]'' (1975).

Jego twórczość porusza tematy takie jak: rozwój [[Nauka|nauki]] i [[Technika|techniki]], natura ludzka, możliwość porozumienia się istot inteligentnych czy miejsce człowieka we [[Wszechświat|Wszechświecie]]. Dzieła Lema zawierają odniesienia do stanu współczesnego społeczeństwa i refleksje naukowo-filozoficzne na jego temat. Niektórym ze swoich utworów nadał charakter [[Groteska|groteskowy]].

Jest najczęściej tłumaczonym polskim pisarzem, a w pewnym okresie był najbardziej poczytnym nieanglojęzycznym pisarzem SF, mimo małego odbioru w [[Stany Zjednoczone|Stanach Zjednoczonych]]. Jego książki przetłumaczono na ponad 40 języków, osiągnęły łączny nakład ponad 30 milionów egzemplarzy.

Był kandydatem do [[Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie literatury|Nagrody Nobla w dziedzinie literatury]]. Został odznaczony wieloma wysokimi odznaczeniami państwowymi i kulturalnymi, między innymi [[Order Orła Białego|Orderem Orła Białego]] i medalem [[Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”|„Gloria Artis”]]. Jego nazwiskiem nazwano [[(3836) Lem|planetoidę]] oraz [[Lem (satelita)|pierwszego polskiego satelitę naukowego]].

== Życiorys ==
=== Wczesne lata ===
{{Galeria
|Nazwa=Lwów
|Plik:4 Lepkoho Street, Lviv (02).jpg|Kamienica Lemów, w której urodził się Stanisław Lem (dawniej ul. Brajerowska, obecnie [[Bohdan Łepki|Bohdana Łepkiego]])
|Plik:LemLwowGimnazjum2.jpg|II Gimnazjum im. Karola Szajnochy
}}
Stanisław Lem urodził się we Lwowie (ówcześnie na terenie [[II Rzeczpospolita|II Rzeczypospolitej]]) najprawdopodobniej 13 września 1921{{refn|grupa=uwaga|Lem w liście do [[Virgilijus Čepaitis|Virgilijusa Čepaitisa]] z 6 kwietnia 1985 pisał, że rzeczywistą datą jego urodzin był prawdopodobnie 13 września, ale w akcie urodzenia wpisano wcześniejszy dzień, by zgodnie z przesądem uniknąć pecha{{odn|Orliński|2017|s=37}}.}} w rodzinnym mieszkaniu przy ulicy Brajerowskiej 4{{r|solaris}}, w zamożnej rodzinie żydowskiej{{odn|Gajewska|2021|s=75}}, jako jedyne dziecko Samuela Lehma{{refn|grupa=uwaga|Rodzina zaczęła używać spolszczonej formy nazwiska po repatriacji do Krakowa{{odn|Gajewska|2021|s=172}}.}} (1879–1954), lwowskiego lekarza i Sabiny Wolner (1892–1979){{odn|Gajewska|2021|s=48}}. Do aktu urodzenia wpisano jednak datę 12 września, aby [[Triskaidekafobia|zgodnie z przesądem]] uniknąć pecha{{odn|Orliński|2017|s=37}}. Rodzice Lema pochodzili z rodzin spolonizowanych [[Żydzi|Żydów]], matka była religijna, ojciec deklarował się jako [[agnostycyzm|agnostyk]]{{odn|Gajewska|2021|s=57}}, niemniej wzięli ślub w [[synagoga|synagodze]], mały Stanisław został [[obrzezanie|obrzezany]] po urodzeniu{{odn|Gajewska|2021|s=75}}, a do gimnazjum uczęszczał na zajęcia z [[judaizm|religii mojżeszowej]].

Jego rodzice poznali się i zaręczyli jeszcze przed [[I wojna światowa|I wojną światową]], jednak ślub odbył się dopiero po jej zakończeniu, gdyż Samuel Lehm został powołany do służby w armii [[Austro-Węgry|austro-węgierskiej]]. Podczas wojny trafił do niewoli rosyjskiej po upadku [[Twierdza Przemyśl|twierdzy Przemyśl]] i przebywał w obozie jenieckim w Azji Środkowej. Po powrocie do Lwowa został asystentem na [[Wydział Lekarski Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie|Wydziale Lekarskim]] [[Uniwersytet Lwowski|Uniwersytetu Jana Kazimierza]] i w kolejnych latach stał się cenionym [[Otorynolaryngologia|laryngologiem]]. Samuel Lehm w młodości publikował także wiersze i prozę w lwowskiej prasie{{r|solaris}}<ref>{{Cytuj |autor = S. Lehm |tytuł = Protest małp |czasopismo = Kurier Lwowski |data = 1907-02-23 |url = http://anno.onb.ac.at/cgi-content/anno?aid=klw&datum=19070223&seite=14&zoom=33}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = S. Lehm |tytuł = Kura, Etykieta |czasopismo = Kurier Lwowski |data = 1907-05-25 |url = http://anno.onb.ac.at/cgi-content/anno?aid=klw&datum=19070525&seite=14&zoom=33}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = S. Lehm |tytuł = Rendez-vous |czasopismo = Kurier Lwowski |data = 1907-09-07 |url = http://anno.onb.ac.at/cgi-content/anno?aid=klw&datum=19070907&seite=14&zoom=33}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = S. Lem |tytuł = Przygoda literata |czasopismo = Kurier Lwowski |data = 1909-08-03 |url = http://anno.onb.ac.at/cgi-content/anno?aid=klw&datum=19090803&seite=2&zoom=33}}</ref>. Sabina Lehm nie miała wyższego wykształcenia i zajmowała się domem{{odn|Lem|2009|s=13}}. Berta Hescheles, siostra Samuela Lehma, była matką [[Marian Hemar|Mariana Hemara]]{{r|FAQ}} i bratową [[Henryk Hescheles|Henryka Heschelesa]]<ref>{{Cytuj |url = http://web.archive.org/web/20181008190646/http://hej-kto-polak.pl/wp/?p=39652 |tytuł = Marian Hemar |data = 2012-02-12 |data dostępu = 2015-05-12}}</ref>.

Dzieciństwo i młodość spędził we Lwowie, w zamożnym domu{{refn|grupa=uwaga|Samuel Lem po repatriacji w styczniu 1946 r. wypełnił kwestionariusz dotyczący szkód wojennych, w którym podał straty poniesione w czasie wojny. Wymienił m.in. tysiąctomową bibliotekę, meble, wyposażenie gabinetu, dzieła sztuki i biżuterię na łączną sumę 260.000 zł. Podał także, że jego miesięczne dochody wynosiły 2.000 zł{{odn|Gajewska|2021|s=181}}. Sam pisarz twierdził, że rodzina Lehmów posiadała dwie lwowskie [[Kamienica (architektura)|kamienice]]{{odn|Lem|2009|s=18}}, ale Gajewska pisze, że nie udało się ustalić, aby Samuel Lehm posiadał jakiekolwiek nieruchomości we Lwowie, chodziło raczej o jego brata, Fryderyka{{odn|Gajewska|2021|s=28}}.}}. Od 1932 był uczniem [[II Państwowe Liceum i Gimnazjum im. Karola Szajnochy we Lwowie|II Państwowego Gimnazjum im. Karola Szajnochy we Lwowie]]{{odn|Gajewska|2021|s=97}}, o czym pisał w [[autobiografia|autobiograficznej]] powieści ''[[Wysoki Zamek (powieść)|Wysoki Zamek]]'' (1966). Według relacji samego Lema wyniki badań nad inteligencją uczniów przeprowadzone przez ówczesne władze oświatowe wykazały, że był najinteligentniejszym dzieckiem w południowej Polsce<ref name="Solaris1">{{cytuj |url = http://solaris.lem.pl/home/biografia/przypadek-i-lad |tytuł = Przypadek i ład |autor = Stanisław Lem |opublikowany = solaris.lem.pl |język = pl |data dostępu = 2012-09-28}}</ref>{{refn|grupa=uwaga|Według Gajewskiej nie zachowały się dokumenty to potwierdzające{{odn|Gajewska|2021|s=97}}.}}. Gimnazjum wywarło silny wpływ na zainteresowania Lema i ukształtowało go jako miłośnika nauki i przyszłego pisarza{{odn|Gajewska|2021|s=103}}. Na początku lata 1939 złożył [[egzamin dojrzałości]]{{odn|Bereś|2002|s=11}}. Ulubionymi lekturami Lema były w tym czasie utwory [[Stefan Grabiński|Grabińskiego]], [[Władysław Umiński|Umińskiego]], [[Jules Verne|Verne’a]] i [[Herbert George Wells|H.G. Wellsa]]. Pragnął studiować na politechnice i zostać uczonym{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=92–93}}. W rodzinie zwracano się do niego tzw. „domowym” imieniem – Maciek{{odn|Gajewska|2021|s=177, 187}}.

=== II wojna światowa ===
Po [[Kampania wrześniowa|agresji III Rzeszy i ZSRR na Polskę]] w [[Agresja ZSRR na Polskę|okupowanym i zaanektowanym]] przez [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] Lwowie rozpoczął w 1940 studia medyczne na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Lwowskiego, wydzielonym następnie w samodzielny [[Lwowski Narodowy Uniwersytet Medyczny im. Daniela Halickiego|Lwowski Instytut Medyczny]]. Wcześniej próbował zostać studentem [[Politechnika Lwowska|Politechniki Lwowskiej]], jednak mimo zdanego egzaminu nie został przyjęty na wymarzone studia ze względu na niewłaściwe w ustroju sowieckim pochodzenie społeczne – powiązania ze średnią [[Burżuazja|burżuazją]]. Wstąpił zatem na medycynę, wykorzystując znajomości ojca, by uniknąć poboru do [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]]{{r|solaris}}{{odn|Fiałkowski|2001|s=35–36}}.

Naukę przerwały w 1941 [[atak Niemiec na ZSRR]] i [[Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)|niemiecka okupacja]], podczas której zamknięto wszystkie lwowskie uczelnie. W pierwszych dniach okupacji Lem został schwytany na ulicy w [[Łapanka|łapance]] i wraz z innymi skierowany do oczyszczania [[Brygidki (więzienie)|więzienia na Brygidkach]], gdzie od wielu dni rozkładały się zwłoki więźniów [[Masakry więzienne NKWD we Lwowie|zabitych przez wycofujących się Rosjan]]. Żydów pracujących w Brygidkach w trakcie pracy zabijano, Lem ocalał dzięki temu, że pracował w piwnicach, gdzie fetor trupów był tak silny, że nie schodzili tam Niemcy{{odn|Gajewska|2021|s=126–132}}. [[Agnieszka Gajewska]] i [[Wojciech Orliński]] uważają, że ślady tego epizodu można odnaleźć w późniejszej twórczości pisarza (wspomnienie Rappaporta w powieści ''[[Głos Pana]]'', opis zwłok w ''[[Eden (powieść)|Edenie]]'', przeżycia bohatera w II tomie ''[[Czas nieutracony|Czasu nieutraconego]]''){{odn|Gajewska|2021|s=126, 132}}{{odn|Orliński|2017|s=181–183}}.

Rodzina Lehmów musiała wynieść się ze swojego mieszkania i przenieść się na teren [[Getto lwowskie|lwowskiego getta]], mieszkając początkowo w kancelarii brata Samuela, Fryderyka. Aby zminimalizować ryzyko śmierci, choćby dla Stanisława, dzięki sowitej łapówce umieszczono go w charakterze pomocnika mechanika i spawacza w garażach niemieckiej chronionej firmy Rohstofferfassung, która zajmowała się odzyskiem metali, na przykład ze zniszczonego sprzętu wojskowego<ref name="Solaris2">{{cytuj |url = http://solaris.lem.pl/home/biografia |tytuł = Kalendarium |opublikowany = solaris.lem.pl |język = pl |data dostępu = 2011-04-04}}</ref><ref>{{cytuj |url = https://www.nck.pl/projekty-kulturalne/projekty/patroni-2021/bio/stanislaw-lem |tytuł = Stanisław Lem |opublikowany = Narodowe Centrum Kultury |język = pl |data = 2021-06-01 |data dostępu = 2021-10-07}}</ref>. Na terenie garaży Lem również mieszkał{{odn|Gajewska|2021|s=137}}. W latach 1941–1942 współpracował z [[Polski ruch oporu w czasie II wojny światowej|polskim ruchem oporu]], przekazując wykradzioną podczas pozyskiwania złomu amunicję i materiały wybuchowe. Próbował się również włączyć w propagandową [[Akcja N|akcję N]] skierowaną do żołnierzy niemieckich, jednak jego znajomość języka niemieckiego nie okazała się wystarczająco biegła. W 1941 wyrobił sobie fałszywe dokumenty na nazwisko Jan Donabidowicz, na podstawie [[Ormianie|ormiańskiej]] metryki chrztu{{odn|Gajewska|2021|s=138}}. W 1943 musiał uciekać z firmy, gdyż obawiał się aresztowania m.in. za ukrywanie wcześniej na strychu żydowskiego kolegi{{odn|Fiałkowski|2001|s=44–45}}{{refn|grupa=uwaga|W tym czasie Niemcy zaczęli likwidować pozostałych przy życiu lwowskich Żydów, bez względu na zatrudnienie, również cała załoga Rohstofferfassung wtedy zginęła}}. Od tej pory ukrywał się wraz z narzeczoną po aryjskiej stronie miasta, wielokrotnie zmieniając miejsce pobytu, m.in. mieszkając u późniejszego profesora botaniki [[Józef Motyka|Józefa Motyki]]{{odn|Gajewska|2021|s=144–157}}. Także rodzice Lema pod koniec 1942 wydostali się z getta i do końca wojny ukrywali się u polskiej rodziny{{odn|Gajewska|2021|s=143–144, 155–157}}. W 1944, po ponownym wkroczeniu do Lwowa Armii Czerwonej, mógł kontynuować studia{{odn|Fiałkowski|2001|s=37–38}}.

=== Początki kariery pisarskiej ===
W lipcu 1945 w ramach [[Wysiedlenie Polaków ze Lwowa|akcji repatriacyjnej]] wraz z całą rodziną wyjechał do Krakowa<ref name="WO2017">{{cytuj |url = http://wyborcza.pl/1,75410,20380215,tajemnice-stanislawa-lema-co-o-przeszlosci-genialnego-pisarza.html?disableRedirects=true |tytuł = Tajemnice Stanisława Lema. Co o przeszłości genialnego pisarza mówią jego książki? |autor = Wojciech Orliński |opublikowany = wyborcza.pl |data dostępu = 2017-08-03}}</ref>{{refn|grupa=uwaga| nazwa=U1|Według ustaleń [[Agnieszka Gajewska|Agnieszki Gajewskiej]], rok 1946, podawany często jako data repatriacji{{r|Solaris2}}, jest błędny{{r|WO2017}}.}}, tracąc w wyniku wojny cały dobytek. Ojciec Lema, wówczas siedemdziesięcioletni, w celu zdobycia środków do życia zaczął pracować w szpitalu, ponieważ nie mógł prowadzić prywatnej praktyki lekarskiej<ref name="Solaris1" />. Lem przyszedł wtedy z pomocą rodzinie publikując efekty swojej pracy w prasie, nadal jednak nie traktował w tym czasie pisarstwa jako poważnego zajęcia<ref name="Solaris1" />. Sytuacja materialna rodziny Lema była tak zła, że przyszły pisarz myślał nawet o podjęciu pracy spawacza, nie zgodził się na to jednak ojciec. Zatem Lem podjął przerwane studia medyczne na [[Uniwersytet Jagielloński|Uniwersytecie Jagiellońskim]] i rozpoczął trzeci rok nauki{{odn|Fiałkowski|2001|s=53}}. Po otrzymaniu absolutorium przez miesiąc odbywał obowiązkową praktykę lekarską w szpitalu. Trafił na oddział położniczy i odebrał ponad 20 porodów oraz asystował przy [[Cięcie cesarskie|cesarskim cięciu]]. Widok krwawych scen był jednym z powodów, aby ostatecznie porzucić medycynę, której nie lubił, a na studia wstąpił pod wpływem woli ojca{{odn|Oramus|2006|s=42|miejsce=Jestem Casanovą nauki}}. Kolejnym powodem rozbratu z zawodem lekarza była chęć uniknięcia służby wojskowej, do której w tym czasie kierowano wszystkich absolwentów studiów medycznych. Lem postanowił nie składać końcowych egzaminów i w rezultacie nie otrzymał dyplomu lekarskiego{{odn|Lem|2009|s=153}}. Pobyt na uczelni medycznej dał mu jednakże solidne wykształcenie przyrodnicze i z nauk ścisłych (uzupełniane później samodzielnymi studiami), które Lem wykorzystywał w swojej twórczości{{odn|Bereś|2002|s=243}}.

Pierwszymi utworami Lema, które publikował jako student medycyny, były opowiadania o tematyce wojennej, okupacyjnej oraz zawierające elementy fantastyki naukowej – drukowane w latach 1946–1948 na łamach „[[Kuźnica (tygodnik)|Kuźnicy]]”, „[[Żołnierz Polski|Żołnierza Polskiego]]”, „[[Odra (czasopismo)|Odry]]” i „Co Tydzień Powieść”<ref name="Balcerzak">{{cytuj |autor = Ewa Balcerzak |tytuł = Stanisław Lem |data = 1973 |wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy |miejsce = Warszawa |s = 9 |seria = Portrety współczesnych pisarzy polskich}}</ref>. Jako autor fantastyki zadebiutował opublikowanymi w „[[Tygodnik Powszechny|Tygodniku Powszechnym]]” opowiadaniami ''Obcy'', ''Ogród ciemności''{{u|u1}} i ''Dzieje jednego odkrycia''{{odn|Orliński|2007|s=243–245}}; większość z tych wczesnych opowiadań ukazała się w 2005 w zbiorze ''[[Lata czterdzieste. Dyktanda]]''. W 1946 ukazała się drukowana w odcinkach w „[[Nowy Świat Przygód|Nowym Świecie Przygód]]” (numer 1. z 29 marca)<ref>{{Cytuj |url = http://mbc.malopolska.pl/Content/66082/06.pdf |autor = Adam Rusek |tytuł = Od „Nowego Świata Przygód” do „Świata Młodych”: ewolucja pisemka obrazkowego dla dzieci i młodzieży w latach 1946–1949 |opublikowany = Rocznik Historii Prasy Polskiej T. XIV (2011), Z. 1–2 (27–28), s. 173, 175 |język = pl |data dostępu = 2016-07-20}}</ref> [[nowela]] fantastycznonaukowa ''[[Człowiek z Marsa]]'', napisana przez Lema jeszcze podczas okupacji{{r|Balcerzak}}, której fabuła dotyczyła tajemniczego przybysza badanego przez ziemskich uczonych w tajnym laboratorium. Opowieść była wzorowana na prozie [[Herbert George Wells|H.G. Wellsa]]{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=10–11}}; w formie książkowej została wydana dopiero w 1994. W latach 1946–1948 Lem publikował również wiersze w „Tygodniku Powszechnym”<ref>{{Cytuj |autor = Jerzy Jarzębski |tytuł = Wszechświat Lema |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03343-1 |s = 318}}</ref>. Najlepsze z nich zostały potem przedrukowane w 1975 w książce ''[[Wysoki Zamek. Wiersze młodzieńcze]]''. Pierwsze, nieudolne wiersze zaczął tworzyć jeszcze przed wojną w wieku 17 lat{{odn|Bereś|2002|s=11}}. Lem nie powrócił nigdy potem do ich pisania, chociaż pojawiały się one w innych jego utworach, na przykład w opowiadaniu ''Wyprawa pierwsza A, czyli Elektrybałt Trurla'' (''[[Cyberiada]]'')<ref>{{cytuj |autor = Stanisław Lem |tytuł = Człowiek z Marsa. Opowiadania młodzieńcze. Wiersze |data = 2009 |wydawca = Agora |miejsce = Warszawa |isbn = 978-83-7552-573-1 |s = 484 |seria = Dzieła Stanisława Lema. Biblioteka „Gazety Wyborczej” |rozdział = Lata czterdzieste |autor r = Jerzy Jarzębski}}</ref>. Dzięki znajomości z [[Wisława Szymborska|Wisławą Szymborską]] pisywał w tym czasie także fraszki do humorystycznego pisma śląskiego „[[Kocynder]]”{{odn|Fiałkowski|2001|s=55–56}}. Pierwszą powieścią w dorobku pisarza był utwór współczesny ''[[Szpital Przemienienia]]'', który pisarz ukończył w 1948{{odn|Orliński|2007|s=51}}, na ostatnim roku studiów. Akcja rozgrywa się w sanatorium dla psychicznie chorych likwidowanym przez Niemców w 1940. Powieść nie doczekała się publikacji przez kilka najbliższych lat. Było to spowodowane zablokowaniem wydania tej pozycji przez redakcję wydawnictwa „[[Książka i Wiedza]]”, która zażądała dopisania do ''Szpitala…'' dwóch kolejnych części, by całość była zgodna z ówczesną linią ideologiczną i aby zrównoważyć wymowę zbyt pesymistycznej pierwszej części{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=23}}. Wszystkie trzy części, ukończone ostatecznie w 1950, mogły się ostatecznie ukazać pod tytułem ''[[Czas nieutracony]]'' nakładem [[Wydawnictwo Literackie|Wydawnictwa Literackiego]] w 1955. Jako samodzielna powieść ''Szpital Przemienienia'', pozbawiona wcześniejszych ingerencji w pierwotną postać, została wydana dopiero w 1975. W późniejszym okresie Lem nie zezwalał na wznawianie całości trylogii. Wyraził zgodę jedynie na druk po jednym rozdziale z każdej narzuconej mu części – ''Wśród umarłych'' i ''Powrót'' – w zbiorze ''Lata czterdzieste. Dyktanda'' z 2005{{odn|Orliński|2007|s=51}}.

