Przejdź do zawartości

III wojna północna: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja nieprzejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycja
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
 
(Nie pokazano 39 wersji utworzonych przez 23 użytkowników)
Linia 2: Linia 2:
|nazwa = III wojna północna
|nazwa = III wojna północna
|epoka = nowożytność
|epoka = nowożytność
|konflikt = [[Wojna północna|Wojny północne]]
|konflikt = Wojny północne
|grafika = Great Northern War.jpg
|grafika = Great Northern War.jpg
|opis grafiki = [[bitwa pod Narwą]], [[bitwa nad Dźwiną]], [[bitwa pod Połtawą]], [[bitwa morska pod Hanko]], [[bitwa pod Gadebusch]]
|opis grafiki = [[bitwa pod Narwą]], [[bitwa nad Dźwiną]], [[bitwa pod Połtawą]], [[bitwa morska pod Hanko]], [[bitwa pod Gadebusch]]
|czas = [[1700]]–[[1721]]
|czas = 1700–1721
|miejsce = [[Europa Środkowo-Wschodnia]]
|miejsce = [[Europa Środkowo-Wschodnia]]
|terytorium = głównie [[Rzeczpospolita Obojga Narodów]] i [[kraje bałtyckie]]
|terytorium = głównie [[Rzeczpospolita Obojga Narodów]] i [[kraje bałtyckie]]
|przyczyna = walka o hegemonię w Europie między [[Carstwo Rosyjskie|Carstwem Rosyjskim]] a [[Szwecja|Szwecją]]
|przyczyna = walka o hegemonię w Europie między [[Carstwo Rosyjskie|Carstwem Rosyjskim]] a [[Szwecja|Szwecją]]
|wynik = wygrana Rosji, [[pokój w Nystad]]
|wynik = wygrana Rosji, [[pokój w Nystad]]
|strona1 = [[Szwecja]]<br />[[Hetmanat]] ([[1708]]–[[1709]])<br />[[Imperium Osmańskie]] ([[1710]]–[[1714]])
|strona1 = [[Szwecja]]<br />[[Hetmanat]] (1708–1709)<br />[[Imperium Osmańskie]] (1710–1714)
|strona2 = [[Carstwo Rosyjskie|Rosja]]<br />[[Dania]]<br />{{państwo|DE-SN}}<br />później:<br />[[Rzeczpospolita Obojga Narodów]] (od [[1704]])<br />[[Konfederacja sandomierska 1704|konfederacja sandomierska]]<br/> [[Królestwo Prus|Prusy]] (od [[1715]])<br />[[Księstwo Brunszwiku i Lüneburga|Hanower]] (od 1715)
|strona2 = [[Carstwo Rosyjskie|Rosja]]<br />[[Królestwo Danii i Norwegii|Dania-Norwegia]]<br />[[Elektorat Saksonii|Saksonia]]<br />później:<br />[[Rzeczpospolita Obojga Narodów]] (od 1704)<br />[[konfederacja sandomierska (1704)|konfederacja sandomierska]]<br />[[Królestwo Prus|Prusy]] (od 1715)<br />[[Księstwo Brunszwiku i Lüneburga|Hanower]] (od 1715)
|dowódca1 = [[Karol XII]]†<br />[[Adam Ludwig Lewenhaupt]]<br />[[Carl Gustaf Rehnskiöld]]<br />[[Iwan Mazepa]]<br />[[Ahmed III]]
|dowódca1 = [[Karol XII]]&nbsp;†<br />[[Adam Ludwig Lewenhaupt]]<br />[[Carl Gustaf Rehnskiöld]]<br />[[Iwan Mazepa]]<br />[[Ahmed III]]
|dowódca2 = [[Piotr I Wielki]]<br />[[August II Mocny]]<br />[[Fryderyk IV Oldenburg]]
|dowódca2 = [[Piotr I Wielki]]<br />[[August II Mocny]]<br />[[Fryderyk IV Oldenburg]]
|siły1 = na początku 77 tys., ok. 100-200 tys. Turków
|siły1 = na początku 77 tys., ok. 100–200 tys. Turków
|siły2 = na początku: 170 tys. Rosjan, 40 tys. Duńczyków, 100 tys. Polaków i Sasów, siły wzrosły pod koniec wojny
|siły2 = na początku: 170 tys. Rosjan, 40 tys. Duńczyków, 100 tys. Polaków i Sasów, siły wzrosły pod koniec wojny
|straty1 = ponad 17 tys. Szwedów, ponad 85 tys. Turków
|straty1 = ponad 17 tys. Szwedów, ponad 85 tys. Turków
Linia 22: Linia 22:
|commons = Category:Great Northern War
|commons = Category:Great Northern War
}}
}}
⚫
{{III wojna północna}}
[[Plik:Grosser Nordischer Krieg Phase1.png|thumb|290px|Pierwsza faza III wojny północnej]]
[[Plik:Grosser Nordischer Krieg Phase1.png|thumb|290px|Pierwsza faza III wojny północnej]]
[[Plik:Grosser Nordischer Krieg Phase2.png|thumb|290px|Druga faza III wojny północnej]]