W latach 1948–1950 uczestniczył jako młodszy asystent w Konwersatorium Naukoznawczym Asystentów Uniwersytetu Jagiellońskiego prowadzonym przez doktora [[Mieczysław Choynowski|Mieczysława Choynowskiego]]{{odn|Orliński|2007|s=57}}. Lem przedstawił mu do oceny napisaną jeszcze we Lwowie pracę pod tytułem ''Teoria pracy mózgu'', która została poddana miażdżącej krytyce, ale Choynowski naprowadził młodego Lema na wartościową literaturę naukową (głównie dotyczącą [[Cybernetyka|cybernetyki]]), otrzymywaną w darach z zagranicy. Lem zaczął studiować nocami ze słownikiem w ręku m.in. prace ''Cybernetics or Control and Communication in the Animal and the Machine'' [[Norbert Wiener|N. Wienera]] i ''A Mathematical Theory of Communication'' [[Claude E. Shannon|C.E. Shannona]]{{odn|Fiałkowski|2001|s=56–57}}. Po latach, w wywiadach, Lem określi Choynowskiego mianem swojego intelektualnego mentora{{odn|Orliński|2007|s=43}}. Podczas dyskusji w Konwersatorium z mgr. Oświęcimskim na temat niemożliwości odtworzenia człowieka z atomów narodził się pierwszy rozdział ''[[Dialogi|Dialogów]]''. Lem pisał pod pseudonimem recenzje książek naukowych i przegląd prasy w wydawanym przez Konwersatorium miesięczniku „[[Życie Nauki]]”. W jednym z opublikowanych artykułów skrytykował oficjalnie popierany ze względów ideologicznych [[łysenkizm]], co wywołało spory skandal. W 1950 na polecenie władz Konwersatorium zlikwidowano, zaś redakcję „Życia Nauki” przeniesiono do Warszawy. Młody Lem znalazł się w sytuacji bez stałego zatrudnienia, przy braku formalnego wykształcenia{{odn|Fiałkowski|2001|s=56, 63–64}}.

Podczas pobytu w [[Zakopane]]m latem 1950 Stanisław Lem spotkał przypadkiem ówczesnego prezesa Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik” – [[Jerzy Pański (1900–1979)|Jerzego Pańskiego]], z którym dyskutował o braku polskiej literatury fantastycznej. Za jego namową napisał w krótkim czasie powieść ''[[Astronauci (powieść)|Astronauci]]'', która została wydana również bardzo szybko – już w 1951{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=26}}. Debiut książkowy Lema – fantastyczna opowieść o losie wyprawy na Wenus – okazał się bestsellerem, wielokrotnie dodrukowywanym{{odn|Orliński|2007|s=17}}. Po jej wydaniu pisarz został przyjęty do [[Związek Literatów Polskich|Związku Literatów Polskich]]{{odn|Fiałkowski|2001|s=65}}. W 1951 ukazała się również sztuka współczesna piętnująca amerykański [[imperializm]]<ref>{{Cytuj |autor = [[Jerzy Jarzębski]] |tytuł = Wszechświat Lema |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03343-1 |s = 14–15}}</ref> pt. ''[[Jacht „Paradise”. Sztuka w czterech aktach|Jacht „Paradise”]]'', napisana razem z [[Roman Husarski|Romanem Hussarskim]] na konkurs organizowany przez wydawnictwo „Czytelnik”<ref>{{Cytuj |autor = Bereś, Stanisław; |tytuł = Tako rzecze… Lem |data = 2002 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03245-1 |s = 59}}</ref>. W 1954 Lem opublikował tom ''[[Sezam i inne opowiadania]]'', gdzie pojawiły się, oprócz kilku mniej popularnych opowiadań, pierwsze utwory związane z cyklem ''[[Dzienniki gwiazdowe]]''<ref>{{Cytuj |autor = Bereś, Stanisław; |tytuł = Tako rzecze… Lem |data = 2002 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03245-1 |s = 64}}</ref>. W 1955 został wydany ''[[Obłok Magellana (powieść)|Obłok Magellana]]'' – utopijna powieść o wyprawie do najbliższego Ziemi układu gwiazd [[Alfa Centauri]]{{odn|Orliński|2007|s=156–157}}.

Dzieła z tego okresu były napisane zgodnie z regułami [[Realizm socjalistyczny|realizmu socjalistycznego]]; ze względu na istnienie [[Cenzura|cenzury]] inaczej nigdy nie mogłyby się ukazać w oficjalnym obiegu. Dla Lema, który borykał się z problemami materialnymi, publikacja ich była jedynym źródłem utrzymania{{odn|Orliński|2007|s=33}}. Niewątpliwie utwory te były jednakże świadectwem zarówno pewnego zauroczenia młodego Lema ideą komunizmu, jak i przejawem naiwności politycznej pisarza, który doświadczył realiów sowieckiej okupacji we Lwowie. Z tego stanu pisarz szybko się otrząsnął{{odn|Lem|2009|s=161–162}}. Autor w późniejszym okresie wstydził się swoich wczesnych utworów i albo długo nie zezwalał na ich wznawianie (''Astronauci'', ''Obłok…''), albo całkowicie blokował kolejne wydania (''Sezam…'', ''Jacht…'') – uznając, że nie były to wartościowe i dojrzałe pozycje, choć np. w ''Sezamie…'' znajduje się pięć pierwszych podróży [[Ijon Tichy|Ijona Tichego]]{{odn|Orliński|2007|s=194–196, 201}}. Z drugiej strony, to właśnie nieoczekiwany sukces wydawniczy ''Astronautów'' skłonił go do napisania kolejnych utworów fantastycznonaukowych<ref name="Autobiografia | solaris.lem.pl">{{cytuj |url = https://solaris.lem.pl/home/biografia/autobiografia |tytuł = Autobiografia |opublikowany = solaris.lem.pl |data dostępu = 2019-01-16}}</ref>.
[[Plik:Lem, Borenowska, Kraków.RZ.jpg|thumb|upright|Tablica na budynku przy [[Ulica Bonerowska w Krakowie|ulicy Bonerowskiej 5 w Krakowie]]]]
W lutym 1954 ożenił się z Barbarą Leśniak{{odn|Lem|2009|s=153}}. Lem wraz z ojcem i matką mieszkał początkowo w jednym pokoju przy [[Ulica Śląska w Krakowie|ulicy Śląskiej w Krakowie]], razem z rodziną znajomej ze Lwowa. Następnie, po śmierci ojca w 1954, Lem przeniósł się wraz z matką do dwupokojowego mieszkania przy [[Ulica Bonerowska w Krakowie|ulicy Bonerowskiej]] 5. Tam też, jakiś czas po ślubie, przeprowadziła się żona Lema, która wcześniej mieszkała z siostrą przy [[Ulica Sarego w Krakowie|ulicy Sarego]]{{odn|Fiałkowski|2001|s=52, 60–61}}. Po śmierci teścia Lema zaistniała konieczność sprowadzenia jego żyjącej samotnie żony z [[Bytom]]ia do Krakowa. By umożliwić jej legalny pobyt w mieście zgodnie z procedurami meldunkowymi, Lemowie zapisali się do spółdzielni mieszkaniowej i w rezultacie przeprowadzili się razem z teściową Lema w 1958 do jednorodzinnego domu w [[Borek Fałęcki|Borku Fałęckim]] przy ul. Narvik ([[Kliny Borkowskie]]<ref>{{Cytuj |url = http://maciejnazimek.com/stanislaw-lem-nasz-fantastyczny-sasiad |tytuł = Stanisław Lem – nasz fantastyczny sąsiad! |opublikowany = maciejnazimek.com |data = 11 grudnia 2015 |data dostępu = 2021-09-22}}</ref>), części Krakowa w tych czasach dopiero rozbudowywanej. Matka Lema natomiast pozostała w mieszkaniu przy ulicy Bonerowskiej. Sam Lem długo sprzeciwiał się przeprowadzce i zdecydował się na nią, dopiero gdy za honoraria autorskie kupił pierwszy samochód – [[AWZ P70|P70]], by móc dojeżdżać do oddalonego o kilka kilometrów centrum miasta{{odn|Lem|2009|s=33–35}}.

=== Złoty okres twórczości ===
Po XX zjeździe [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|KPZR]] w 1956 i wydarzeniach „[[Polski październik 1956|polskiego października]]” w Polsce zapanowała większa swoboda pisarska. Do tego czasu twórczość Stanisława Lema sprawiała wrażenie poszukiwania drogi. Nadchodzące lata przyniosły rozkwit różnorakich form prozy beletrystycznej i dyskursywnej oraz długo oczekiwaną stabilizację życiową i materialną. Rozpoczęła się wielka, międzynarodowa kariera Lema jako pisarza [[Fantastyka naukowa|s-f]]. Napisał on kilkanaście książek z tego nurtu, zarówno utrzymanych w stylu [[Realizm (literatura)|realistycznym]], jak i [[Groteska|groteskowym]]{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=25}}, które zostały przetłumaczone na wiele języków (z początku jeszcze tylko państw „[[Blok wschodni|bloku wschodniego]]”).

W 1957 ukazała się pierwsza w polskim piśmiennictwie popularna monografia poświęcona [[Cybernetyka|cybernetyce]] – ''[[Dialogi]]'', gdzie w formie wyrosłej z tradycji [[Platon|dialogów Platońskich]] Lem dokonuje m.in. krytycznej analizy mechanizmów społecznych w centralnie sterowanym systemie polityczno-ekonomicznym. Jest to znacząca pozycja w dorobku pisarza, otwierająca obszerny nurt naukowej eseistyki{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=144–145}}. Również w 1957 ukazały się trzy nowe podróże znanego z ''Sezamu…'' kosmicznego wędrowcy Ijona Tichego w zbiorze groteskowo-satyrycznych [[Powiastka filozoficzna|opowiastek filozoficznych]] zatytułowanym ''Dzienniki gwiazdowe''{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=92–93}}. Następne wydania zbioru z kolejnymi opowiadaniami (ale już bez utworu ''[[Podróż dwudziesta szósta i ostatnia]]'') były opublikowane w latach 1961 (jako ''[[Księga robotów]]''), 1966, 1971, 1982 oraz 1994{{odn|Orliński|2007|s=72–75}}, czyli w zasadzie przez cały okres twórczości pisarza, uzupełniane dodatkowo cyklem ''Ze wspomnień Ijona Tichego'' przedstawiającym sylwetki różnorakich szalonych naukowców w opowiadaniach pisanych w większości w tonacji poważnej, mieszczących się w konwencji dziewiętnastowiecznej opowieści o „cudownym wynalazku”{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=97–98}}. W 1959 Lem powrócił do tematyki dalekich wypraw kosmicznych w powieści ''[[Eden (powieść)|Eden]]''. Charakterystyczny dla jego twórczości motyw kontaktu z obcą cywilizacją następuje w wyniku wypadku pojazdu kosmicznego spowodowanego błędem nawigacyjnym i przymusowego lądowania na obcej planecie, w sposób dalece odbiegający od tradycyjnego schematu fantastyki naukowej{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=92–93}}. Powieść ta wyznacza początek dojrzałej twórczości fantastycznonaukowej pisarza i stała się pierwszym utworem zaliczanym do kanonu powieści s-f<ref>{{cytuj |autor = Lem, Stanisław ; |tytuł = Eden |data = 2008 |wydawca = Agora |miejsce = Warszawa |isbn = 978-83-7552-400-0 |s = 241 |seria = Dzieła Stanisława Lema. Biblioteka „Gazety Wyborczej” |rozdział = Smutek Edenu |autor r = Jarzębski, Jerzy;}}</ref>. Także w 1959 ukazało się dzieło ''[[Śledztwo (powieść Stanisława Lema)|Śledztwo]]'', tylko sugerujące tytułem powieść kryminalną i w punkcie wyjścia przypominające klasyczny romans detektywistyczny. Dalsza akcja rozbudowywana wokół makabrycznych zniknięć zwłok z kostnic okazuje się w istocie oryginalną zagadką typu fantastycznonaukowego, osnutą wokół problemów wynikających z istnienia mechanizmu przypadkowości, który wpisany jest w konstrukcję świata{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=78–79}}. Temat ten był rozwijany przez Lema w dalszej twórczości. Rok 1959 był również debiutem sympatycznego pilota Pirxa w zbiorze opowiadań ''[[Inwazja z Aldebarana]]'', zawierającym m.in. pierwsze trzy nowele z cyklu ''[[Opowieści o pilocie Pirxie]]'' oraz tytułową groteskę przypominającą stylem opowiadanie ''[[Wesele w Atomicach (opowiadanie)|Wesele w Atomicach]]'' [[Sławomir Mrożek|Sławomira Mrożka]], które ukazało się w tym samym roku{{odn|Orliński|2007|s=109}}.

[[Plik:Stanisław Lem.jpg|thumb|upright|Stanisław Lem (1966)]]
W 1961 ukazały się dwa sztandarowe dzieła fantastycznonaukowe Lema: ''[[Solaris (powieść)|Solaris]]'' i ''[[Powrót z gwiazd]]'' oraz groteskowa powieść ''[[Pamiętnik znaleziony w wannie]]''. Powieść ''Solaris'' jest uważana za jedno z najwybitniejszych osiągnięć twórczych pisarza<ref>{{Cytuj |url = https://solaris.lem.pl/ksiazki/beletrystyka/solaris/30-poslowie-solaris |tytuł = Stanisław Lem – Lustro |autor = Jastrzębski, Jerzy; |opublikowany = Stanisław Lem 1921-2006 |data dostępu = 2019-03-01}}</ref>. Tematem tego dzieła jest motyw kontaktu z inną inteligentną formą życia, a zarazem jest to utwór o bezsilności nauki i samego człowieka, z jego bagażem podświadomych lęków, wobec niemożności zrozumienia kosmosu{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=58–59}}. ''Powrót z gwiazd'' ukazuje czytelnikom obraz konsumpcyjnego, bezmyślnie szczęśliwego społeczeństwa przyszłości oglądanego oczyma bohaterów, którzy powrócili na Ziemię po ponad stu dwudziestu latach z wyprawy w okolice jednej z najbliższych gwiazd{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=70–71}}. ''Pamiętnik…'' to opis podróży bohatera po labiryncie zagadkowego Gmachu pewnej rządowej instytucji – metaforze niepoznawalnego świata. Bohater ów – podobnie jak Józef K. w ''Procesie'' [[Franz Kafka|Kafki]] – usiłuje nadaremnie zrozumieć cel swojej misji{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=84–85}}. Niezależnie od twórczości literackiej Lem cały czas publikował eseje oraz felietony literackie i popularnonaukowe w różnych czasopismach. Nawiązał stałą współpracę z czasopismami: „[[Nowa Kultura (1950–1963)|Nowa Kultura]]”, „[[Przekrój (czasopismo)|Przekrój]]”, „[[Życie Literackie (1951–1990)|Życie Literackie]]”, „[[Twórczość (miesięcznik)|Twórczość]]”<ref>{{Cytuj |autor = [[Jerzy Jarzębski]] |tytuł = Wszechświat Lema |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03343-1 |s = 321–323}}</ref>; zamieszczał dużo artykułów w „[[Problemy (czasopismo)|Problemach]]”<ref>{{cytuj |autor = Balcerzak, Ewa ; |tytuł = Stanisław Lem |data = 1973 |wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy |miejsce = Warszawa |s = 8 |seria = Portrety współczesnych pisarzy polskich}}</ref>. Niektóre z tych utworów wydrukowano w zbiorze ''[[Wejście na orbitę]]'' wydanym w 1962 – pierwszej nieprozatorskiej książce pisarza{{odn|Orliński|2007|s=246}}. W 1963 czytelnicy mieli możność zapoznać się z Lemem jako twórcą humorystycznych scenariuszy widowisk telewizyjnych. W tym roku ukazał się zbiór ''[[Noc księżycowa]]'' zawierający oprócz innych opowiadań cztery zabawne scenariusze przedstawień, z których w trzech głównym bohaterem jest [[profesor Tarantoga]], genialny naukowiec i wynalazca, znany już z ''Dzienników gwiazdowych'' przyjaciel Ijona Tichego{{odn|Orliński|2007|s=156, 226–227}}. Rok 1964 przyniósł premiery aż trzech dzieł, które ugruntowały sławę pisarską Lema. Były to: powieść ''[[Niezwyciężony (powieść)|Niezwyciężony]]'' z tomu ''[[Niezwyciężony i inne opowiadania]]'', zbiór groteskowo-baśniowych opowiadań ze świata robotów wzorowanych na bajkach ludowych<ref>{{cytuj |autor = Balcerzak, Ewa ; |tytuł = Stanisław Lem |data = 1973 |wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy |miejsce = Warszawa |s = 110 |seria = Portrety współczesnych pisarzy polskich}}</ref> pt. ''[[Bajki robotów]]'' oraz zbiór esejów filozoficzno-futurologicznych ''[[Summa technologiae]]''. Akcja ''Niezwyciężonego'' – powieści napisanej w stylu [[hard science fiction]]{{odn|Orliński|2007|s=152–154}}, rozgrywająca się na pozornie martwej planecie Regis III, pozwala snuć autorowi refleksje nad siłą moralną człowieka i ludzką solidarnością w sytuacji zupełnej nieprzydatności dostępnej techniki oraz stosunku do całkowicie odmiennych form egzystencji we Wszechświecie{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=48–49}}. Przemyślenia futurologiczno-filozoficzne w ''Summie…'' są osnute wokół problemów związanych z lawinowym rozwojem techniki oraz etycznymi dylematami wynikającymi ze spodziewanego wpływu przyszłych osiągnięć nauki i techniki na kulturę i cywilizację ludzką<ref>{{cytuj |autor = Balcerzak, Ewa; |tytuł = Stanisław Lem |data = 1973 |wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy |miejsce = Warszawa |s = 139–140 |seria = Portrety współczesnych pisarzy polskich}}</ref>. Lem rozważa w swym dziele m.in. możliwość istnienia cywilizacji pozaziemskich, podobieństwa i różnice ewolucji biologicznej i technicznej, kwestie fantomatycznego oddziaływania na mózg człowieka, a także projekty cyborgizacji – rekonstrukcji organizmu ludzkiego. Utwór ten stanowi znakomity komentarz autorski do własnej twórczości literackiej{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=146}}.

W 1965 ukazała się ''[[Cyberiada]]'' – dzieło uważane przez samego Lema za swoje szczytowe osiągnięcie; pogląd ten jest również podzielany przez wielu krytyków{{odn|Orliński|2007|s=45}}. Cykl opowieści o przygodach dzielnych robotów-konstruktorów: Trurla i Klapaucjusza w świecie robotów<ref>{{cytuj |autor = Balcerzak, Ewa ; |tytuł = Stanisław Lem |data = 1973 |wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy |miejsce = Warszawa |s = 111 |seria = Portrety współczesnych pisarzy polskich}}</ref>, rozpoczęty trzema opowiadaniami w ''Bajkach robotów'', był kontynuowany przez autora w następnych latach nowymi utworami w zbiorach: ''[[Polowanie (zbiór opowiadań)|Polowanie]]'' (1965), ''[[Bezsenność (zbiór opowiadań)|Bezsenność]]'' (1971), ''[[Maska (zbiór dzieł)|Maska]]'' (1976) oraz ''[[Powtórka]]'' (1979){{odn|Orliński|2007|s=47}}. Niezwykły efekt literacki uzyskał Lem w ''Cyberiadzie'' poprzez zastosowanie konwencji staropolskiej gawędy szlacheckiej w połączeniu z techniczno-kosmiczną opowieścią fantastycznonaukową w stylu eposu, poematu heroikomicznego czy powiastki filozoficznej{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=121–122}}. W 1966 Lem opublikował książkę [[Autobiografia|autobiograficzną]] – ''[[Wysoki Zamek (powieść)|Wysoki Zamek]]'', opisującą spędzone we [[Lwów|Lwowie]] dzieciństwo i młodość w formie pamiętnikarskiego zwierzenia. Opowieści o małym chłopcu towarzyszą również rozważania filozoficzne o Absolucie oraz dywagacje o teoriach matematycznych<ref>{{cytuj |autor = Balcerzak, Ewa ; |tytuł = Stanisław Lem |data = 1973 |wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy |miejsce = Warszawa |s = 23 |seria = Portrety współczesnych pisarzy polskich}}</ref>. Była to jednocześnie jedna z pierwszych książek o przedwojennym, polskim Lwowie opublikowana w PRL. Po jej wydaniu Lem otrzymał mnóstwo listów z podziękowaniami od lwowiaków z kraju{{odn|Fiałkowski|2001|s=69}}. W 1968 ukazały się zebrane po raz pierwszy w jednym tomie ''Opowieści o pilocie Pirxie'', wraz z premierowym opowiadaniem ''Rozprawa''. Wcześniej opowiadania z cyklu ukazywały się w zbiorach: ''Inwazja z Aldebarana'' (1959), ''Księga robotów'' (1961), ''Noc księżycowa'' (1963), ''Polowanie'' (1965). Do kanonicznego zbioru opowiadań o pilocie Pirxie dołączył wkrótce ''Ananke'' z tomu ''Bezsenność'' (1971){{odn|Orliński|2007|s=171}}. Pirx jest najsympatyczniejszą postacią polskiej klasycznej fantastyki naukowej, to przeciętny człowiek przyszłości wypełniający zwyczajne obowiązki pilota pojazdów kosmicznych. Każda opowieść przedstawia Pirxa w sytuacjach wymagających od niego niestereotypowego działania, wychodzi on z opresji zawsze obronną ręką dzięki temu, co wydaje się ludzką słabością: naiwności, niewiedzy i nielogicznej reakcji{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=73–75}}. Również w 1968 Lem opublikował powieść ''[[Głos Pana]]''. Dzieło w formie wspomnień fikcyjnego naukowca, uczestniczącego w projekcie badawczym o tytułowym kryptonimie mającym na celu rozszyfrowanie odkrytego przypadkowo przekazu z kosmosu, jest najbardziej udanym literackim portretem odkrycia naukowego i metodologii nauk ścisłych w całej prozie Lema{{odn|Orliński|2007|s=99–102}}. W tym samym 1968 czasopismo „[[Film (czasopismo)|Film]]” opublikowało scenariusz Lema do filmu ''[[Przekładaniec (film 1968)|Przekładaniec]]'' w reżyserii [[Andrzej Wajda|Andrzeja Wajdy]], z główną rolą [[Bogumił Kobiela|Bogumiła Kobieli]]<ref name="WL 326">{{Cytuj |autor = Jarzębski, Jerzy ; |tytuł = Wszechświat Lema |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03343-1 |rozdział = Kalendarium życia i twórczości Stanisława Lema |autor r = Doboszewska, Alina; |s = 326}}</ref>. Scenariusz ten ukazał się potem również w tomie ''Bezsenność'' (1971)<ref name="WL 327" />.

Uzyskanie pozycji jednego z liderów światowej literatury fantastycznonaukowej pozwoliło powrócić pisarzowi do swoich pierwotnych zainteresowań twórczych. Począwszy od tego momentu w twórczości Lema formy beletrystyczne ustąpiły stopniowo miejsca rozważaniom ściśle filozoficznym i eseistyce naukowej{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=64–65}}. Pod koniec 1968 ukazał się obszerny esej ''[[Filozofia przypadku]]'' – oryginalne ujęcie przez autora teorii dzieła literackiego na gruncie nauk ścisłych i wkomponowanie go w kontekst problemowy kultury współczesnej<ref>{{cytuj |autor = Balcerzak, Ewa; |tytuł = Stanisław Lem |data = 1973 |wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy |miejsce = Warszawa |s = 155 |seria = Portrety współczesnych pisarzy polskich}}</ref>. W 1970 wydano dwutomową pracę ''[[Fantastyka i futurologia]]'', obszerną monografię literatury fantastycznonaukowej, głównie anglosaskiej. W pierwszej, teoretycznej części, Lem przeprowadza analizę tego gatunku literackiego. W drugiej zaś części omawia krytycznie wybrane utwory w grupach tematycznych, również dokonując autointerpretacji własnych dzieł<ref>{{cytuj |autor = Balcerzak, Ewa ; |tytuł = Stanisław Lem |data = 1973 |wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy |miejsce = Warszawa |s = 165–166 |seria = Portrety współczesnych pisarzy polskich}}</ref>. W 1971 w zbiorze ''Bezsenność'' ukazało się obszerne opowiadanie ''[[Kongres futurologiczny]]'' z cyklu ''Ze wspomnień Ijona Tichego''. Jest to jedno z najlepszych opowiadań Lema – wyrazista alegoria sterowania społeczeństwem za pomocą środków fałszujących rzeczywistość. Utwór ten należy do nurtu [[Fantastyka socjologiczna|fantastyki socjologicznej]], która używając alegorycznych środków wyrazu odsłania zniewalające ludzi mechanizmy sprawowania władzy{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=107–108}}.

W tym okresie Lem poszukiwał nowej formy literackiej, która pozwoliłaby połączyć poważny wykład naukowy i filozoficzny z fantastyczną teorią. Efektem tych poszukiwań było wydanie w 1971 zbioru ''[[Doskonała próżnia]]'', zaś w 1973 tomu ''[[Wielkość urojona]]''{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=135}}. Oba dzieła zaskoczyły zarówno czytelników, jak i krytyków literackich. Większość utworów z ''Doskonałej próżni'' to recenzje z nieistniejących książek, które można odczytywać jako niezrealizowane pomysły literackie i parodie stylów. Najważniejszym utworem jest jednak ''Nowa Kosmogonia''. Jest to fikcyjny wykład laureata Nagrody Nobla – przedstawienie Kosmosu jako Gry zaawansowanych cywilizacji: hipotezy naukowej mającej wyjaśnić zagadkę tzw. milczenia Wszechświata<ref>{{cytuj |autor = Balcerzak, Ewa; |tytuł = Stanisław Lem |data = 1973 |wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy |miejsce = Warszawa |s = 130–132 |seria = Portrety współczesnych pisarzy polskich}}</ref>. Z kolei ''Wielkość urojona'' to zbiór fikcyjnych wstępów do nieistniejących dzieł. Powtarzają się w nich najważniejsze dla Lema pytania i zagadnienia – o istotę i możliwe formy istnienia rozumu. Najobszerniejszą część zbioru stanowi utwór ''Golem XIV'' – dwa wykłady inteligentnego komputera przedstawiające jego pogląd na ewolucję rozumu i zarys dalszego rozwoju ludzkości. Pomysł ten rozwinął Lem w samodzielnej książce pt. ''[[Golem XIV]]'' wydanej w 1981{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=139–141}}. W 1975 ukazała się druga po ''Wejściu na orbitę'' zbiorowa edycja tekstów eseistycznych Lema pt. ''[[Rozprawy i szkice]]''. Zawiera m.in. głosy Lema w dyskusjach nad ''Summą…'' i ''Filozofią przypadku'', których zapisy opublikowały czasopisma „[[Studia Filozoficzne]]” oraz „[[Pamiętnik Literacki]]”, posłowia Lema z serii wydawniczej [[Wydawnictwo Literackie|Wydawnictwa Literackiego]] „[[Stanisław Lem poleca]]” oraz inne eseje i teksty popularnonaukowe{{odn|Orliński|2007|s=191}}. Uaktualnione wydanie tej książki, zmienione i uzupełnione o nowe teksty, ukazało się w 2003 pt. ''[[Mój pogląd na literaturę]]''<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Lem |imię = Stanisław |tytuł = Mój pogląd na literaturę |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03364-4 |rozdział = Scylla metodologii i Charybda polityki |nazwisko r = Jarzębski |imię r = Jerzy |strony =}}</ref>. W następnym roku Lem podjął na nowo problematykę losowego rozkładu zdarzeń i roli przypadku w opisywaniu natury świata – w 1976 opublikowano powieść ''[[Katar (powieść)|Katar]]'', podobnie jak ''Śledztwo'' utrzymaną w konwencji prozy detektywistycznej{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=82–83}}. Tym razem zagadkę stanowi zastanawiająca seria zgonów bogatych turystów przebywających latem w [[Neapol]]u, którą rozwiązuje prowadzący prywatne śledztwo amerykański astronauta. Jest to jednocześnie obrazowe studium samotności człowieka ery ponowoczesnej{{odn|Orliński|2007|s=121–122}}. W tym samym roku 1976 ukazały się zbiór opowiadań ''[[Maska (zbiór dzieł)|Maska]]'', zawierający m.in. tytułowe opowiadanie o inteligentnej, zabójczej maszynie – uważane za jedno z najlepszych opowiadań Lema{{odn|Orliński|2007|s=143–144}}, a także utwór ''Sto trzydzieści siedem sekund'', w którym Lem bardzo trafnie przewidział zbliżającą się rewolucję komputerową (zastosowanie oprogramowania [[DTP]] i [[Internet]]u){{odn|Orliński|2007|s=55–56}}. W 1978 w czasopiśmie „[[Itd]]” Lem opublikował cykl felietonów „Czy jesteśmy sami w Kosmosie?”<ref name="WL 328" />.

W niektórych utworach Lema z czasów PRL-u widoczna jest mniej lub bardziej zakamuflowana krytyka [[Socjalizm realny|realnego socjalizmu]] i ZSRR{{r|solaris}}. Tym niemniej zasadniczo unikał zaangażowania się w politykę i nie zapisał się nigdy do żadnej organizacji. Na początku lat 70. sekretarz [[Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej|KC PZPR]] i minister spraw wewnętrznych [[Franciszek Szlachcic]] próbował nakłonić pisarza do zamanifestowania poparcia dla nowej ekipy [[Edward Gierek|Gierka]], Lem jednak odmówił. Natomiast w 1976 podpisał jeden z protestów przeciwko wpisaniu w konstytucję zapisów o „wiodącej roli PZPR” oraz „przyjaźni z ZSRR”{{odn|Lem|2009|s=125–126}}. Pod koniec lat 70. Lem przygotował dla [[Polskie Porozumienie Niepodległościowe|Polskiego Porozumienia Niepodległościowego]] pesymistyczną analizę aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w Polsce pt. ''Prognozy Chochoła'', którą następnie opublikowała (pod pseudonimem) paryska „[[Kultura (miesięcznik)|Kultura]]”{{odn|Fiałkowski|2001|s=87–88}}. W 1978 napisał dwa listy do Wydziału Kultury KC PZPR, w których stanowczo zaprotestował przeciwko otwieraniu, przetrzymywaniu i zaginięciom jego prywatnej korespondencji z zagranicznymi wydawcami i agentami literackimi. Działania władz uznał za szykany, które zmuszą go do opuszczenia kraju<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Lem |imię = Stanisław |tytuł = Listy albo opór materii |data = 2002 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03291-5 |strony = 268–271}}</ref>.

W domu, w którym rodzina Lemów mieszkała od 1958, zaczęło się robić ciasno. Olbrzymia liczba nagromadzonych książek, czasopism, magazynów i innych papierów Lema skłoniła ich do przeprowadzki. W 1978 Lemowie zaczęli budowę nowego, większego domu, oddalonego od starego zaledwie o kilka numerów wzdłuż ulicy Narvik w Borku Fałęckim. Dom posiadał obszerny gabinet i inne udogodnienia dla pracy pisarskiej Lema, gdyż udało się ją zakwalifikować jako pracę „chałupniczą” i dzięki temu uzyskać pozwolenie na dodatkowy metraż – w ówczesnym prawie budowlanym istniało ograniczenie na maksymalną powierzchnię budynku mieszkalnego{{odn|Lem|2009|s=177–178}}.

W 1982 Lem wysłał Ijona Tichego powtórnie na znaną z ''Podróży czternastej'' planetę kurdli – Encję. W tymże roku pojawiła się powieść ''[[Wizja lokalna (powieść)|Wizja lokalna]]''. Okazało się, że poprzednio I. Tichy przebywał na księżycu planety wystawionym jako atrakcja dla turystów kosmicznych. Aby odpowiednio przygotować się do misji na prawdziwą Encję sumiennie studiuje on w bibliotece opracowania i analizy na temat sytuacji na planecie – to sprawozdanie z lektur jawi się czytelnikowi jako obszerny traktat poświęcony funkcjonowaniu społeczeństwa z licznymi analogiami do spraw ziemskich. Powieść jest kolejnym wyrazem niewiary autora w możliwość stworzenia idealnego ustroju społecznego, a także ukazuje względność możliwych opisów rzeczywistości{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=109–116}}.

=== Wyjazd za granicę i powrót do kraju ===
Po raz pierwszy z zamiarem emigracji z Polski Lem nosił się po [[Marzec 1968|wydarzeniach marcowych]] w 1968. Wtedy powstrzymało go przyjście na świat syna i niechęć do rozpoczynania wszystkiego od początku na Zachodzie w czasie opieki nad małym dzieckiem{{odn|Lem|2009|s=151}}. Gdy w 1981 wprowadzono w Polsce [[Stan wojenny w Polsce (1981–1983)|stan wojenny]], Lem chciał natychmiast wyjechać z kraju, jednak z powodu zamknięcia granic nie było to możliwe. Do wyjazdu skłaniały go: brak dostępu do literatury światowej, cenzura i zaginięcia korespondencji z zagranicznymi wydawcami, braki na rynku i niepewność co do przyszłości syna. Dopiero w 1982 Lem dostał paszport w związku z przyznaniem mu rocznego stypendium w ''Wissenschaftskolleg zu Berlin'' (niem. Instytut Studiów Zaawansowanych) w [[Berlin Zachodni|Berlinie Zachodnim]], dokąd wyjechał w tym samym roku. Nie mogąc sprowadzić do siebie rodziny i podlegając tym samym wciąż ograniczeniom w swobodzie wypowiedzi pisarskiej powrócił do kraju. Powodem tej decyzji było ryzyko, że za krytyczne wypowiedzi pod adresem systemu politycznego czy sytuacji w kraju zostanie pozbawiony prawa do powrotu, a rodzina możliwości wyjazdu. Kolejna okazja do opuszczenia Polski nadarzyła się już po stanie wojennym – w 1983, na zaproszenie austriackiego związku pisarzy z [[Wiedeń|Wiednia]]. Cała rodzina Lemów otrzymała paszporty i wyjechała z kraju. Przez kilka miesięcy mieszkali w Berlinie Zachodnim, gdzie starali się o wizy austriackie, a następnie przenieśli się do Wiednia{{odn|Lem|2009|s=200–202}}. W Wiedniu Lemowie zamieszkali w kamienicy, w [[Wieden (Wiedeń)|czwartej dzielnicy]]{{odn|Lem|2009|s=200–202}}, by po kilku latach przenieść się do domku w dzielnicy [[Hietzing]] przy ulicy Geneegasse{{odn|Lem|2009|s=213}}.

Podczas pobytu w Wiedniu w latach 1983–1988 Lem nawiązał współpracę z paryską „[[Kultura (miesięcznik)|Kulturą]]”, gdzie do 1987 zamieszczał artykuły publicystyczne pod pseudonimem „P. Znawca”<ref name="WL329">{{Cytuj książkę |nazwisko = Jarzębski |imię = Jerzy |tytuł = Wszechświat Lema |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03343-1 |rozdział = Kalendarium życia i twórczości Stanisława Lema |nazwisko r = Doboszewska |imię r = oprac. Alina |strony = 329}}</ref>. Lem nie zerwał kontaktu z Polską – w kraju w latach 1984 i 1986 ukazały się odpowiednio ''[[Prowokacja (książka)|Prowokacja]]'' oraz ''[[Biblioteka XXI wieku]]'' – niewielkie zbiory szkiców będące kontynuacją ''Doskonałej próżni''. Zbiory te zawierały jednak w odróżnieniu od pierwowzoru recenzję dzieł dalece poważniejszych, np. historii nazistowskiego [[Ludobójstwo|ludobójstwa]] czy dzieje rozwoju broni XXI wieku{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=139}}. W wydanej w 1987 powieści ''[[Pokój na Ziemi]]'' Ijon Tichy udaje się na [[Księżyc]], aby sprawdzić stan przebiegu [[Wyścig zbrojeń|wyścigu zbrojeń]], który został tam w całości przeniesiony bez jakiejkolwiek kontroli, na mocy porozumień między mocarstwami. Tym razem misja kończy się fiaskiem, gdyż rozwój wydarzeń wymyka się spod kontroli. Tematem powieści jest przyszłość konfliktów zbrojnych rozważana w kontekście dehumanizacji, rozproszenia i miniaturyzacji uzbrojenia – fabularyzacja pomysłu z ''Biblioteki XXI wieku''{{odn|Orliński|2007|s=173}}. Utwór można również odczytywać jako próbę znalezienia nadrzędnej idei ewolucyjnej dla materii ożywionej i nieożywionej{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=116–119}}.

Lem wzbraniał się przed powrotem do kraju, nawet gdy sytuacja polityczna się poprawiła. Tłumaczył swą postawę niekorzystnym położeniem geopolitycznym Polski. Jednocześnie narzekał na Wiedeń i mieszkańców Austrii. Ostatecznie Lemowie powrócili do kraju w 1988{{odn|Lem|2009|s=247}} i zamieszkali w ukończonym w tym czasie (budowę nadzorowali siostra żony Lema i jej syn z żoną) nowym domu w Borku Fałęckim{{odn|Lem|2009|s=181–182}}.

=== Ostatnie dzieła ===
[[Plik:Stanislaw Lem by Kubik.JPG|thumb|Stanisław Lem (2005)]]
W 1987 ukazała się ostatnia napisana przez Lema powieść pt. ''[[Fiasko (powieść Stanisława Lema)|Fiasko]]'' – utwór poświęcony problematyce pionierskiego lotu do innej gwiazdy oraz próby kontaktu z pozaziemską cywilizacją, temat podejmowany przez autora od najwcześniejszych utworów fantastycznonaukowych (''Astronauci'', ''Obłok Magellana''). W przeciwieństwie do tamtych utopijnych dzieł, wydźwięk ''Fiaska'' jest zdecydowanie pesymistyczny{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=65–69}}. ''Fiasko'', podobnie jak pierwsza książka Lema ''Astronauci'', powstało na wcześniejsze zamówienie wydawcy{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=26}}<ref>[http://solaris.lem.pl/ksiazki/beletrystyka/fiasko O ''Fiasku'' na stronie autora].</ref>. Również w 1987 ukazało się polskie wydanie książki krytyka i historyka literatury [[Stanisław Bereś|Stanisława Beresia]] pt. ''[[Rozmowy ze Stanisławem Lemem]]'', w wersji okrojonej przez cenzurę. Pozycja ta to zapis rozmów przeprowadzonych ze Stanisławem Lemem pomiędzy listopadem 1981 a sierpniem 1982<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Jarzębski |imię = Jerzy |tytuł = Wszechświat Lema |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03343-1 |rozdział = Kalendarium życia i twórczości Stanisława Lema |nazwisko r = Doboszewska |imię r = oprac. Alina |strony = 330–331}}</ref>. Przed edycją polską obie książki wydano wcześniej w Niemczech. Ponowne wydanie rozmów ze Stanisławem Beresiem, uzupełnione o teksty skreślone przez cenzurę oraz o nowe rozmowy, przeprowadzone we wrześniu i grudniu 2001 – zatytułowane ''[[Tako rzecze… Lem]]'' – miało miejsce w 2002<ref name="WL333">{{Cytuj książkę |nazwisko = Jarzębski |imię = Jerzy |tytuł = Wszechświat Lema |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03343-1 |rozdział = Kalendarium życia i twórczości Stanisława Lema |nazwisko r = Doboszewska |imię r = oprac. Alina |strony = 333}}</ref>. Bereś rozmawia z Lemem o jego dzieciństwie, okupacji i latach powojennych, o jego twórczości oraz o poglądach pisarza na filozofię, naukę i literaturę{{odn|Orliński|2007|s=31–32}}.