[[Plik:Grosser Nordischer Krieg Phase2.png|thumb|290px|Druga faza III wojny północnej]]
[[Plik:Battle of Narva 1700.JPG|thumb|290px|Bitwa pod Narwą w [[1700]]]]
[[Plik:Battle of Narva 1700.JPG|thumb|290px|[[Bitwa pod Narwą]] w 1700, mal. Alexander von Kotzebue]]
[[Plik:Battle of Poltava 1709.PNG|thumb|290px|Car Piotr I pod Połtawą]]
[[Plik:Battle of Poltava 1709.PNG|thumb|290px|Car [[Piotr I Wielki|Piotr I]] [[Bitwa pod Połtawą|pod Połtawą]], mal. Louis Caravaque]]
[[Plik:Mazepa2.JPG|thumb|290x290px|[[Karol XII]] i [[Iwan Mazepa]] pod Połtawą, mal. [[Gustaf Cederström]]]]
[[Plik:Battle of oesel.jpg|thumb|290px|Bitwa morska koło Ozylii]]
[[Plik:Battle of oesel.jpg|thumb|290px|[[Bitwa morska u brzegów Ozylii]], mal. [[Aleksiej Bogolubow]]]]
'''III wojna północna''' (wielka wojna północna) toczyła się w latach [[1700]]–[[1721]] pomiędzy [[Królestwo Danii i Norwegii|Królestwem Danii i Norwegii]], [[Carstwo Rosyjskie|Rosją]], [[Saksonia|Saksonią]], [[Królestwo Prus|Prusami]] i [[Księstwo Brunszwiku i Lüneburga|Hanowerem]] (od [[1715]]) z jednej strony a [[Szwecja|Szwecją]] z drugiej. [[Rzeczpospolita Obojga Narodów]] formalnie pozostawała neutralna aż do [[1704]] roku, ale faktycznie znaczna część walk toczyła się na jej terytorium i jej kosztem już od 1700 roku. Zakończyła się podpisaniem [[pokój w Nystad|pokoju w Nystad]], w wyniku którego wzrosło znaczenie Rosji, a Szwecja utraciła status europejskiego mocarstwa.
'''III wojna północna''' (wielka wojna północna) – konflikt zbrojny, który toczył się w latach 1700–1721 pomiędzy [[Królestwo Danii i Norwegii|Królestwem Danii i Norwegii]], [[Carstwo Rosyjskie|Rosją]], [[Elektorat Saksonii|Saksonią]], [[Królestwo Prus|Prusami]], [[Księstwo Brunszwiku i Lüneburga|Hanowerem]] (od 1715) i [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzecząpospolitą Obojga Narodów]] (od 1704) z jednej strony, a [[Szwecja|Szwecją]] z drugiej. Znaczna część walk toczyła się na terytorium Rzeczypospolitej i jej kosztem już od wybuchu konfliktu, mimo formalnej początkowo neutralności. Zakończyła się podpisaniem [[pokój w Nystad|pokoju w Nystad]], w wyniku którego wzrosło znaczenie Rosji, a Szwecja utraciła status europejskiego mocarstwa.


== Liga Północna ==
== Liga Północna ==
Działania Rosji w tym rejonie Europy wymierzone były w tworzący się sojusz francusko-szwedzki. W [[1697]] roku postawa cara [[Piotr I Wielki|Piotra I]] sprawiła, że [[Francja|Francji]] nie udało się osadzić na polskim tronie księcia [[Franciszek Ludwik Burbon-Conti|Franciszka Ludwika Contiego]]. Dzięki poparciu do tronu [[August II Mocny|Augusta II Mocnego]] Piotr I chciał zachować Rzeczpospolitą jako silnego sojusznika przeciw [[Imperium Osmańskie|Turcji]] i wciągnąć ją do wojny ze [[Szwecja|Szwecją]]. W 1699 roku Dania, Saksonia i Rosja zawarły sojusz, którego celem było odzyskanie utraconych terytoriów. [[5 października]] 1699 r. [[August II Mocny]] jako elektor Saksonii zawarł [[sojusz zaczepno-odporny]] z Danią, a [[21 listopada]] 1699 r. sojusz tego samego typu z Rosją w [[Prieobrażenskoje]]. Podobny sojusz zawarła Rosja z Danią. Powstała w ten sposób [[Liga Północna (1699)|Liga Północna]]<ref>Historia dyplomacji polskiej, [[Warszawa]] 1982 t. II, s. 352–353.</ref>. [[2 lutego]] 1700 r. August II podpisał tajny traktat z [[Brandenburgia|Brandenburgią]], już w czasie działań wojennych [[6 kwietnia]] 1700 r. doszło do zawarcia przymierza duńsko-brandenburskiego<ref>[[Emanuel Rostworowski]], Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1994, s. 238.</ref>.