W 1989 – po powrocie do kraju z Wiednia – Lem zadeklarował zaprzestanie pisania beletrystyki<ref name="WL331">{{Cytuj książkę |nazwisko = Jarzębski |imię = Jerzy |tytuł = Wszechświat Lema |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03343-1 |rozdział = Kalendarium życia i twórczości Stanisława Lema |nazwisko r = Doboszewska |imię r = oprac. Alina |strony = 331}}</ref>. W następnych latach opublikował tylko kilka krótkich opowiadań, które ukazały się w czasopiśmie „[[Playboy Polska (miesięcznik)|Playboy Polska]]” oraz w antologii ''[[Zagadka. Opowiadania]]'' (1995), zawierającej utwory nienależące do uporządkowanych cykli opowiadań. Od tego czasu Lem zajmował się głównie publicystyką – pisaniem felietonów oraz prognoz futurologicznych, a także uprawiał krytykę literacką i komentował współczesne wydarzenia społeczno-polityczne. W 1992 w miesięczniku „[[Odra (miesięcznik)|Odra]]” zaczął ukazywać się cykl felietonów Lema „Rozważania sylwiczne”<ref name="WL331" />. Większość utworów z tego cyklu została potem opublikowana w tomach ''[[Sex Wars]]'' (1996, 2004) oraz ''Dylematy'' (2003). Także w 1992 Lem rozpoczął druk felietonów z cyklu „Świat według Lema” w „[[Tygodnik Powszechny|Tygodniku Powszechnym]]”<ref name="WL331" />. Większość z tych felietonów ukazała się później w zbiorach: ''[[Lube czasy]]'' (1995), ''[[Dziury w całym]]'' (1997), ''[[Dylematy]]'' (2003), ''[[Krótkie zwarcia]]'' (2004) i ''[[Rasa drapieżców. Teksty ostatnie|Rasa drapieżców]]'' (2006). Lem jawi się w swoich felietonach jako krytyk kultury masowej oraz ubolewa nad wpływem powszechnej komercjalizacji, schlebiającej najniższym gustom, na postęp cywilizacji technicznej<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Jarzębski |imię = Jerzy |tytuł = Wszechświat Lema |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03343-1 |rozdział = Chaos jako wyzwanie: późna eseistyka Lema |strony = 231}}</ref>. W 1993 Lem rozpoczął publikację esejów naukowych w nieistniejącej już polskiej edycji czasopisma „[[PC Magazine]]” (do 1998), zebranych później w zbiorach ''[[Tajemnica chińskiego pokoju]]'' (1996) oraz ''[[Bomba megabitowa]]'' (1999)<ref name="WL331" />. Rozważa w nich problemy biologicznej i sztucznej inteligencji, rozwoju informatyki oraz lawinowego przyrostu informacji w nauce i kłopotów z jej opanowaniem<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Jarzębski |imię = Jerzy |tytuł = Wszechświat Lema |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03343-1 |rozdział = Chaos jako wyzwanie: późna eseistyka Lema |strony = 248}}</ref>.

W 1993 pojawił się zbiór opowiadań ''[[Pożytek ze smoka]]'' z tytułowym opowiadaniem napisanym w 1983 i po raz pierwszy opublikowanym w Polsce, będącym krótką satyrą polityczną na pomoc ekonomiczną krajów [[Cywilizacja zachodnia|Zachodu]] dla byłego [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związku Radzieckiego]]. W 1995 polski pisarz s-f i krytyk [[Marek Oramus]] przeprowadził bardzo osobisty wywiad z Lemem, który został opublikowany w polskiej edycji czasopisma „Playboy”{{odn|Oramus|2006|s=23|miejsce=Moje spotkania z Lemem}}. W 2000 ukazał się tom ''[[Przekładaniec (książka)|Przekładaniec]]'' zawierający wszystkie wydane przez Lema scenariusze filmowe, widowiska telewizyjne i słuchowiska radiowe, które ukazały się wcześniej w tomach ''Dzienniki gwiazdowe'' (1957), ''Noc księżycowa'' (1963), ''Bezsenność'' (1971) oraz ''Powtórka'' (1979), w tym niepublikowane dotąd scenariusze filmowe ''Pamiętnik znaleziony w wannie'' i ''Katar'', napisane wspólnie z [[Jan Józef Szczepański|Janem J. Szczepańskim]] w latach 70.<ref name="WL332" /> W tym samym 2000 ukazała się ostatnia książka eseistyczna Lema pt. ''[[Okamgnienie]]'', nawiązująca do wcześniejszych utworów: ''Dialogi'' (1957) i ''Summa technologiae'' (1964){{odn|Orliński|2007|s=158–160}}. Lem wyraża w niej zaniepokojenie pogrążaniem się nauki w chaotycznym świecie kultury [[Postmodernizm (filozofia)|postmodernistycznej]]<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Jarzębski |imię = Jerzy |tytuł = Wszechświat Lema |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03343-1 |rozdział = Chaos jako wyzwanie: późna eseistyka Lema |strony = 242}}</ref>. Także w 2000 ukazały się w formie książkowej rozmowy z publicystą i krytykiem literackim [[Tomasz Fiałkowski|Tomaszem Fiałkowskim]] pt. ''[[Świat na krawędzi]]''. Oprócz wspomnień biograficznych dają one podsumowanie obaw pisarza o kondycję ludzkości w rozpoczynającym się nowym stuleciu{{odn|Orliński|2007|s=224–225}}. W 2001 ukazał się zbiór zabawnych dyktand pt. ''[[Dyktanda czyli…]]'', które Lem dyktował siostrzeńcowi swojej żony Michałowi Zychowi w czasie wakacji w 1970{{odn|Orliński|2007|s=67}}. W 2002 został opublikowany wybór listów pisanych przez Lema do różnych adresatów pt. ''[[Listy albo opór materii]]''. Wyboru i opracowania korespondencji dokonał znawca twórczości Lema, krytyk i historyk literatury [[Jerzy Jarzębski]]<ref name="WL333" />.

Od lutego 2002 do lutego 2006 był felietonistą tygodnika [[Przegląd (czasopismo)|Przegląd]]<ref>{{cytuj |url = https://www.tygodnikprzeglad.pl/author/s-lem/ |tytuł = Wpisy od Stanisław Lem |opublikowany = tygodnikprzegląd.pl |data dostępu = 2023-04-04}}</ref>. W 2004 r. [[Wydawnictwo Literackie]] wydało zbiór opowiadań ''[[PL +50. Historie przyszłości]]'', w którym opublikowano tekst Lema ''Orzeł biały na tle nerwowym''<ref>''PL +50 Historie przyszłości'', wybór i wstęp Jacek Dukaj, Kraków 2004, [[Wydawnictwo Literackie]], 2004. {{ISBN|83-08-03564-7}}.</ref>. W 2005 ukazał się ostatni – trzydziesty trzeci – tom dzieł zebranych Stanisława Lema w serii publikowanej przez Wydawnictwo Literackie od 1998, pod redakcją Jerzego Jarzębskiego{{odn|Orliński|2007|s=71}}.

Lem jest także autorem napisanej pod koniec lat 40. satyry na [[Józef Stalin|Stalina]] pt. ''[[Korzenie. Drrama wieloaktowe]]'' oraz niedokończonej powieści detektywistycznej w stylu [[Raymond Chandler|Chandlera]], którą Lem określał jako ''[[Sknocony kryminał]]'', powstałej pod koniec lat 50. Oba utwory zostały odnalezione w archiwum pisarza po jego śmierci i opublikowane w 2009<ref>{{Cytuj |url = https://solaris.lem.pl/blog/korzenie-drrama-wieloaktowe/#more-106 |tytuł = Korzenie. Drrama wieloaktowe |opublikowany = solaris.lem.pl |data = 2008-07-09 |data dostępu = 2019-12-01}}</ref><ref>Wojciech Orliński, [http://wyborcza.pl/1,75475,5801342,Odkryto_niepublikowane_utwory_Stanislawa_Lema_.html „Odkryto niepublikowane utwory Stanisława Lema!”], „Gazeta Wyborcza” z 12 października 2008.</ref>.

=== Choroby i śmierć ===
[[Plik:Grób Stanisława Lema.jpg|mały|upright|Grób Stanisława Lema na [[Cmentarz Salwatorski|cmentarzu Salwatorskim]]]]
Lem pierwszy raz poważnie zachorował z zagrożeniem życia i był operowany w połowie lat 70{{odn|Lem|2009|s=170}}. W czasie pobytu na emigracji przeszedł również kilka skomplikowanych operacji, dodatkowo cierpiał na depresję spowodowaną sytuacją w Polsce{{odn|Lem|2009|s=215–216}}. Pod koniec życia podupadł na zdrowiu. Chorował na cukrzycę, mdlał, zdarzały mu się krwotoki po przedawkowaniu leków. Kilka razy był hospitalizowany, często w stanie agonalnym wymagającym natychmiastowej [[Reanimacja|reanimacji]]. Na kilka tygodni przed śmiercią znalazł się w szpitalu z objawami niewydolności nerek i zapalenia płuc{{odn|Lem|2009|s=254–257}}. Zmarł 27 marca 2006 w szpitalu klinicznym [[Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego|Collegium Medicum UJ]] w Krakowie, przed ukończeniem 85 lat. 4 kwietnia 2006 zgodnie z jego ostatnią wolą urna z prochami została złożona na [[Cmentarz Salwatorski|cmentarzu Salwatorskim]] w Krakowie (sektor W-4-17)<ref>{{Cytuj |tytuł = GROBONET 2.6 – wyszukiwarka osób pochowanych – Cmentarz parafialny Kraków Salwator |data dostępu = 2019-12-16 |opublikowany = krakowsalwator.artlookgallery.com |url = http://krakowsalwator.artlookgallery.com/grobonet/start.php?id=detale&idg=16278&inni=0&cinki=1}}</ref>. Pochówkowi towarzyszyła modlitwa odmówiona na prośbę rodziny<ref name="Stanisław Lem spoczął na cmentarzu Salwatorskim">{{cytuj stronę |url = https://archive.is/20160215083655/http://krakow.wyborcza.pl/krakow/1,35796,3259369.html |tytuł = Stanisław Lem spoczął na cmentarzu Salwatorskim |data = 2006-04-05 |język = pl |data dostępu = 2011-04-03}}</ref><ref name="Ostatnia droga Stanisława Lema">{{cytuj stronę |url = https://www.wprost.pl/88799/- |tytuł = Ostatnia droga Stanisława Lema |data = 2006-04-04 |język = pl |data dostępu = 2011-04-03}}</ref>.

=== Upamiętnienia ===
[[Jacek Kaczmarski]] w utworze „Ogłoszenie w Kosmos”, ukończonym 5 lutego 1995, oddał hołd ówcześnie żyjącemu Lemowi<ref>{{Cytuj |url = http://www.kaczmarski.art.pl/tworczosc/wiersze/ogloszenie-w-kosmos/ |tytuł = Ogłoszenie w Kosmos |opublikowany = kaczmarski.art.pl |data dostępu = 2016-01-01 |język = pl}}</ref>. Po śmierci pisarza [[Maciej Maleńczuk]] napisał tekst piosenki „Lema pamięci kosmiczny pogrzeb”, która pojawiła się w albumie ''[[Matematyk (album)|Matematyk]]'' zespołu [[Homo Twist]] wydanym w 2008 roku<ref>{{cytuj stronę |url = https://bibliotekapiosenki.pl/utwory/Lema_pamieci_kosmiczny_pogrzeb |tytuł = Lema pamięci kosmiczny pogrzeb |opublikowany = Biblioteka Polskiej Piosenki |data dostępu = 2019-12-01}}</ref>.

Nazwiskiem pisarza zostały nazwane [[planetoida]] [[(3836) Lem]], a także ulice w niektórych polskich miastach<ref>{{cytuj stronę |url = http://wiadomosci.polska.pl/kultura/article,Bedzie_ulica_Stanislawa_Lema_w_Krakowie,id,265400.htm |tytuł = Będzie ulica Stanisława Lema w Krakowie – Kultura – Wiadomości – Polska.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20120307100730/http://wiadomosci.polska.pl/kultura/article,Bedzie_ulica_Stanislawa_Lema_w_Krakowie,id,265400.htm |opublikowany = Polska.pl |data = 2007-03-21 |zarchiwizowano = 2012-03-07 |data dostępu = 2007-05-05}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = http://www.bip.krakow.pl/_inc/rada/uchwaly/show_pdf.php?id=33060 |tytuł = UCHWAŁA NR VIII/122/07 Rady Miasta Krakowa z dnia 14 marca 2007 r. w sprawie nazw ulic |data = 2007-03-14 |opublikowany = Rada Miasta Krakowa |język = pl |data dostępu = 2011-08-31}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = https://wydarzenia.interia.pl/malopolskie/news-ruszyla-budowa-ulicy-stanislawa-lema,nId,1205906 |tytuł = Ruszyła budowa ulicy Stanisława Lema |data = 2009-07-01 |opublikowany = Polskalokalna.pl |data dostępu = 2009-07-24}}</ref><ref>[https://bip.malopolska.pl/e,pobierz,get.html?id=27777 Uchwała nr XXXII/479/2009 Rady Miejskiej w Wieliczce z dnia 30 września 2009 r. w sprawie nadania nazwy ulicy].</ref><ref>{{cytuj stronę |url = http://www.mielec.pl/mielec/podzial-miasta-mielca-na-osiedla/ |tytuł = Podział miasta Mielca na osiedla |opublikowany = mielec.pl |data dostępu = 2019-01-16}}</ref>. [[Ijon Tichy]], jeden z bohaterów książek Lema, użyczył za to imienia planetoidzie [[(343000) Ijontichy]], a inny, [[Opowieści o pilocie Pirxie|Pirx]], kraterowi na powierzchni [[Charon (księżyc)|Charona]], księżyca [[(134340) Pluton|Plutona]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.urania.edu.pl/wiadomosci/nadano-oficjalne-nazwy-strukturom-na-powierzchni-charona-4278.html |tytuł = Nadano oficjalne nazwy strukturom na powierzchni Charona |data = 2018-04-12 |opublikowany = Urania |język = pl |data dostępu = 2018-04-14}}</ref>. W grudniu 2019 nazwę&nbsp;[[Solaris (gwiazda)|Solaris]] otrzymała gwiazda w gwiazdozbiorze Pegaza, a krążącą wokół niej planetę&nbsp;nazwano [[Pirx (planeta)|Pirxem]]<ref name="iau100-wynik">{{Cytuj stronę |url = https://www.iau100.pl/planety/komunikaty/polska-planeta-i-gwiazda-otrzymaly-nazwy-nawiazujace-do-tworczosci-stanislawa-lema |tytuł = Polska planeta i gwiazda otrzymały nazwy nawiązujące do twórczości Stanisława Lema |data = 2019-12-17 |opublikowany = [[Międzynarodowa Unia Astronomiczna]] |data dostępu = 2019-12-17}}</ref>.

21 listopada 2013 wystrzelono w kosmos rakietę, na której pokładzie znajdował się [[nanosatelita]] [[Lem (satelita)|BRITE-PL „Lem”]]<ref>{{cytuj stronę |url = https://kosmonauta.net/2013/09/2013-09-19-brite-pl-lem/ |tytuł = BRITE-PL Lem – start 21 listopada o 08:11 CET |autor = Krzysztof Kanawka |data = 2013-09-21 |opublikowany = kosmonauta.net |data dostępu = 2019-04-30}}</ref>. Zbudowany w Krakowie [[synchrotron]] nosi nazwę „[[Solaris (synchrotron)|Solaris]]”<ref>{{cytuj stronę |url = http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news%2C31225%2Cruszaja-pierwsze-badania-w-polskim-synchrotronie-solaris.html |tytuł = Ruszają pierwsze badania w polskim synchrotronie Solaris |data = 2018-10-04 |opublikowany = naukawpolsce.pap.pl |data dostępu = 2019-04-30}}</ref> – tak jak powieść Lema.

Jego imię noszą także Zespół Szkół Ogólnokształcących w [[Kowary|Kowarach]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.zso-kowary.pl/lem/ |tytuł = Patron szkoły |opublikowany = ZSO w Kowarach |archiwum = https://web.archive.org/web/20120208052211/http://www.zso-kowary.pl/lem/ |zarchiwizowano = 2012-02-08 |data dostępu = 2011-07-16}}</ref> oraz [[Ogród Doświadczeń w Krakowie]]<ref>{{cytuj stronę |url = https://www.ogroddoswiadczen.pl/historia-powstania |tytuł = Historia powstania |opublikowany = Ogród Doświadczeń im. Stanisława Lema |data dostępu = 2019-12-01}}</ref>.

21 października 2011 z okazji 90. rocznicy urodzin Lema wydawnictwo [[Powergraph]] opublikowało antologię opowiadań fantastycznych polskich autorów pt. ''Głos Lema'', ze wstępem [[Jacek Dukaj|Jacka Dukaja]]. Każdy utwór był napisany z inspiracji twórczością pisarza<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.powergraph.pl/premiera-glosu-lema |tytuł = Premiera ''Głosu Lema'' |archiwum = https://web.archive.org/web/20170306044353/http://www.powergraph.pl/premiera-glosu-lema |opublikowany = Powergraph |zarchiwizowano = 2017-03-06 |data dostępu = 2012-01-03}}</ref>.

23 listopada 2011, z okazji 60. rocznicy wydania ''Astronautów'', pierwszej powieści Lema, [[wyszukiwarka Google]] przygotowała specjalnego [[Google Doodle]] z animacją i minigrą opartą na motywach z ''[[Cyberiada|Cyberiady]]'', a inspirowaną ilustracjami [[Daniel Mróz|Daniela Mroza]] do dzieł Lema. Był to najbardziej skomplikowany doodle wydany do tego czasu przez Google<ref>{{cytuj stronę |url = https://www.google.com/doodles/60th-anniversary-of-stanislaw-lems-first-publication |tytuł = 60 rocznica pierwszej publikacji Stanisława Lema |opublikowany = Google.com |data = 20 listopada 2011}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = http://googlepolska.blogspot.com/2011/11/zagraj-w-cyberiade-doodle-dla-stanisawa.html |tytuł = Zagraj w Cyberiadę, doodle dla Stanisława Lema |nazwisko = Zalewski |imię = Piotr |data = 2011-11-23 |opublikowany = Blog Google Polska |data dostępu = 2011-11-23}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = http://www.telegraph.co.uk/technology/google/google-doodle/8908900/Stanislaw-LEM-60th-anniversary-of-first-book-celebrated-with-giant-robot-Google-Doodle.html |tytuł = Stanislaw LEM: 60th anniversary of first book celebrated with giant robot Google Doodle |data = 2011-11-23 |opublikowany = The Telegraph |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20111123132757/http://www.telegraph.co.uk/technology/google/google-doodle/8908900/Stanislaw-LEM-60th-anniversary-of-first-book-celebrated-with-giant-robot-Google-Doodle.html |zarchiwizowano = 2011-11-23 |data dostępu = 2011-11-23}}</ref>.

W dniach 28–30 listopada 2016 we Wrocławiu odbył się kongres poświęcony twórczości Stanisława Lema. Przebieg kongresu został zapisany w pracy zbiorowej pod redakcją [[Stanisław Bereś|Stanisława Beresia]] ''Lem: reaktywacja. Kongres Lemologiczny''{{r|KBUJ|KD1|KD2|KD3}}.