Działania Rosji w tym rejonie Europy wymierzone były w tworzący się sojusz francusko-szwedzki. W 1697 roku postawa cara [[Piotr I Wielki|Piotra I]] sprawiła, że [[Francja|Francji]] nie udało się osadzić na polskim tronie księcia [[Franciszek Ludwik de Bourbon-Conti|Franciszka Ludwika Contiego]]. Dzięki poparciu do tronu [[August II Mocny|Augusta II Mocnego]] Piotr I chciał zachować Rzeczpospolitą jako silnego sojusznika przeciw [[Imperium Osmańskie|Turcji]] i wciągnąć ją do wojny ze [[Szwecja|Szwecją]]. W 1699 roku Dania, Saksonia i Rosja zawarły sojusz, którego celem było odzyskanie utraconych terytoriów. 5 października 1699 r. [[August II Mocny]] jako elektor Saksonii zawarł [[sojusz zaczepno-odporny]] z Danią, a 21 listopada 1699 r. sojusz tego samego typu z Rosją w [[Prieobrażenskoje]]. Podobny sojusz zawarła Rosja z Danią. Powstała w ten sposób [[Liga Północna (1699)|Liga Północna]]{{r|Historia dyplomacji polskiej}}. 2 lutego 1700 r. August II podpisał tajny traktat z [[Brandenburgia|Brandenburgią]], już w czasie działań wojennych 6 kwietnia 1700 r. doszło do zawarcia przymierza duńsko-brandenburskiego{{r|Emanuel Rostworowski Historia}}.


== Pierwsza faza wojny (1700
== Pierwsza faza wojny (1700–1706) ==
Konflikt rozpoczął się uderzeniem wojsk saskich Augusta II Mocnego w lutym na [[Dyjament]], Rygę i [[Inflanty]], wojsk duńskich [[Fryderyk IV Oldenburg|Fryderyka IV]] na [[Holsztyn]] w marcu, oraz wojsk rosyjskich latem na [[Estonia|Estonię]]<ref>{{Cytuj |tytuł = III wojna północna, inaczej wielka wojna północna – strony, przebieg, znaczenie |data dostępu = 2023-04-15 |opublikowany = kronikidziejow.pl |url = https://kronikidziejow.pl/porady/iii-wojna-polnocna-inaczej-wielka-wojna-polnocna-strony-przebieg-znaczenie/}}</ref>. Młodziutki i niedoceniany władca Szwecji [[Karol XII]], z pomocą flot angielskiej i holenderskiej przeprowadził desant na [[Zelandia (wyspa)|Zelandii]]. W wyniku oblężenia [[Kopenhaga|Kopenhagi]] przez wojska szwedzkie Fryderyk IV został zmuszony do podpisania 19 marca 1700 r. układu w Travendal, tracąc Holsztyn i zobowiązując się do niewspierania strony rosyjskiej w dalszych działaniach. 30 listopada 1700 roku Karol XII z kilkukrotnie mniej liczną armią (8–11 tys. wojsk szwedzkich w stosunku do 24–35 tys. wojsk rosyjskich) rozgromił Rosjan w [[Bitwa pod Narwą|bitwie pod Narwą]]<ref>{{Cytuj |tytuł = III wojna północna – strącenie Szwecji |data dostępu = 2023-04-15 |opublikowany = histmag.org |url = https://histmag.org/III-wojna-polnocna-stracenie-Szwecji-1997}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Battle of Narva {{!}} Summary {{!}} Britannica |data dostępu = 2023-04-15 |opublikowany = britannica.com |url = https://www.britannica.com/event/Battle-of-Narva |język = en}}</ref>.
-1706) ==
Konflikt rozpoczął się uderzeniem wojsk saskich Augusta II Mocnego w lutym na [[Dyjament]], Rygę i [[Inflanty]], wojsk duńskich [[Fryderyk IV Oldenburg|Fryderyka IV]] na [[Holsztyn]] w marcu, oraz wojsk rosyjskich latem na Estonię. Młodziutki i niedoceniany władca Szwecji [[Karol nie nic takiego ciekawego nud nuda nuda XII]], z pomocą floty angielskiej i holenderskiej przeprowadził desant na [[Zelandia (wyspa)|Zelandii]]. Gdy kierował się wraz z armią na stolicę Danii, do jego obozu doszły wieści o podpisanym przez jego szwagra pokoju w Travendal, uzyskanym z pomocą angielskich i holenderskich mediatorów{{Fakt|data=2019-12}}. Po przetransportowaniu jednostek na drugą stronę basenu morza Bałtyckiego, w listopadzie 1700 roku rozgromił Rosjan w [[Bitwa pod Narwą|bitwie pod Narwą]].