[[Patronat roku ustanowiony przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej|Uchwałą]] [[Sejm Rzeczypospolitej Polskiej|Sejmu RP]] [[Sejm Rzeczypospolitej Polskiej IX kadencji|IX kadencji]] z 27 listopada 2020 zdecydowano o ustanowieniu roku 2021 Rokiem Stanisława Lema<ref>{{Monitor Polski|2020|1181}}.</ref>. Patronom roku 2021 poświęcono wydanie specjalne [[Kronika Sejmowa|Kroniki Sejmowej]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Kronika Sejmowa 21 (926) |url = https://orka.sejm.gov.pl/kronika.nsf/0/E4835938EFE84EACC1258749002A9732/%24File/kronika021_9.pdf}}</ref>. W 2021 dla uczczenia setnej rocznicy urodzin Lema [[Politechnika Wrocławska]] ustanowiła Europejską Nagrodę Naukową ''Lem Prize'' w wysokości 100 000 [[złoty]]ch (ewentualnie równowartość w [[euro]]). Jest ona przyznawana co roku młodemu [[naukowiec|naukowcowi]] z [[Europa|Europy]] za odkrycia, mające pozytywny globalny potencjał<ref>{{Cytuj |autor = Wojciech Zemek |tytuł = LEM PRIZE |data = 2021-11-12 |data dostępu = 2023-11-15 |opublikowany = ROK LEMA |url = https://roklema.pl/lem-prize/ |język = pl}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Lem Prize {{!}} Wroclaw Tech |data dostępu = 2023-11-15 |opublikowany = Lem Prize {{!}} Wroclaw University of Science and Technology |url = https://lemprize.pwr.edu.pl/ |język = en}}</ref>. W tym samym roku i z tej samej okazji [[Poczta Polska]] wyemitowała upamiętniający Stanisława Lema [[znaczek pocztowy]] w dwóch wariantach o łącznym nakładzie 168 tys. sztuk i nominale 4 złotych<ref>{{Cytuj stronę | url = https://www.kzp.pl/index.php?artykul=kat-zn-2021-zn5175 | tytuł = 2021.09.12. 100. rocznica urodzin Stanisława Lema |opublikowany = kzp.pl | język = pl | data dostępu = 2024-05-23}}</ref>.

== Życie prywatne ==
W lutym 1954 ożenił się z Barbarą Leśniak, ówczesną studentką medycyny, a później lekarzem [[Radiologia i diagnostyka obrazowa|radiologiem]]{{odn|Lem|2009|s=153}}, którą poznał w 1949 lub 1950. Barbara Lem zmarła 21 kwietnia 2016<ref>{{Cytuj |url = http://nekrologi.wyborcza.pl/0,11,,357078,Barbara-Lem-nekrolog.html |tytuł = Barbara Lem |opublikowany = nekrologi.wyborcza.pl |język = pl |data dostępu = 2016-04-26}}</ref>. W 1968 urodził się z tego związku syn – [[Tomasz Lem|Tomasz]], obecnie [[tłumacz]]{{odn|Lem|2009|s=23, 33}}.

Choć miał rodziców z korzeniami [[Żydzi|żydowskimi]], twierdził w późniejszych latach, że był wychowany jako [[Katolicyzm|katolik]], a ze względów moralnych deklarował, że jest [[Ateizm|ateistą]]<ref name="missourireview">{{cytuj |url = http://www.missourireview.com/content/dynamic/view_text.php?text_id=1299 |tytuł = An Interview with Stanisław Lem, The Missouri Review, Winter 1984, t. 7, nr 2 |autor = Peter Engel |archiwum = https://web.archive.org/web/20110714102216/http://www.missourireview.com/content/dynamic/view_text.php?text_id=1299 |data dostępu = 2009-05-05}}</ref>; swój światopogląd określał również jako [[agnostycyzm]]{{odn|Bereś|2002|s=430}}<ref name="agnostycyzm2">{{cytuj |url = https://www.tygodnikpowszechny.pl/zasada-hioba-129428 |tytuł = Zasada Hioba |autor = Małgorzata Szpakowska |data = 2006-04-04 |opublikowany = „Tygodnik Powszechny” |język = pl |data dostępu = 2011-08-31}}</ref>. W szkole uczestniczył jednak w lekcjach [[Judaizm|religii mojżeszowej]]<ref>[[Wojciech Orliński]], ''Kod Stanisława Lema'', „Gazeta Wyborcza”, 11 lipca 2016, s. 16.</ref>.

W kontaktach bezpośrednich Stanisław Lem okazywał się być człowiekiem pogodnym, dowcipnym i czarującym, co zaskakiwało osoby znające go wyłącznie poprzez jego twórczość. Lubił żartować z otaczającej go rzeczywistości i ludzi, aczkolwiek niekoniecznie z samego siebie<ref name="oramus2">{{cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20120601203308/http://wiadomosci.gazeta.pl:80/Wiadomosci/1,115138,3240861.html |tytuł = Wspomnienie: pisarz Marek Oramus |nazwisko = Oramus |imię = Marek |data = 2006-03-27 |opublikowany = Gazeta.pl |język = pl |data dostępu = 2011-09-01}}</ref>. Był osobą gościnną i towarzyską, często zabawiał swoich gości rozmową i prowadził z nimi ożywione dyskusje. Z drugiej strony nie przepadał, gdy się z nim nie zgadzano i źle znosił krytykę własnej twórczości. Łatwo też wpadał w irytację, szczególnie w bardziej oficjalnych sytuacjach, jak negocjacje finansowe czy kontakty z urzędnikami państwowymi{{odn|Oramus|2006|s=126–129|miejsce=Lem – istota nieznana}}.

Najbliższym przyjacielem Lema był pisarz [[Jan Józef Szczepański]], również ojciec chrzestny syna Tomasza. Częstym gościem w domu Lemów bywał krytyk i historyk literatury [[Jan Błoński]], sąsiad z osiedla{{odn|Lem|2009|s=124–126}}. W młodości, po przyjeździe do Krakowa, dobrymi znajomymi pisarza byli rzeźbiarz i architekt [[Roman Husarski]]{{odn|Orliński|2007|s=108}} oraz prawnik [[Jerzy Wróblewski (prawnik)|Jerzy Wróblewski]]{{odn|Fiałkowski|2001|s=64}}. Znał osobiście [[Jan Paweł II|Karola Wojtyłę]], przyszłego papieża Jana Pawła II. Pierwszy raz spotkali się na przełomie lat 40. i 50. w domu J.J. Szczepańskiego, gdzie K. Wojtyła przybył jako [[Wikariusz|wikary]] na tradycyjną [[Kolęda (wizyta duszpasterska)|kolędę]]. Na początku lat 70. ówczesny arcybiskup metropolita krakowski K. Wojtyła zaprosił Lema do swojej siedziby w celu prezentacji odczytu na temat przyszłości cywilizacji w związku z tzw. „[[Kryzys naftowy|kryzysem naftowym]]”<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Lem |imię = Stanisław |tytuł = Rasa drapieżców. Teksty ostatnie |data = 2006 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03890-5 |strony = 139}}</ref>. Podczas pobytów w Berlinie Zachodnim i Wiedniu Lem zaprzyjaźnił się blisko z pisarzem i historykiem [[Władysław Bartoszewski|Władysławem Bartoszewskim]]{{odn|Lem|2009|s=220–221}}. Lem prowadził również ożywioną znajomość korespondencyjną m.in. z pisarzem [[Sławomir Mrożek|Sławomirem Mrożkiem]] (opublikowaną w 2011 w tomie ''[[Listy (Lem)|Listy]]''), swoim amerykańskim tłumaczem [[Michael Kandel|Michaelem Kandelem]] (udostępniona w zbiorze ''[[Sława i Fortuna]]'' z 2013), a także ze swym [[Agent literacki|agentem literackim]] na rynkach zachodnich – Austriakiem [[Franz Rottensteiner|Franzem Rottensteinerem]]{{odn|Orliński|2007|s=139–141, 189–190}}. Gdy na początku lat 90. Rottensteiner wyjawił Lemowi w jednym z listów zamiar przekazania ich obszernej korespondencji z lat 1970–1990 do [[Zakład Narodowy im. Ossolińskich|Biblioteki Ossolińskich]], Lem wytoczył swojemu agentowi głośny proces przed sądem w Wiedniu i zażądał bardzo wysokiego odszkodowania. Pisarz przegrał proces o odszkodowanie, ale zablokował przekazanie listów. Zerwał też wszelkie kontakty z Rottensteinerem{{odn|Oramus|2006|s=126–129|miejsce=Lem – istota nieznana}}. Wybór listów Lema do różnych instytucji [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|PRL]] oraz znajomych (m.in.: [[Helena Eilstein]], [[Antoni Słonimski]], [[Wiktor Woroszylski]], [[Jerzy Jarzębski]], [[Daniel Mróz]], [[Szymon Kobyliński]]) zawiera zbiór ''[[Listy albo opór materii]]'' (wyd. 2002){{odn|Orliński|2007|s=}}.

Lem był amatorem [[Słodycze|słodyczy]], zwłaszcza [[marcepan]]u i [[Chałwa|chałwy]], z których nie chciał zrezygnować nawet wtedy, kiedy zachorował w podeszłym wieku na [[Cukrzyca|cukrzycę]]{{odn|Lem|2009|s=249}}. Z alkoholi pijał [[likier]]y, najczęściej [[Benedyktyn (likier)|benedyktynkę]] i [[chartreuse]]{{odn|Lem|2009|s=102}}, a także [[gin]] (upodobanie do tego trunku wyrażał niejednokrotnie w korespondencji do Sławomira Mrożka<ref name="lm_listy">{{cytuj książkę |autor = Stanisław Lem, Sławomir Mrożek |tytuł = [[Listy (Lem)|Lem Mrożek Listy]] |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |data = 2011 |isbn = 83-08-03343-1}}</ref>); palił papierosy, lecz wyłącznie mentolowe{{odn|Lem|2009|s=126}}. W połowie lat 80. z powodu kłopotów ze zdrowiem musiał rzucić palenie<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Bereś |imię = Stanisław |tytuł = Tako rzecze… Lem |data = 2002 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03245-1 |strony = 419}}</ref>. Był zapalonym narciarzem do końca lat 60., kiedy kardiolog odradził mu wysiłek fizyczny. W każdą zimę wyjeżdżał do [[Zakopane]]go i razem z żoną uprawiał narciarstwo na stoku [[Kasprowy Wierch|Kasprowego Wierchu]]{{odn|Lem|2009|s=37}}. Z powodu uczulenia na pyłki traw i wywołany tym [[katar sienny]] w czerwcu bywał częstym gościem Zakopanego, gdyż w Tatrach pylenie traw następowało później niż w Krakowie. Pisarz zatrzymywał się w tym czasie w Domu Literatów „Astoria” i tam powstały najsłynniejsze jego dzieła{{odn|Lem|2009|s=41}}.

Lem był pasjonatem motoryzacji. Pierwsze prawo jazdy zdobył na kilka miesięcy przed wybuchem wojny, ale nie miał okazji się nim nacieszyć{{odn|Fiałkowski|2001|s=24}}. W PRL posiadał m.in. następujące samochody: [[AWZ P70]], dwa modele [[Wartburg (samochód)|Wartburga]] (w tym Wartburg 1000), dwukrotnie [[Fiat 1800/2100|Fiata 1800]], [[Polski Fiat 125p|Fiat 125p]], [[Mercedes-Benz W114]] oraz ostatecznie [[Mercedes-Benz klasy S|Mercedes-Benz W126 (SE 280)]]<ref>{{cytuj stronę |url = https://web.archive.org/web/20160501041408/http://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/mercedes-lema-sprzedany,71585.html |tytuł = Mercedes Lema sprzedany |nazwisko = |imię = |data = 2008-09-24 |opublikowany = tvn24.pl |język = pl |data dostępu = 2012-10-25}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = https://wyborcza.pl/duzyformat/7,127290,27610357,jak-lem-kupowal-samochody-w-prl-u-listy-do-premiera-przeglad.html |tytuł = Jak Lem kupował samochody w PRL-u. Listy do premiera, przegląd co 500 km, czyli sceny jak z Mrożka |nazwisko = Orliński |imię = Wojciech |data = 2021-09-24 |opublikowany = wyborcza.pl |język = pl |data dostępu = 2021-09-29}}</ref>. Był kierowcą obdarzonym temperamentem: lubił wyprzedzać i ścigać się spod świateł; zawsze z impetem wjeżdżał do garażu. Samodzielnie majsterkował przy swoich samochodach, a także korzystał z pomocy sąsiada „złotej-rączki”{{odn|Lem|2009|s=53–61, 103, 150}}.

Ulubioną lekturą Lema była ''[[Trylogia Sienkiewicza|Trylogia]] ''[[Trylogia Sienkiewicza|Sienkiewicza]], ale czytał z niej tylko najlepsze, jego zdaniem, fragmenty<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Lem |imię = Stanisław |tytuł = Sex Wars |data = 1996 |wydawca = Nowa |miejsce = Warszawa |isbn = 978-83-08-04379-0 |strony = 263–269 |rozdział = Czytam Sienkiewicza}}</ref>. Z poezji bardzo cenił sobie twórczość [[Bolesław Leśmian|Bolesława Leśmiana]]<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Lem |imię = Stanisław |tytuł = Dziury w całym |data = 1997 |wydawca = Znak |miejsce = Kraków |isbn = 83-7006-738-7 |strony = 143–145 |rozdział = Powrót do Leśmiana}}</ref>. Lubił muzykę poważną, szczególnie symfonie [[Ludwig van Beethoven|Beethovena]], jazz (duet [[Louis Armstrong|Louisa Armstronga]] z [[Ella Fitzgerald|Ellą Fitzgerald]]), piosenki z [[Kabaret Starszych Panów|Kabaretu Starszych Panów]] oraz niektóre piosenki grupy [[The Beatles]]. Do ulubionych filmów rozrywkowych Lema należały obrazy poświęcone postaci [[King Kong]]a, seria z [[James Bond|Jamesem Bondem]], ''[[Gwiezdne wojny]]'' oraz serial ''[[Star Trek]]''. Te ostatnie krytykował jednak za lekceważenie przez scenarzystów podstawowych praw fizyki. Z kina artystycznego najbardziej cenił filmy reżysera hiszpańskiego [[Luis Buñuel|Luisa Buñuela]]{{odn|Lem|2009|s=139, 238–239}}.

Był [[Poliglota|poliglotą]]: znał [[łacina|łacinę]], [[Język niemiecki|niemiecki]], [[Język francuski|francuski]], [[Język angielski|angielski]], [[Język ukraiński|ukraiński]] i [[Język rosyjski|rosyjski]]{{odn|Lem|2009|s=198}}. Języka angielskiego nauczył się samodzielnie, w związku z tym miał problemy z wymową (sam nazywał swój mówiony angielski Gorilla English), ale dobrze czytał i pisał<ref>{{cytuj stronę |url = http://smakksiazki.pl/do-polski-przyjade-zawsze-wiele-wam-zawdzieczam-i-jest-jeszcze-ten-zurek/ |tytuł = Do Polski przyjadę zawsze. Wiele Wam zawdzięczam, i jest jeszcze ten żurek… |autor = Adam Szaja |opublikowany = Smak książki |data = 2017-04-24 |język = pl |data dostępu = 2020-05-26}}</ref>.

Choć Lem nazywał Lwów swoją „ojczyzną” i deklarował, iż pozostanie lwowianinem aż do śmierci, rozmyślnie nigdy więcej nie odwiedził rodzinnego miasta od czasu wymuszonego wyjazdu w 1945 r.{{u|U1}}{{r|Fiał69|Fiał108}}<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Bereś |imię = Stanisław |tytuł = Tako rzecze… Lem |data = 2002 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03245-1 |strony = 39}}</ref>

== Twórczość literacka ==
{{Osobny artykuł|Lista pierwszych wydań dzieł Stanisława Lema drukiem zwartym|Lista pierwszych wydań krótkich utworów literackich Stanisława Lema}}
Stanisław Lem jest najczęściej tłumaczonym polskim autorem<ref name="Literatura | poland.gov.pl" />. Jego książki zostały przetłumaczone na 41–42 języki, w łącznym [[Nakład (poligrafia)|nakładzie]] ponad 30 milionów egzemplarzy<ref>{{cytuj stronę |url = http://solaris.lem.pl/faq#tlumaczenia |tytuł = FAQ. Tłumaczenia i nakłady |opublikowany = Lem.pl |data dostępu = 2009-01-28}}</ref><ref name="polityka">{{Cytuj pismo |nazwisko = Nasiłowska |imię = Anna |tytuł = Między kolekcją a kanonem |url = https://archiwum.polityka.pl/art/miedzy-kolekcja-a-kanonem,432510.html |czasopismo = Niezbędnik Inteligetna Plus |wydawca = Polityka |wydanie = 1 |wolumin = 1 |strony = 32–36 |issn = 1730-0525 |data = 2011-01-18}}</ref>. Sam autor wspominał o 44 językach (niektóre tłumaczenia są [[Piractwo medialne|pirackie]]) i liczbie wydań pojedynczych między 1350 a 1400<ref>{{Cytuj pismo |autor = Stanisław Lem |tytuł = Opowieści Hoffmanna |url = https://www.tygodnikpowszechny.pl/opowiesci-hoffmanna-127515 |czasopismo = Tygodnik Powszechny |wydanie = 2939 |wolumin = 45 |data = 2005-11-06 |data dostępu = 2009-01-28}}</ref>.

Dorobek literacki Stanisława Lema obejmuje m.in. powieści i opowiadania [[Fantastyka naukowa|fantastycznonaukowe]], [[Powieść detektywistyczna|detektywistyczne]] i powieść [[Autobiografia|autobiograficzną]], [[esej]]e [[Futurologia|futurologiczno]]-[[Filozofia|filozoficzne]], [[Publicystyka|publicystykę]] literacką, [[felieton]]y, [[wiersz]]e, [[list]]y, [[scenariusz]]e [[Słuchowisko|słuchowisk radiowych]], widowisk telewizyjnych, filmowe, [[dramat]]y, a także [[Posłowie|posłowia]] i [[Przedmowa|przedmowy]] do prac innych autorów (m.in. braci [[Arkadij i Boris Strugaccy|Strugackich]] czy [[Philip K. Dick|Philipa K. Dicka]]) oraz [[Recenzja|recenzje]]. Wiele z nich nigdy nie ukazało się [[Druk zwarty|drukiem zwartym]], niektóre pierwotnie drukowane były w [[Czasopismo|czasopismach]], by później zostać wydanymi w formie książkowej<ref name="keller">{{cytuj książkę |nazwisko = Keller |imię = Lech |tytuł = Visions of the Future in the Writings of Stanisław Lem |wydawca = Monash University |miejsce = Melbourne, Australia |data = 2002 |seria = PhD thesis}}</ref>.

=== Zarys ogólny ===
[[Plik:Popiersie Stanisław Lem ssj 20110627.jpg|thumb|upright|Popiersie Stanisława Lema w Alei Sław na [[Skwer Harcerski im. Szarych Szeregów w Kielcach|Skwerze Harcerskim]] w [[Kielce|Kielcach]]]]
Atrakcyjność twórczości Lema wynika przede wszystkim z połączenia popularnego gatunku literackiego z refleksją filozoficzno-naukową i sprawnego wkomponowania wnikliwych analiz społecznych w atrakcyjną fabułę. Zwracają również uwagę dbałość o naukowe szczegóły w kreowanych światach i wizjach literackich, mistrzowskie operowanie językiem i kreacja niebanalnych bohaterów, często stawianych przed poważnymi wyborami moralnymi. Twórczość Lema można potraktować całościowo jako próbę literackiego uporządkowania świata w możliwie najogólniejszym sensie filozoficznym i opisania jego dalszych perspektyw rozwoju{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=149}}.

Analiza twórczości Stanisława Lema wskazuje na stałą predylekcję autora, począwszy od debiutanckiej powieści współczesnej ''Szpital Przemienienia'', do:
* prowadzenia narracji w pomieszczeniach (światach) zamkniętych – w szpitalu psychiatrycznym, na obcej planecie, na statku lub stacji kosmicznej;
* obecności istot budzących lęk swą odmiennością – chorych psychicznie, kosmitów, robotów;
* udziału wśród bohaterów ekspertów – lekarzy, naukowców;
* rozważań nad niedoskonałością fizycznej budowy człowieka<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Szpakowska |imię = Małgorzata |tytuł = Dyskusje ze Stanisławem Lemem |data = 1996 |wydawca = Wydawnictwo Naukowe i Literackie Open |miejsce = Warszawa |isbn = 83-85254-36-6 |strony = 11}}</ref>.

Do charakterystycznych motywów w twórczości Stanisława Lema można zaliczyć m.in.:
* motyw krajobrazu wysokogórskiego;
* motyw biblioteki;
* motyw niespokojnej miłości;
* motyw mózgu – ludzkiego i sztucznego, zdrowego i obłąkanego;
* śmieszność erotyki{{odn|Oramus|2006|s=77|miejsce=Posąg astrogatora}}<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Wójcik |imię = Adam |tytuł = Wizjonerzy i szarlatani 1 |data = 1987 |wydawca = Krajowa Agencja Wydawnicza |miejsce = Warszawa |isbn = 83-03-01944-9 |strony = 111 |rozdział = Stanisław Lem}}</ref><ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Szpakowska |imię = Małgorzata |tytuł = Dyskusje ze Stanisławem Lemem |data = 1996 |wydawca = Wydawnictwo Naukowe i Literackie Open |miejsce = Warszawa |isbn = 83-85254-36-6 |strony = 90}}</ref>.

==== Nurty ====
Twórczość Stanisława Lema jest różnorodna, można jednak wyróżnić w niej z pewnym przybliżeniem kilka nurtów, rozwijanych równolegle przez pisarza z różnym nasileniem w kolejnych okresach twórczych{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=5–6}}:
* nurt powieści realistycznych – ''Szpital Przemienienia'' (1955), ''Wysoki Zamek'' (1966)
* nurt klasycznej fantastyki naukowej – powieści: ''Eden'' (1959), ''Powrót z gwiazd'' (1961), ''Solaris'' (1961), ''Niezwyciężony'' (1964), ''Głos Pana'' (1968), ''Opowieści o pilocie Pirxie'' (1968), ''Fiasko'' (1987)
* nurt groteski fantastycznonaukowej
** utwory zbliżone do powiastki filozoficznej w stylu oświeceniowym, pamiętnika oraz opowiadania o szalonych naukowcach i cudownym wynalazku – ''Dzienniki gwiazdowe'' (1957 i późniejsze wydania) w tym opowiadania z cyklu ''Podróże Ijona Tichego'' oraz ''Ze wspomnień Ijona Tichego'', groteskowe widowiska telewizyjne z tomu ''Noc księżycowa'' (1963), ''Kongres futurologiczny'' (1971), powieści ''Wizja lokalna'' (1982) i ''Pokój na Ziemi'' (1987)
** utwory o zabarwieniu groteskowym archaizowane na baśń, epos rycerski, gawędę szlachecką, napisane językiem stylizowanym na staropolski – ''Bajki robotów'' (1964) i ''Cyberiada'' (1965 i późniejsze wydania)
* nurt z pogranicza literatury pięknej i eseistyki filozoficznej, zbiory recenzji i wstępów do fikcyjnych książek – ''Doskonała próżnia'' (1971), ''Wielkość urojona'' (1973), ''Prowokacja'' (1984), ''Biblioteka XXI wieku'' (1986)
* nurt utworów na granicy powieści kryminalnej i fantastycznej, powieści „statystyczne”, groteskowa powieść szpiegowska – ''Śledztwo'' (1959), ''Pamiętnik znaleziony w wannie'' (1961), ''Katar'' (1976)
* nurt eseistyki naukowej, filozoficznej i futurologicznej – ''Dialogi'' (1957), ''Summa technologiae'' (1964), ''Filozofia przypadku'' (1968), ''Fantastyka i futurologia'' (1970), ''Okamgnienie'' (2000)

==== Tematy ====
W powieściach i opowiadaniach fantastycznonaukowych Lem rozwinął do perfekcji klasyczne tematy tego gatunku:
* podróże kosmiczne i kontakty z pozaziemskimi formami życia – ''Eden'', ''Niezwyciężony'', ''Solaris'', ''Fiasko'';
* cywilizacyjne trendy rozwojowe – ''Wizja lokalna'', ''Pokój na Ziemi'';
* specyfika odkrycia naukowego i filozofia nauki – ''Dzienniki gwiazdowe'', ''Cyberiada'', ''Głos Pana'';
* rola przypadku w obrazie rzeczywistości – ''Śledztwo'', ''Katar'';
* antyutopijne wizje społeczne i krytyka totalitaryzmów – ''Dzienniki gwiazdowe'', ''Eden'', ''Pamiętnik znaleziony w wannie'', ''Powrót z gwiazd'', ''Cyberiada'', ''Kongres Futurologiczny'', ''Wizja lokalna'';
* sztuczna inteligencja – ''Dzienniki gwiazdowe'', ''Bajki robotów'', ''Niezwyciężony'', ''Cyberiada'', ''Maska'', ''Golem XIV''.

==== Bohaterowie ====
Bohaterowie beletrystyki Lema to najczęściej indywidualiści i samotnicy. Do najbardziej znanych należą:
* lekarz Stefan Trzyniecki – ''Szpital Przemienienia'';
* gwiezdny podróżnik [[Ijon Tichy]] – ''Dzienniki gwiazdowe'', ''Kongres futurologiczny'', ''Wizja lokalna'', ''Pokój na Ziemi'';
* profesor [[Profesor Tarantoga|Tarantoga]] – ''Dzienniki gwiazdowe'', ''Noc księżycowa'', ''Powtórka, Pokój na Ziemi'';
* astronauta Pirx – ''Opowieści o pilocie Pirxie'', ''Fiasko'';
* konstruktorzy Trurl i Klapaucjusz – ''Cyberiada'';
* szaleni naukowcy, nawiedzeni amatorzy – ''Przyjaciel'', ''Formuła Lymphatera'', ''Ze wspomnień Ijona Tichego I-IV'', ''Doktor Diagoras'', ''Prawda'';
* porucznik Gregory – ''Śledztwo'';
* astronauta Hal Bregg – ''Powrót z gwiazd'';
* psycholog Kris Kelvin – ''Solaris'';
* nawigator Rohan – ''Niezwyciężony'';
* matematyk Piotr Hogarth – ''Głos Pana'';
* astronauta Marek Tempe – ''Fiasko''.

=== Poglądy filozoficzne ===
Krytyk i historyk literatury [[Małgorzata Szpakowska]] uważa Lema za późnego spadkobiercę [[Pozytywizm|postpozytywistycznego]] [[Naturalizm (filozofia)|naturalizmu]], z czego wynika jego charakterystyczna [[mizantropia]], wykazująca wspólne korzenie z twórczościami [[Stanisław Przybyszewski|Przybyszewskiego]] i [[Stanisław Ignacy Witkiewicz|Witkacego]]{{odn|Orliński|2007|s=69}}. W dziedzinie [[Filozofia nauki|filozofii nauki]] Lem często odwoływał się do prac filozofa i logika [[Bertrand Russell|Bertranda Russella]] oraz filozofa nauki [[Karl Popper|Karla R. Poppera]]. [[Epistemologia|Epistemologiczne]] poglądy Lema można zaliczyć do szkoły krytycznych uczniów Poppera, takich jak filozof nauki [[Imre Lakatos]]. Przekonania Lema w zakresie [[Antropologia filozoficzna|antropologii]] publicysta i dziennikarz [[Wojciech Orliński]] określa jako mizantropijny [[humanizm]] – człowiek znajduje się w centrum zainteresowań Lema, nie wzbudza on jednak jego sympatii jako przypadkowy produkt [[Ewolucja|ewolucji]], zniewolony przez [[Atawizm|atawistyczne]] instynkty. W domenie [[Ontologia|metafizyki]] Lem prezentował stanowisko [[Agnostycyzm|agnostyka]], wyraźnie różne jednak od oficjalnego [[Ateizm państwowy|ateizmu państwowego]], np. radzieckiego. Filozofia społeczna Lema przejawiała się w wielu dziełach poprzez krytykę [[Totalitaryzm|ustroju totalitarnego]] z pozycji humanistycznych, w późniejszych utworach pojawiła się również krytyka [[Społeczeństwo|społeczeństwa]] [[Konsumpcjonizm|konsumpcyjnego]] i skrajnie [[Permisywizm|permisywnego]]. W publicystyce dotyczącej filozofii języka Lem odrzucał [[Strukturalizm (językoznawstwo)|strukturalizm]] i [[Semiotyka (językoznawstwo)|semiotykę]], stojąc na stanowisku, że nie można analizować [[Utwór literacki|dzieła literackiego]] samego w sobie, abstrahując od kontekstu odczytania go przez odbiorcę{{odn|Orliński|2007|s=93–96}}.

=== Odbiór w kraju ===
Twórczość Lema od początku sytuowała się pomiędzy humanistyką a nauką, jednak dla humanistów był on przede wszystkim autorem podrzędnych powieści fantastycznych, zaś dla naukowców – dyletantem fabularyzującym wyniki naukowe. Dopiero w latach 70. krytycy, tacy jak: [[Małgorzata Szpakowska]], [[Jerzy Jarzębski]] i [[Stanisław Bereś]], podjęli udane próby całościowej interpretacji jego dzieł<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Majewski |imię = Paweł |tytuł = Między zwierzęciem a maszyną. Utopia technologiczna Stanisława Lema |data = 2007 |wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego |miejsce = Wrocław |isbn = 978-83-229-2854-7 |strony = 42–43}}</ref>. Lem zaczął być stawiany w pierwszym rzędzie twórców literatury współczesnej. Rozprawy poświęcone jego twórczości opublikowali również: Ewa Balcerzak (1973), Piotr Krywak (1974), [[Andrzej Wójcik (pisarz)|Andrzej Wójcik]] (1987), [[Andrzej Stoff]] (1990), [[Ryszard Handke]] (1991), [[Antoni Smuszkiewicz]] (1995){{odn|Orliński|2007|s=69}}, [[Maciej Płaza]] (2006)<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Płaza | imię = Maciej | autor link = Maciej Płaza | tytuł = O poznaniu w twórczości Stanisława Lema | wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego | miejsce = Wrocław | rok = 2006 | strony = | isbn = 83-229-2765-7 | odn = tak}}</ref> i [[Paweł Okołowski]] (2010)<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Okołowski |imię = Paweł |tytuł = Materia i Wartości. Neolukrecjanizm Stanisława Lema |data = 2010 |wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego |miejsce = Warszawa |strony = | isbn = 978-83-235-0664-5}}</ref>. Z kolei naukowcy nie uważali jego działalności literackiej i publicystycznej za godną merytorycznej polemiki. Długotrwały brak uznania dla jego twórczości, szczególnie ze strony świata nauki, wywoływał u Lema trwałą frustrację, która nasiliła się pod koniec życia<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Majewski |imię = Paweł |tytuł = Między zwierzęciem a maszyną. Utopia technologiczna Stanisława Lema |data = 2007 |wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego |miejsce = Wrocław |isbn = 978-83-229-2854-7 |strony = 6}}</ref>. Własną pozycję niedocenionego myśliciela, który jest przekonany o doniosłości swych koncepcji naukowych, sportretował Lem w ''Cyberiadzie'' (postać filozofa Chloryana Teorycego Klapostoła) oraz w ''Nowej Kosmogonii'' (postać Arystydesa Acheropoulosa){{odn|Smuszkiewicz|1995|s=150}}.

Z pryncypialną krytyką swojej twórczości pisarz spotkał się trzykrotnie. W 1952 [[Ludwik Bohdan Grzeniewski|Ludwik Grzeniewski]] oraz [[Zofia Woźnicka]] zaatakowali w „Nowej Kulturze” utwór ''Astronauci'' z pozycji [[Realizm socjalistyczny|socrealistycznych]] za „nieopisanie człowieka ery humanizmu” oraz „brak dostatecznie mocnej podbudowy ideologicznej”. W 1974 poeci i publicyści [[Julian Kornhauser]] oraz [[Adam Zagajewski]] w swej publikacji ''[[Świat nie przedstawiony]]'' zaliczyli Lema do pisarzy-[[Eskapizm|eskapistów]]. W 1990 Stanisław Bereś wypomniał Lemowi socrealistyczne elementy w utworach z początku kariery{{odn|Orliński|2007|s=20, 269}}.

=== Odbiór za granicą ===
[[Plik:Stanisław Lem books.jpg|thumb|upright=1.4|Książki Stanisława Lema w różnych językach]]
Z ogromną popularnością spotkały się utwory Lema w [[Rosja|Rosji]] (wcześniej ZSRR). W połowie lat 60. spotkania autorskie z Lemem organizowali m.in. kosmonauci [[Boris Jegorow]] i [[Konstantin Fieoktistow]] oraz uczony [[Iosif Szkłowski]]. Spotkania te wypełniały po brzegi wielkie audytoria rosyjskich uniwersytetów. Lema podejmowała również elita rosyjskiej nauki i kultury – m.in. fizyk [[Piotr Kapica]] oraz poeta i pieśniarz [[Władimir Wysocki]]{{odn|Orliński|2007|s=187}}. Gorącym wielbicielem utworów Lema był [[Siergiej Korolow]] – główny twórca radzieckiego programu kosmicznego{{odn|Bereś|2002|s=243}}. Wielkim powodzeniem cieszyły się dzieła Lema na rynku niemieckojęzycznym. Dużo starań włożył w to Austriak [[Franz Rottensteiner]] – wieloletni nieoficjalny agent literacki Lema na rynkach zachodnich{{odn|Orliński|2007|s=189–190}}. Łącznie 7,5 miliona egzemplarzy dzieł Lema sprzedano w Niemczech, 6 mln w Rosji, podczas gdy w Polsce ponad 5 mln<ref>{{cytuj stronę |url = http://wyborcza.pl/1,76842,4959247.html |tytuł = Kto wyda dzieła Lema? |nazwisko = Kozik |imię = Ryszard |data = 2008-03-04 |opublikowany = Gazeta Wyborcza.pl |data dostępu = 2010-06-15}}</ref>.

Pomimo nieprzychylnej opinii o [[Stany Zjednoczone|amerykańskiej]] literaturze ''science fiction'' – Lem uznawał ją za szmirę: bezmyślną, słabo pisaną i robioną bardziej dla pieniędzy niż dla idei czy rozwijania nowych form literackich<ref name="SFWA">{{cytuj stronę |url = http://english.lem.pl/faq#SWFA |tytuł = FAQ: Why was Stanislaw Lem expelled from the SFWA (Science Fiction Writers of America) in 1976? |opublikowany = LEM.PL |język = en |data dostępu = 2011-09-01}}</ref> – został w 1973 honorowym członkiem z prawem głosu [[Science Fiction and Fantasy Writers of America|Science Fiction Writers of America]] (Stowarzyszenia Amerykańskich Pisarzy Science Fiction). Takie honorowe członkostwo SFWA było nadawane autorom niespełniającym kryteriów członka zwyczajnego (u Lema był to brak publikacji na rynku amerykańskim), a jednocześnie mile widzianym w stowarzyszeniu. Po debiucie na rynku amerykańskim, kiedy spełniał już kryteria, by być przyjętym jako normalny członek SFWA, jego członkostwo honorowe zawieszono. Niektórzy członkowie SFWA odebrali to jako naganę za jego poglądy o amerykańskim s-f<ref>[http://www.depauw.edu/sfs/backissues/14/lemaffair14.htm Science Fiction Studies #14, Volume 5, Part 1, March 1978] {{lang|en}}.</ref>, tym niemniej zawieszanie członkostwa honorowego w przypadku spełnienia kryteriów członkostwa zwyczajnego było rutynową praktyką stowarzyszenia. Bez względu na to wielu członków SFWA (w tym [[Ursula K. Le Guin]]) protestowało przeciw takiej procedurze, a jeden z nich zaoferował nawet pokrycie opłaty członkowskiej za Lema, na co pisarz nie zgodził się<ref name="SFWAoff">{{cytuj stronę |url = http://www.archive.sfwa.org/faq/lem.htm |tytuł = So what’s the story about Stanislaw Lem and SFWA? |autor = SFWA FAQ |archiwum = http://archive.li/C81c0 |opublikowany = SFWA |język = en |data dostępu = 2011-08-31}}</ref>. Lema zaproszono do członkostwa zwyczajnego w SFWA, ale w 1976 Lem to zaproszenie odrzucił<ref name="SFWA" /><ref name="SFWAoff" />.

W latach 70. większość dzieł Lema (co wyróżnia go wśród innych autorów z [[Europa Środkowa|Europy Środkowej]]) została przetłumaczona na [[język angielski]]. Jego książki spotkały się z bardzo dobrą opinią krytyków, do czego przyczyniły się w dużym stopniu [[Wikt:kongenialny|kongenialne]] przekłady [[Michael Kandel|Michaela Kandela]]{{odn|Orliński|2007|s=119–120}}. Miłośnikami prozy Lema byli m.in. futurolog [[Alvin Toffler]]<ref>{{Cytuj książkę |autor = Jerzy Jarzębski (wybór i oprac.) |tytuł = Lem w oczach krytyki światowej |data = 1989 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-00646-9 |strony = 24 |rozdział = Ludzie, czy to tylko żarty? |nazwisko r = Vonnegut |imię r = Kurt}}</ref> oraz pisarz [[Philip Roth]]{{odn|Oramus|2006|s=121|miejsce=Wierny przez niewierność}}. Utwory Lema nigdy nie osiągnęły jednak na rynku angielskojęzycznym, w szczególności w USA, masowej popularności. Zdaniem F. Rottensteinera powodem braku atrakcyjności było to, że pisał on wysoce intelektualną literaturę s-f z dużym ładunkiem filozoficznym, zbyt trudną dla przeciętnego czytelnika zainteresowanego głównie treścią rozrywkową{{odn|Oramus|2006|s=133|miejsce=Lem – istota nieznana}}. W 1980 r. był rozważany jako jeden z polskich kandydatów do [[Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie literatury|literackiej Nagrody Nobla]]{{odn|Bereś|2002|s=221}}.

Najsłynniejszym utworem Lema – najbardziej znanym w kraju i za granicą – jest powieść fantastyczna ''[[Solaris (powieść)|Solaris]]''{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=55}}. Książka ta należy do ścisłego kanonu gatunku i doczekała się olbrzymiej ilości recenzji i analiz w wielu krajach. Lemowi udało się w niej stworzyć najbardziej oryginalną wizję Obcego w historii literatury s-f<ref name="enckina-lem">{{cytuj książkę |nazwisko = Lubelski |imię = Tadeusz |autor link = Tadeusz Lubelski |tytuł = [[Encyklopedia kina]] |wydawca = Biały Kruk |miejsce = Kraków |data = 2010 |strony = 572 |isbn = 978-83-7553-100-8}}</ref>{{odn|Smuszkiewicz|1995|s=58}}.

=== Warsztat pisarski ===
Lem pisał swe utwory wyłącznie na [[Maszyna do pisania|maszynie do pisania]]. Pracę rozpoczynał codziennie około czwartej nad ranem{{odn|Lem|2009|s=123}}. Dużo czasu pisarzowi zajmowała obfita korespondencja z całego świata. Cztery razy w tygodniu odwoził żonę do pracy samochodem i robił zakupy. Po południu znowu pracował kilka godzin, po krótkim odpoczynku pracował również wieczorami, ale kładł się do snu względnie wcześnie. Najwięcej udało mu się stworzyć podczas wyjazdów do Zakopanego w Domu Literatów „Astoria”. Miał rozrzutny sposób pisania: nie tworzył notatek, nie sporządzał wersji roboczych – kiedy nie był zadowolony z efektu zaczynał od początku, aby dotrzeć do miejsca, które go satysfakcjonowało. Procedura była powtarzana aż do osiągnięcia zamierzonego rezultatu<ref>{{Cytuj książkę |autor = Jerzy Jarzębski (wybór i oprac.) |tytuł = Lem w oczach krytyki światowej |data = 1989 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-00646-9 |strony = 14–15 |rozdział = Mędrzec dialektyczny z Krakowa |nazwisko r = Rottensteiner |imię r = Franz}}</ref>. Teksty nieudane były niszczone – żona paliła je na łące za domem{{odn|Lem|2009|s=123}}. Lem zmienił metodę tworzenia nowych utworów w przypadku ''Wizji lokalnej'' – powieść została złożona z kilku fragmentów. W późniejszym czasie niedokończone fragmenty wykorzystywał w innych dziełach, np. nieukończone opowiadanie o Pirxie pt. ''Las Birnam'' zostało opublikowane jako początek powieści ''Fiasko''{{odn|Oramus|2006|s=131–132|miejsce=Lem – istota nieznana}}. W podeszłym wieku Lem nie mógł już pisać samodzielnie na maszynie z powodów [[Neurogeriatria|neurologicznych]] i swoje teksty dyktował sekretarzowi, który zapisywał je na komputerze. Tak powstała np. książka ''Okamgnienie''. Sam Lem nigdy nie nauczył się obsługiwać komputera{{odn|Bereś|2002|s=557}}.

=== Varia ===
[[Philip K. Dick]], amerykański pisarz [[Fantastyka naukowa|s-f]] – jeden z niewielu, o którego twórczości Lem wyrażał się pozytywnie w monografii ''Fantastyka i futurologia'' – uważał, że Lem to prowokacja komunistów, za którą kryje się grupa pisarzy działających na zlecenie partii komunistycznej, by przejąć kontrolę nad opinią publiczną. Dowodami tego miały być mnogość stylów pisarskich Lema i szeroka tematyka jego dzieł, a także nietypowe, niesłowiańskie nazwisko mogące być skrótem jakiejś tajnej komórki. P.K. Dick napisał w tej sprawie surrealistyczny donos do [[Federalne Biuro Śledcze|FBI]]. Postępowanie Dicka tłumaczy, że w tym czasie przeżywał on załamanie nerwowe<ref>[http://english.lem.pl/faq#P.K.Dick P.K. Dick, Lem i FBI w FAQ autora] {{lang|en}}.</ref>{{odn|Orliński|2007|s=60–62}}.

Amerykański pisarz [[Kurt Vonnegut]] uznał, że w opowiadaniu ''O królewiczu Ferrycym i królewnie Krystali'' (''[[Bajki robotów]]'') znajduje się najbardziej obrzydliwy opis istoty ludzkiej w całej literaturze<ref>{{Cytuj książkę |autor = Jerzy Jarzębski (wybór i oprac.) |tytuł = Lem w oczach krytyki światowej |data = 1989 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-00646-9 |strony = 24–25 |rozdział = Ludzie, czy to tylko żarty? |nazwisko r = Vonnegut |imię r = Kurt}}</ref>.

Prace Lema były wykorzystywane jako podręczniki akademickie na wykładach dotyczących filozofii<ref>[http://www.phil.muni.cz/fil/sci-fi/program.html Na przykład na Uniwersytecie Karola w Pradze lub Uniwersytecie Masaryka w Brnie].</ref>, a teksty ''[[Cyberiada|Cyberiady]]'' wykorzystał w swojej kompozycji ''Floof'' [[Esa-Pekka Salonen]]<ref>Esa-Pekka Salonen: [http://www.chesternovello.com/default.aspx?TabId=2432&State_3041=2&workId_3041=7865 ''Floof (Songs of a Homeostatic Homer)''] {{lang|en}}.</ref>.

Lemowi przypisano błędnie autorstwo parodystycznej książki ''Wstęp do [[Imagineskopia|imagineskopii]]'' napisanej przez [[Stanisław Moskal (1935–2019)|Stanisława Moskala]] pod pseudonimem „Śledzia Otrembusa Podgrobelskiego”{{r|Krok}}.

=== Adaptacje filmowe i telewizyjne ===
{{Osobny artykuł|Adaptacje filmowe i telewizyjne dzieł Stanisława Lema}}
Książki, opowiadania i pomysły Stanisława Lema stanowiły podstawę wielu adaptacji filmowych i telewizyjnych<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.film.org.pl/prace/lem.html |tytuł = Ekranizacje twórczości Stanisława Lema |opublikowany = Klub Miłośników Filmu |archiwum = https://web.archive.org/web/20091212035008/http://www.film.org.pl/prace/lem.html |zarchiwizowano = 2009-12-12 |data dostępu = 2006-08-05}}</ref><ref>[http://imdb.com/name/nm0501015/ Lem na IMDb] {{lang|en}}.</ref><ref>{{cytuj stronę |url = http://www.kinoskop.pl/wydarzenia/filmy-wedlug-stanislawa-lema |tytuł = Filmy według Stanisława Lema |archiwum = https://web.archive.org/web/20140219002153/http://www.kinoskop.pl/wydarzenia/filmy-wedlug-stanislawa-lema |opublikowany = kinoskop.pl |zarchiwizowano = 2014-02-19 |data dostępu = 2008-06-05}}</ref><ref>Jerzy Koralewski: [https://web.archive.org/web/20030402114619/http://www.stopklatka.pl/artykuly/artykul.asp?wi=13044&sekcja=3 ''Filmowe światy Stanisława Lema.''] 13 lutego 2003, stopklatka.pl.</ref>. Książki Lema przyciągały twórców filmowych głównie ze względu na to, że udało mu się stworzyć jedną z najoryginalniejszych w światowej literaturze postaci Innego, a dodatkowo ukazać dramat jego poznania{{r|enckina-lem}}. Znany był jednak z krytycznych sądów o adaptacji swojej literatury. Niezadowolony był nawet z tych najbardziej znanych i powszechnie docenianych. Skrytykował ''[[Solaris (film 1972)|Solaris]]'' ([[1972 w filmie|1972]]) rosyjskiego reżysera [[Andriej Tarkowski|Andrieja Tarkowskiego]] (film zdobył Nagrodę Specjalną Jury na [[Festiwal Filmowy w Cannes|Festiwalu Filmowym w Cannes]]<ref>{{Cytuj |url = https://solaris.lem.pl/o-lemie/adaptacje/solaris-tarkowski/383-solaris-tarkowskiego |tytuł = Solaris (1972) Tarkowski |opublikowany = solaris.lem.pl |data dostępu = 2019-12-01}}</ref>), gdyż pisarzowi brakowało ukazania widoku planety, irytowały go także pominięcie większości dylematów naukowych, dodanie nowych postaci i skupienie się na wyrzutach sumienia głównego bohatera niczym w ''[[Zbrodnia i kara|Zbrodni i karze]]''<ref>{{Cytuj |autor = Paweł Kozioł |url = https://culture.pl/pl/dzielo/stanislaw-lem-solaris |tytuł = Stanisław Lem, „Solaris” |opublikowany = culture.pl |data = kwiecień 2011 |data dostępu = 2019-12-01}}</ref><ref>{{Cytuj |url = https://solaris.lem.pl/o-lemie/adaptacje/solaris-tarkowski/384-lem-o-adaptacji-tarkowskiego |tytuł = Lem o adaptacji Tarkowskiego |opublikowany = solaris.lem.pl |data dostępu = 2019-12-01}}</ref>{{odn|Orliński|2007|s=228–229}}. Nie przekonały go też wizja ''[[Szpital Przemienienia (film)|Szpitala Przemienienia]]'' ([[1978 w filmie|1978]]) w reżyserii [[Edward Żebrowski (reżyser)|Edwarda Żebrowskiego]]{{odn|Orliński|2007|s=271–272}} oraz ''[[Solaris (film 2002)|Solaris]]'' ([[2002 w filmie|2002]]) amerykańskiego reżysera [[Steven Soderbergh|Stevena Soderbergha]] z [[George Clooney|George’em Clooneyem]] w roli głównej<ref>{{Cytuj |url = https://solaris.lem.pl/o-lemie/adaptacje/solaris-soderbergh/391-solaris-soderbergha |tytuł = Solaris (2002) Soderbergh |opublikowany = solaris.lem.pl |data dostępu = 2019-12-01}}</ref>{{odn|Orliński|2007|s=203}}. W pełni zaaprobował jedynie ''[[Przekładaniec (film 1968)|Przekładaniec]]'' ([[1968 w filmie|1968]]) w reżyserii [[Andrzej Wajda|Andrzeja Wajdy]] z [[Bogumił Kobiela|Bogumiłem Kobielą]] w roli głównej{{odn|Orliński|2007|s=179}}, do którego sam napisał scenariusz{{r|enckina-lem}}.

== Nagrody i wyróżnienia ==
* 1955 – odznaczony [[Krzyż Zasługi|Złotym Krzyżem Zasługi]]<ref>{{Monitor Polski|1955|96|1298}}.</ref><ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Jarzębski |imię = Jerzy |tytuł = Wszechświat Lema |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03343-1 |rozdział = Kalendarium życia i twórczości Stanisława Lema |nazwisko r = Doboszewska |imię r = oprac. Alina |strony = 322}}</ref>
* 1957 – laureat Nagrody Literackiej Miasta Krakowa za całokształt twórczości ze szczególnym uwzględnieniem ''[[Czas nieutracony|Czasu nieutraconego]]''<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Balcerzak |imię = Ewa |tytuł = Stanisław Lem |data = 1973 |wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy |miejsce = Warszawa |isbn = |rozdział = Kalendarium |strony = 176 |seria = Portrety współczesnych pisarzy polskich}}</ref>
* 1959 – odznaczony Krzyżem Oficerskim [[Order Odrodzenia Polski|Orderu Odrodzenia Polski]]<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Jarzębski |imię = Jerzy |tytuł = Wszechświat Lema |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03343-1 |rozdział = Kalendarium życia i twórczości Stanisława Lema |nazwisko r = Doboszewska |imię r = oprac. Alina |strony = 323}}</ref>
* 1965 – [[Nagroda Ministra Kultury i Sztuki]] II stopnia<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Jarzębski |imię = Jerzy |tytuł = Wszechświat Lema |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03343-1 |rozdział = Kalendarium życia i twórczości Stanisława Lema |nazwisko r = Doboszewska |imię r = oprac. Alina |strony = 325}}</ref>
* 1968 – Nagroda miesięcznika „[[Problemy (czasopismo)|Problemy]]”<ref name="WL 326" /><ref>{{Cytuj |tytuł = Czasopismo „Problemy” w polskim życiu intelektualnym po drugiej wojnie światowej |autor = [[Józef Hurwic]] |czasopismo = Analecta |wolumin = 8/2 (16) |data = 1999 |url = http://hint.org.pl/res/anal/hurwic_1999.pdf |s = 20}}</ref>
* 1970
** odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski<ref name="WL 327">{{Cytuj książkę |nazwisko = Jarzębski |imię = Jerzy |tytuł = Wszechświat Lema |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03343-1 |rozdział = Kalendarium życia i twórczości Stanisława Lema |nazwisko r = Doboszewska |imię r = oprac. Alina |strony = 327}}</ref>
** Nagroda Ministra Spraw Zagranicznych za popularyzację polskiej kultury za granicą<ref name="WL 327" />
* 1971
** Członkostwo w Science Fiction Research Association<ref name="WL 327" />
** Nagroda „Miesięcznika Literackiego”<ref name="WL 327" />
* 1972 – członkostwo Komisji [[Polska Akademia Nauk|Polskiej Akademii Nauk]] „Polska 2000”<ref name="WL 327" />
* 1973 – Nagroda Literacka Ministra Kultury i Sztuki I stopnia<ref name="WL 328">{{Cytuj książkę |nazwisko = Jarzębski |imię = Jerzy |tytuł = Wszechświat Lema |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03343-1 |rozdział = Kalendarium życia i twórczości Stanisława Lema |nazwisko r = Doboszewska |imię r = oprac. Alina |strony = 328}}</ref>
* 1976
** Nagroda Państwowa I stopnia w dziedzinie literatury<ref name="WL 328" />
** Nagroda Europejskiego Kongresu Science Fiction [[Eurocon]]<ref name="WL 328" />
* 1977
** Japońska [[nagroda Seiun]] za najlepszą przetłumaczoną krótką formę literacką<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.sf-encyclopedia.com/entry/seiun_award |tytuł = Seiun Award |autor = |opublikowany = sf-encyclopedia.com |data = 2021-05-05 |język = en |data dostępu = 2021-06-10}}</ref> dla opowiadania ''Rozprawa''
* 1979
** odznaczony [[Order Sztandaru Pracy|Orderem Sztandaru Pracy]] II klasy<ref name="WL329" />
** nagroda Przewodniczącego Komitetu do spraw Radia i Telewizji za całokształt współpracy artystycznej<ref name="WL329" />
** Wielka Nagroda Literatury Detektywistycznej<ref name="WL329" />
* 1980
** Nagroda miesięcznika „[[Odra (miesięcznik)|Odra]]”<ref name="WL329" />
** Nagroda Europejskiego Kongresu Science Fiction Eurocon<ref name="WL 328" />
* 1981 – [[Doktor honoris causa|doktorat honoris causa]] [[Politechnika Wrocławska|Politechniki Wrocławskiej]]<ref name="WL329" />
* 1986
** Austriacka nagroda państwowa w dziedzinie kultury europejskiej za rok 1985<ref name="WL330">{{Cytuj książkę |nazwisko = Jarzębski |imię = Jerzy |tytuł = Wszechświat Lema |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03343-1 |rozdział = Kalendarium życia i twórczości Stanisława Lema |nazwisko r = Doboszewska |imię r = oprac. Alina |strony = 330}}</ref>
** Nagroda Fundacji im. Jurzykowskiego w Nowym Jorku<ref name="WL330" />
* 1991 – austriacka nagroda państwowa im. Franza Kafki w dziedzinie literatury<ref name="WL331" />
* 1994 – członkostwo [[Polska Akademia Umiejętności|Polskiej Akademii Umiejętności]]<ref name="WL331" />
* 1995
** [[Nagroda Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego]]<ref name="WL331" />
** Medal międzynarodowego Stowarzyszenia Uczestników Lotów Kosmicznych<ref name="WL331" />
* 1996
** odznaczony [[Order Orła Białego|Orderem Orła Białego]]<ref>{{Monitor Polski|1996|70|652}}.</ref><ref name="WL332">{{Cytuj książkę |nazwisko = Jarzębski |imię = Jerzy |tytuł = Wszechświat Lema |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03343-1 |rozdział = Kalendarium życia i twórczości Stanisława Lema |nazwisko r = Doboszewska |imię r = oprac. Alina |strony = 332}}</ref>
** Nagroda Wielkiej Fundacji Kultury<ref name="WL332" />
* 1997
** honorowe obywatelstwo [[Kraków|Krakowa]]<ref name="WL332" />
** [[Doktor honoris causa|doktorat honoris causa]] [[Uniwersytet Opolski|Uniwersytetu Opolskiego]] (8 grudnia)<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.uni.opole.pl/page/79 |tytuł = Doktorzy Honoris Causa |opublikowany = Uniwersytet Opolski |data dostępu = 2019-01-16}}</ref>
* 1998 – [[Doktor honoris causa|doktoraty honoris causa]] [[Uniwersytet Jagielloński|Uniwersytetu Jagiellońskiego]]<ref name="WL332" />, Lwowskiego Państwowego Uniwersytetu Medycznego<ref name="WL332" />
* 1999 – nagroda [[Krakowska Książka Miesiąca]] za książkę ''Bomba megabitowa''<ref>{{Cytuj |tytuł = Laureaci 2009-1995 – Krakowska Książka Miesiąca |data dostępu = 2023-08-08 |url = https://www.kkm.biblioteka.krakow.pl/2009-1995/ |język = pl}}</ref>
* 2001 – Złote Berło – nagroda Fundacji Kultury Polskiej za „wyprzedzanie myślą swojego czasu”{{r|Złote Berło}}
* 2003 – [[Doktor honoris causa|doktorat honoris causa]] (Dr. rer. nat. h.c.) [[Uniwersytet w Bielefeld|Uniwersytetu Bielefeld]] (13 listopada)<ref>{{cytuj stronę |url = https://ekvv.uni-bielefeld.de/blog/pressemitteilungen/entry/honorary_doctoral_degree_of_bielefeld |tytuł = Honorary Doctoral Degree of Bielefeld University for Stanislaw Lem |opublikowany = Bielefeld University |data = 2003-10-29 |data dostępu = 2019-01-16}}</ref>
* 2005 – [[Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”|Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”]]{{r|Gloria Artis}}

Imię Stanisława Lema nadano [[liceum ogólnokształcące]]mu w [[Stanisławów Pierwszy (województwo mazowieckie)|Stanisławowie Pierwszym]], w [[Powiat legionowski|powiecie legionowskim]] ([[województwo mazowieckie]])<ref>{{otwarty dostęp}} [https://biplostanislawow.powiat-legionowski.pl/ Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Lema w Stanisławowie Pierwszym], [[Biuletyn Informacji Publicznej]], biplostanislawow.powiat-legionowski.pl [dostęp 2023-10-30].</ref>.

== Książki o Lemie ==
Chronologicznie:
* {{cytuj książkę |nazwisko = Balcerzak |imię = Ewa |autor link = |tytuł = Stanisław Lem |rok = 1973 |wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy |miejsce = Warszawa |isbn = |strony = 180 |seria = Portrety współczesnych pisarzy polskich}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Krywak |imię = Piotr |autor link = |tytuł = Stanisław Lem |rok = 1974 |wydawca = Wydawnictwo PAN |miejsce = Kraków |isbn = |strony = |rozdział =}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Wójcik |imię = Adam |nazwisko2 = Englender |imię2 = Marek |autor link = |tytuł = Budowniczowie gwiazd 1 |rok = 1980 |wydawca = Krajowa Agencja Wydawnicza |miejsce = Warszawa |isbn = |strony = |rozdział = Ambasador polskiej literatury |nazwisko r = Wójcik |imię r = Adam}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Stoff |imię = Andrzej |autor link = Andrzej Stoff |tytuł = Powieści fantastycznonaukowe Stanisława Lema |rok = 1983 |wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe |miejsce = Warszawa |isbn = 83-01-05044-6 |strony = 180}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Pykosz |imię = Wojciech |nazwisko2 = Bugajski |imię2 = Leszek |autor link = |tytuł = Lektury licealisty |rok = 1986 |wydawca = Ossoolineum |miejsce = Wrocław i in. |isbn = 83-04-02140-4 |strony = 137–148 |rozdział = Wstęp do Solaris |nazwisko r = Kajtoch |imię r = Wojciech}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Wójcik |imię = Adam |autor link = |tytuł = Wizjonerzy i szarlatani 1 |rok = 1987 |wydawca = Krajowa Agencja Wydawnicza |miejsce = Warszawa |isbn = 83-03-01944-9 |strony = |rozdział = Stanisław Lem}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Bereś |imię = Stanisław |autor link = Stanisław Bereś |tytuł = Rozmowy ze Stanisławem Lemem |rok = 1987 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 9788308016565 |strony = 400+3}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = |imię = |autor = |autor link = |tytuł = Lem w oczach krytyki światowej |inni = wybór i opr. Jerzy Jarzębski |data = 1989 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-00646-9}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Niewiadowski |imię = Andrzej |nazwisko2 = Smuszkiewicz |imię2 = Antoni |tytuł = Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej |miejsce = Poznań |wydawca = Wyd. Poznańskie |data = 1990 |seria = Science Fiction}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Stoff |imię = Andrzej |autor link = Andrzej Stoff |tytuł = Lem i inni. Szkice o polskiej science fiction |rok = 1990 |wydawca = Pomorze |miejsce = Bydgoszcz |isbn = 83-7003-114-5 |strony =}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Handke |imię = Ryszard |autor link = |tytuł = Ze Stanisławem Lemem na szlakach fantastyki naukowej |rok = 1991 |wydawca = |miejsce = Bydgoszcz |isbn = |strony =}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Smuszkiewicz |imię = Antoni |autor link = |tytuł = Stanisław Lem |data = 1995 |wydawca = Dom Wydawniczy Rebis |miejsce = Poznań |isbn = 83-7120-184-2}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Weigel |imię = Pavel |autor link = |tytuł = Stanisław Lem: životopis (życiorys) |data = 1995 |wydawca = Magnet-Press |miejsce = Praha (Czechy) |isbn = 80-85847-40-X}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Szpakowska |imię = Małgorzata |autor link = Małgorzata Szpakowska |tytuł = Dyskusje ze Stanisławem Lemem |data = 1996 |wydawca = Wydawnictwo Naukowe i Literackie OPEN |miejsce = Warszawa |isbn = 83-85254-36-6}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Leś |imię = Mariusz |autor link = |tytuł = Stanisław Lem wobec utopii |data = 1998 |wydawca = Towarzystwo Literackie im. A. Mickiewicza |miejsce = Białystok |isbn =}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Fiałkowski |imię = Tomasz |autor link = |tytuł = Świat na krawędzi. Ze Stanisławem Lemem rozmawia Tomasz Fiałkowski |data = 2000 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-02940-X}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Bereś |imię = Stanisław |autor link = |tytuł = Tako rzecze... Lem |data = 2002 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03245-1 |strony = 577+3}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Jarzębski |imię = Jerzy |autor link = Jerzy Jarzębski |tytuł = Wszechświat Lema |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03343-1}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = |imię = |autor = |autor link = |tytuł = Stanisław Lem. Pisarz, myśliciel, człowiek |inni = pod red. Jerzego Jarzębskiego i Andrzeja Sulikowskiego |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03298-2}}
* {{Cytuj |tytuł = Acta Lemiana Monashiensis – Special Lem Edition of Acta Polonica Monashiensis |redaktor = Lech Keller, Lila Zarnowski |data = 2003 |wydawca = Leros Press i Monash University |miejsce = Melbourne, Australia |issn = 1336-8562}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Domaciuk |imię = Izabela |autor link = |tytuł = Nazwy własne w prozie Stanisława Lema |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo UMCs |miejsce = Lublin |isbn = 83-227-2051-3}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Rzeszotnik |imię = Jacek |autor link = |tytuł = Ein zerebraler Schriftsteller und Philosoph namens Lem (Intelektualny pisarz i filozof zwany Lem) |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo UWr |miejsce = Wrocław |isbn = 83-229-2378-3}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Płaza |imię = Maciej |tytuł = O poznaniu w twórczości Stanisława Lema |data = 2006 |wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego |miejsce = Wrocław |isbn = 83-229-2765-7}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Majewski |imię = Paweł |tytuł = Między zwierzęciem a maszyną. Utopia technologiczna Stanisława Lema |data = 2006 |wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego |miejsce = Wrocław |isbn = 978-83-229-2854-7}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Dajnowski |imię = Maciej |tytuł = Groteska w twórczości Stanisława Lema |data = 2006 |wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego |miejsce = Gdańsk |isbn = 83-7326-303-9}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Krajewska |imię = Monika |tytuł = Polsko-rosyjski słownik lemowych neologizmów |data = 2006 |wydawca = Towarzystwo Naukowe w Toruniu |miejsce = Toruń |isbn = 83-87639-85-0}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Stiller |imię = Robert |autor link = Robert Stiller |tytuł = Lemie! po co umarłeś? |wydawca = vis-à-vis Etiuda |miejsce = Kraków |rok = 2006 |isbn = 83-89-640-55-4}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Fiałkowski |imię = Tomasz |autor link = |tytuł = Świat na krawędzi. Ze Stanisławem Lemem rozmawia Tomasz Fiałkowski |data = 2007 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 978-83-08-04023-2}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Oramus |imię = Marek |autor link = Marek Oramus |tytuł = Bogowie Lema |data = 2007 |wydawca = Wydawnictwo Kurpisz |miejsce = Poznań |isbn = 978-83-89738-92-9}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Orliński |imię = Wojciech |autor link = Wojciech Orliński |tytuł = [[Co to są sepulki?|Co to są sepulki? Wszystko o Lemie]] |data = 2007 |wydawca = Wydawnictwo Znak |miejsce = Kraków |isbn = 978-83-240-0798-1}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Lem |imię = Tomasz |autor link = |tytuł = Awantury na tle powszechnego ciążenia |data = 2009 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 978-83-08-04379-0}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Okołowski |imię = Paweł |autor link = |tytuł = Materia i wartości. Neolukrecjanizm Stanisława Lema |data = 2010 |wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego |miejsce = Warszawa |isbn = 978-83-235-0664-5}}
* ''Lem i tłumacze'', praca zbiorowa pod redakcją Elżbiety Skibińskiej i Jacka Rzeszotnika. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2010. {{ISBN|9788376380964}}.
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Keller |imię = Lech |autor link = |tytuł = Visions of the Future in the Writings of Stanislaw Lem. Volume 1: Visions of the Future |data = 2010 |wydawca = Lambert Academic Publishing |miejsce = Saarbrücken |isbn = 978-3-8383-5900-7}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Keller |imię = Lech |autor link = |tytuł = Visions of the Future in the Writings of Stanislaw Lem. Volume 2: Annotated and Cross-Referenced Primary and Secondary Bibliography of Stanislaw Lem |data = 2010 |wydawca = Lambert Academic Publishing |miejsce = Saarbrücken |isbn = 978-3-8383-6942-6}}
* {{Cytuj książkę |autor = Язневич В.И. (Jaznewich W.I.) |tytuł = Станислав Лем (Stanisław Lem) |data = 2014 |wydawca = Книжный Дом (Kniżnyj dom) |miejsce = Mińsk Białoruski |isbn = 978-985-17-0830-3}}
* {{Cytuj książkę |autor = Борисов (Borisov) Владимир (Vladimir) i Прашкевич (Prashkevich) Геннадий (Gennadiy) |tytuł = Станислав Лем (Stanisław Lem) |data = 2015 |wydawca = Молодая гвардия (Młoda gwardia) |miejsce = Moskwa |isbn = 978-5-235-03777-9}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Orliński |imię = Wojciech |autor link = Wojciech Orliński |tytuł = Lem. Życie nie z tej ziemi |data = 2017 |wydawca = Agora |miejsce = Warszawa |isbn = 978-83-8049-552-4}}
* [[Agnieszka Gajewska]]: ''Zagłada i gwiazdy. Przeszłość w prozie Stanisława Lema''. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2017. {{ISBN|978-83-232-3047-2}}.
* Andrzej Wasilewski: ''Teoria literatury Stanisława Lema''. Szczecin, Bezrzecze: Wydawnictwo FORMA, 2017. {{ISBN|978-83-65778-12-3}}.
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Lipska |imię = Ewa |autor link = |tytuł = Boli tylko, gdy się śmieję... Listy i rozmowy |inni = współautor Tomasz Lem |data = 2018 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 978-83-08-06555-6}}
* {{Cytuj |autor = *Lech Keller |tytuł = Wstęp do Lemologii |czasopismo = Acta Polonica Monashiensis |wolumin = 3 |numer = 1 |miejsce = Melbourne |data = 2019 |issn = 1326-8562 |język = pl}}
* {{Cytuj |autor = *Lech Keller |tytuł = Przyczynek do biografii Stanisława Lema |czasopismo = Acta Polonica Monashiensis |wolumin = 3 |numer = 2 |miejsce = Melbourne |data = 2019 |issn = 1326-8562 |język = pl}}
* {{Cytuj |autor = *Lech Keller |tytuł = Stanisław Lem – próba biografii |wydawca = Estymator |miejsce = Warszawa |isbn = 978-83-6671-9040 |język = pl}}
* {{Cytuj |autor = *Lech Keller |tytuł = Stanisław Lem Little Known |url = https://www.academia.edu/51882407/Biography_of_Stanislaw_Lem_in_English_%20%E2%80%8E |czasopismo = Acta Polonica Monashiensis |wolumin = 4 |numer = 1 |miejsce = Melbourne |data = 2021 |data dostępu = 2021-09-15 |issn = 1326-8562 |język = en}}
* {{Cytuj |autor = *Lech Keller |tytuł = Stanisław Lem w PRL-u, czyli niewygodna prawda w zwiększonej objętości – Stanisław Lem in the People’s Republic of Poland, or the Inconvenient Truth in an Enlarged Volume |url = https://www.academia.edu/53223038/Stanis%C5%82aw_Lem_w_PRL_u |czasopismo = Acta Polonica Monashiensis |wolumin = 5 |numer = 1 |miejsce = Melbourne |data = 2021 |data dostępu = 2021-09-22 |issn = 1326-8562 |język = pl}}
* Filip Kobiela, Jakub Gomułka: ''Filozoficzny Lem. Wybór tekstów Stanisława Lema i opracowania. Tom 1''. Warszawa: Aletheia, 2021. {{ISBN|9788367020060}}.
* [[Paweł Okołowski]]: ''Głos Pana Lema. Szkice z filozofii człowieka, wartości i kosmosu. W stulecie urodzin autora'' Summy. Kraków: Universitas, 2021. {{ISBN|9788324237593}}.
* [[Wojciech Orliński]]: ''Lem w PRL-u, czyli nieco prawdy w zwiększonej objętości''. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2021. {{ISBN|978-83-08-07419-0}}.
* ''Stanisław Lem. Fantastyka naukowa i fikcje nauki'', praca zbiorowa pod redakcją prof. dr hab. Doroty Heck, autorzy: [[Jakub Zdzisław Lichański]], Zbigniew Trzaskowski, Teresa Grabińska, Andrzej Wasilewski, [[Andrzej Stoff]], Maria Jolanta Olszewska, Małgorzata Krakowiak, Agnieszka Kwiatkowska, Agnieszka Libura, Marta Skwara, Mieczysław Szyszkowicz, Eugeniusz Porada, [[Jacek Kopciński]], Sławomir Bobowski, Łukasz Kucharczyk, Paweł Bernacki, Dorota Michułka, [[Alicja Mazan-Mazurkiewicz]], Warszawa: Narodowe Centrum Kultury, 2021, {{ISBN|978-83-7982-430-4}}.
* [[Agnieszka Gajewska]], ''Stanisław Lem. Wypędzony z Wysokiego Zamku'', Kraków: Wydawnictwo Literackie, [[2021 w literaturze|2021]], {{ISBN|978-83-08-07452-7}}.
* Łukasz Kucharczyk, ''Granice ciała. Somapoetyka w twórczości Stanisława Lema'', Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, 2021, {{ISBN|978-83-8090-879-6}}.
* ''Lem: reaktywacja. Kongres Lemologiczny'', praca zbiorowa pod redakcją [[Stanisław Bereś|Stanisława Beresia]], współpraca redakcyjna: Katarzyna Batorowicz-Wołowiec, paneliści: [[Marek Abramowicz]], Ernest Aleksy Bartnik, Katarzyna Batorowicz-Wołowiec, Salvador Bayarri, [[Stanisław Bereś]], [[Jerzy Bralczyk]], [[Jacek Dukaj]], [[Maciej Eder]], [[Tomasz Fiałkowski]], [[Agnieszka Gajewska]], [[Paweł Golik]], [[Irek Grin]], [[Mirosław Hermaszewski]], Tatjana Jamnik, [[Jerzy Jarzębski]], Wiktor Jaźniewicz, [[Michael Kandel]], [[Andrzej Kisielewicz (matematyk)|Andrzej Kisielewicz]], [[Krzysztof Kornacki]], Andrzej Kübler, [[Borys Lankosz]], Arkadiusz Lewicki, [[Ewa Lipska]], [[Krzysztof Loska]], [[Tadeusz Lubelski]], [[Jerzy Lukierski]], [[Zbigniew Mikołejko]], [[Jan Miodek]], Katarzyna Mołoniewicz, [[Abel Murcia]], [[Mitsuyoshi Numano]], Małgorzata Nycz, [[Paweł Okołowski]], [[Marek Oramus]], [[Wojciech Orliński]], [[Maciej Parowski]], Igor Pietraszewski, [[Tadeusz Piotrowski (językoznawca)|Tadeusz Piotrowski]], [[Maciej Płaza]], Wolfgang Reisinger, [[Michał Różyczka]], [[Andrzej Sapkowski]], Ayano Shibata, [[Elżbieta Skibińska-Cieńska|Elżbieta Skibińska]], [[Małgorzata Szpakowska]], Joris Teepe, [[Paweł Tomaszewski]], [[Jerzy Vetulani]], [[Piotr Wojtasik]], Wojciech Zemek, [[Andrzej Zimniak]], Michał Zych, Wrocław: Wydawnictwo Warstwy, 2022, {{ISBN|978-83-67186-97-1}}<ref name="KBUJ">{{cytuj |url=https://katalogi.uj.edu.pl/discovery/fulldisplay?docid=alma991016833612905067&context=L&vid=48OMNIS_UJA:uja&lang=pl |tytuł=Lem : reaktywacja : Kongres Lemologiczny |opublikowany=katalogi.uj.edu.pl |data dostępu=2023-06-30}}</ref><ref name="KD1">{{cytuj |url=https://www.wroclaw.pl/go/wydarzenia/gra-gra-terenowa/31069-kongres-lemologiczny-dzien-1 |tytuł=Kongres Lemologiczny: dzień 1 |opublikowany=wroclaw.pl |data=2016-11-28 |data dostępu=2023-06-30}}</ref><ref name="KD2">{{cytuj |url=https://www.wroclaw.pl/go/wydarzenia/edukacja-i-rozwoj/31072-kongres-lemologiczny-dzien-2 |tytuł=Kongres Lemologiczny: dzień 2 |opublikowany=wroclaw.pl |data=2016-11-29 |data dostępu=2023-06-30}}</ref><ref name="KD3">{{cytuj |url=https://www.wroclaw.pl/go/wydarzenia/edukacja-i-rozwoj/31073-kongres-lemologiczny-dzien-3 |tytuł=Kongres Lemologiczny: dzień 3 |opublikowany=wroclaw.pl |data=2016-11-30 |data dostępu=2023-06-30}}</ref>.

== Zobacz też ==
{{Literatura}}

== Uwagi ==
{{Uwagi|
|u1 = ''Ogród ciemności'' wydrukowano po raz pierwszy w [[Tygodnik Powszechny|Tygodniku Powszechnym]] w 1947 roku. Po 70 latach ukazał się obszerny zbiór opowiadań, napisanych w różnych okresach życia, zatytułowany ''[[Ogród ciemności i inne opowiadania]]''{{r|Ogród-ciemn-2017}}. Wyboru dokonał Tomasz Lem, który napisał m.in.
{{Cytat
 |treść = Bez ''Ogrodu ciemności'' moja matka nie zainteresowałaby się Stanisławem Lemem jako kandydatem na męża, a z kolei ''Czarne i białe'' to opis alegorycznego snu, który przyśnił się ojcu w Wiedniu w okresie, kiedy pożegnał się już z beletrystyką.
 |styl = środek
}}
}}

== Przypisy ==
<references>
<ref name="Literatura | poland.gov.pl">{{cytuj stronę |url = http://www.poland.gov.pl/Literatura,210.html |tytuł = Literatura |archiwum = https://web.archive.org/web/20110522151147/http://www.poland.gov.pl/Literatura,210.html |opublikowany = poland.gov.pl |język = pl |data dostępu = 2011-04-03}}</ref>
<ref name="Ogród-ciemn-2017">{{Cytuj książkę |autor = Stanisław Lem (wybór opowiadań: Tomasz Lem) |tytuł = Ogród ciemności i inne opowiadania |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |data = 2017 |strony = ss 658 |isbn = 978-83-08-06432-0}}</ref>
<ref name="Gloria Artis">{{cytuj stronę |url = http://wiadomosci.wp.pl/medal-gloria-artis-dla-tworcow-i-dzialaczy-kultury-6037194289398401a |tytuł = Medal Gloria Artis dla twórców i działaczy kultury |data = 5 października 2005 |opublikowany = wiadomosci.wp.pl |data dostępu = 2013-01-06}}</ref>
<ref name="solaris">{{cytuj stronę |url = http://solaris.lem.pl/o-lemie/artykuly/60-artykuly/232-artykul-fialkowski |tytuł = Stanisław Lem, czyli życie spełnione |nazwisko = Fiałkowski |imię = Tomasz |opublikowany = solaris.lem.pl |język = pl |data dostępu = 2011-04-03}}</ref>
<ref name="FAQ">{{cytuj stronę |url = http://solaris.lem.pl/faq |tytuł = FAQ |język = pl |data dostępu = 2011-04-01}}</ref>
<ref name="Złote Berło">{{cytuj stronę |url = https://www.bankmillennium.pl/o-banku/centrum-prasowe/mecenat-kultury/zlote-berlo/-/n/y2RZsvTn3Z2H/-zlote-berlo-dla-stanislawa-lema-24985148 |tytuł = 2001 – „Złote Berło” dla Stanisława Lema |data = 27 listopada 2009 |opublikowany = bankmillennium.pl |data dostępu = 2013-01-06}}</ref>
<ref name="Fiał108">Tomasz Fiałkowski, ''Świat na krawędzi'', Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000, s. 108.</ref>
<ref name="Fiał69">Tomasz Fiałkowski, ''Świat na krawędzi'', Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000, s. 69.</ref>
<ref name="Krok">{{Cytuj |autor = Błażej Krok |tytuł = Model standardu czytania |czasopismo = Kształcenie Językowe |data = 2014 |data dostępu = 2019-09-01 |issn = 1642-5782 |numer = 12 (22) |wydawca = Acta Universitatis Wratislaviensis No 3618 |s = 28 |url = http://kj.wuwr.pl/category/-369}}</ref>
</references>

== Bibliografia ==
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Bereś |imię = Stanisław |autor link = Stanisław Bereś |tytuł = [[Tako rzecze… Lem]] |data = 2002 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03245-1 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Fiałkowski |imię = Tomasz |autor link = Tomasz Fiałkowski |tytuł = [[Świat na krawędzi]] |data = 2001 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-02940-X |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Jarzębski |imię = Jerzy |autor link = Jerzy Jarzębski |tytuł = Wszechświat Lema |data = 2003 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 83-08-03343-1 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Lem |imię = Tomasz |tytuł = Awantury na tle powszechnego ciążenia |data = 2009 |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |isbn = 978-83-08-04379-0 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Oramus |imię = Marek |autor link = Marek Oramus |tytuł = Bogowie Lema |data = 2006 |wydawca = Kurpisz |miejsce = Poznań |isbn = 978-83-89738-92-9 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Orliński |imię = Wojciech |autor link = Wojciech Orliński |tytuł = [[Co to są sepulki?|Co to są sepulki? Wszystko o Lemie]] |data = 2007 |wydawca = Znak |miejsce = Kraków |isbn = 978-83-240-0798-1 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Orliński |imię = Wojciech |autor link = Wojciech Orliński |tytuł = Lem. Życie nie z tej Ziemi |wydawca = Wydawnictwo Czarne, Wydawnictwo Agora |miejsce = Wołowiec |rok = 2017 |isbn = 978-83-8049-552-4 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Smuszkiewicz |imię = Antoni |tytuł = Stanisław Lem |data = 1995 |wydawca = Rebis |miejsce = Poznań |isbn = 83-7120-184-2 |seria = Czytani dzisiaj |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Gajewska |imię = Agnieszka |autor link = Agnieszka Gajewska |tytuł = Stanisław Lem. Wypędzony z Wysokiego Zamku. Biografia |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |rok = 2021 |isbn = 978-83-08-07452-7 |odn = tak}}

== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.solaris.lem.pl Oficjalna strona Stanisława Lema]
* [http://www.culture.pl/baza-literatura-pelna-tresc/-/eo_event_asset_publisher/k3Ps/content/stanislaw-lem Stanisław Lem w serwisie culture.pl]
* {{Pismo Delta | url = 2021a/03/2021-03-delta-art-14-turzynski.pdf | autor = [[Krzysztof Turzyński]] | tytuł = Przez gwiazdy do cierpień | data = marzec 2021 | data dostępu = 2021-09-14}} – ocena trafności prognoz Lema.
* {{otwarty dostęp}} ''[https://www.youtube.com/watch?v=Sq89FaCS02M Kosmos Lema]'', kanał [[Astronarium]] na [[YouTube]], 20 października 2021 [dostęp 2023-11-09].
* [https://polona.pl/search/?filters=public:1,creator:%22Lem,_Stanis%C5%82aw_(1921--2006)_Autor%22 Utwory Stanisława Lema] w bibliotece [[Polona]]

{{Stanisław Lem}}
{{Śląkfa – Twórca Roku}}
{{Małopolanin Roku}}

{{Kontrola autorytatywna}}

{{SORTUJ:Lem, Stanisław}}
[[Kategoria:Stanisław Lem| ]]
[[Kategoria:Biografie kanonu polskiej Wikipedii]]
[[Kategoria:Członkowie Stowarzyszenia Pisarzy Polskich]]
[[Kategoria:Członkowie Związku Literatów Polskich (Polska Rzeczpospolita Ludowa)]]
[[Kategoria:Doktorzy honoris causa Politechniki Wrocławskiej]]
[[Kategoria:Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego]]
[[Kategoria:Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Opolskiego]]
[[Kategoria:Działacze PPN]]
[[Kategoria:Polscy futurolodzy]]
[[Kategoria:Honorowi obywatele Krakowa]]
[[Kategoria:Laureaci Nagrody Ministra Kultury i Sztuki (Polska Ludowa)]]
[[Kategoria:Laureaci Nagrody im. Parandowskiego]]
[[Kategoria:Laureaci Śląkfy]]
[[Kategoria:Ludzie urodzeni we Lwowie]]
[[Kategoria:Pisarze związani ze Lwowem]]
[[Kategoria:Pisarze związani z Krakowem]]
[[Kategoria:Pisarze związani z Wiedniem]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita)]]
[[Kategoria:Odznaczeni Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa)]]
[[Kategoria:Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa)]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Sztandaru Pracy II klasy]]
[[Kategoria:Odznaczeni Złotym Krzyżem Zasługi (Polska Ludowa)]]
[[Kategoria:Odznaczeni Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”]]
[[Kategoria:Laureaci Nagrody „Problemów”]]
[[Kategoria:Pochowani na cmentarzu Salwatorskim w Krakowie]]
[[Kategoria:Polscy autorzy fantastyki naukowej]]
[[Kategoria:Polscy autorzy powieści kryminalnych]]
[[Kategoria:Polscy filozofowie XX wieku]]
[[Kategoria:Polscy filozofowie XXI wieku]]
[[Kategoria:Polscy krytycy fantastyki]]
[[Kategoria:Polscy prozaicy XX wieku]]
[[Kategoria:Polscy prozaicy XXI wieku]]
[[Kategoria:Polscy redaktorzy fantastyki]]
[[Kategoria:Polacy pochodzenia żydowskiego]]
[[Kategoria:Ocalali z Zagłady Żydów]]
[[Kategoria:Urodzeni w 1921]]
[[Kategoria:Zmarli w 2006]]
[[Kategoria:Osoby upamiętnione nazwami planetoid]]
[[Kategoria:Osoby upamiętnione nazwami szkół]]