=== Walki w Polsce (1702-1706) ===
=== Walki w Polsce (1702–1706) ===
{{Osobny artykuł|Traktat warszawski (1705)}}
{{Osobny artykuł|Traktat warszawski (1705)}}
⚫
{{osobny artykuł|Wojna domowa w Polsce 1704–1706}}
W lipcu 1701 roku [[Karol XII]] rozgromił Sasów w [[Bitwa nad Dźwiną|bitwie pod Rygą]] i zajmując Inflanty i [[Kurlandia|Kurlandię]] wkroczył do Polski, która formalnie zachowała neutralność. W [[1702]] roku Karol XII w kwietniu [[Bitwa o Wilno (1702)|zajął Wilno]], a w dniu 23 maja dotarł do [[Warszawa|Warszawy]] nie napotykając większego oporu. Po zajęciu miasta Szwedzi ruszyli na południe, pokonując 19 lipca armię polsko-saską w [[bitwa pod Kliszowem|bitwie pod Kliszowem]]. Szwedzi zajęli 7 sierpnia [[Kraków]] w wyniku czego spłonął [[Zamek Królewski na Wawelu|Zamek na Wawelu]], a następnie zaatakowali Saksonię. W maju 1703 roku Szwedzi [[Bitwa pod Pułtuskiem (1703)|pobili Sasów pod Pułtuskiem]], 16 września 1703 roku zajęli Poznań, a w październiku Toruń. Chociaż uzyskali poparcie polskiej szlachty, która zawiązała w lutym 1704 roku [[konfederacja warszawska (1704)|konfederację warszawską]] i która zdetronizowała Augusta II, nie udało im się zająć całego kraju, pomimo tego, że po [[Bitwa pod Poniecem|bitwie pod Poniecem]] opanowali całą Wielkopolskę. W tym samym roku zwolennicy króla Augusta II Mocnego zawiązali w [[Sandomierz]]u antyszwedzką [[konfederacja sandomierska 1704|konfederację sandomierską]], która miała służyć walce z kandydatem Karola XII do tronu polskiego, [[Stanisław Leszczyński|Stanisławem Leszczyńskim]]. W czasach panowania Piotra I rosyjscy rezydenci posiadali w Rzeczypospolitej informatorów, głównie spośród [[Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny#Prawosławie w I Rzeczypospolitej|ludności prawosławnej]]<ref>Гражуль В. Российская разведка XVIII столетия. Тайны галантного века, Moskwa 2013, s. 43–48.</ref>. W sierpniu 1704 roku członkowie konfederacji sandomierskiej podpisali [[Traktat narewski|w Narwie układ]] sojuszniczy z władcą Rosji, carem [[Piotr I Wielki|Piotrem I]], wypowiadając formalnie wojnę Szwecji. Z kolei po kolejnej zwycięskiej [[Bitwa pod Warszawą (1705)|bitwie pod Warszawą]] w 1705 roku, przeciwnicy Augusta II Mocnego w lipcu wybrali na króla Stanisława Leszczyńskiego. W [[1705]] r. podpisał on w Warszawie [[Traktat warszawski (1705)|traktat z Karolem XII]], który całkowicie podporządkowywał Polskę Szwecji. Kolejnym obiektem ataków stała się Saksonia, która musiała w [[1706]] r. podpisać upokarzający [[pokój w Altranstädt]]. Ponadto August II po klęsce w [[Bitwa pod Wschową|bitwie pod Wschową]] zrzekł się praw do korony polskiej.
W lipcu 1701 roku [[Karol XII]] rozgromił Sasów w [[Bitwa nad Dźwiną|bitwie pod Rygą]] i zajmując Inflanty i [[Kurlandia|Kurlandię]] wkroczył do Polski, która formalnie zachowała neutralność. W 1702 roku Karol XII w kwietniu [[Bitwa o Wilno (1702)|zajął Wilno]], a w dniu 23 maja dotarł do [[Warszawa|Warszawy]] nie napotykając większego oporu. Po zajęciu miasta Szwedzi ruszyli na południe, pokonując 19 lipca armię polsko-saską w [[bitwa pod Kliszowem|bitwie pod Kliszowem]]. Szwedzi zajęli 7 sierpnia [[Kraków]] w wyniku czego spłonął [[Zamek Królewski na Wawelu|Zamek na Wawelu]], a następnie zaatakowali Saksonię. W maju 1703 roku Szwedzi [[Bitwa pod Pułtuskiem (1703)|pobili Sasów pod Pułtuskiem]], 16 września 1703 roku zajęli Poznań, a w październiku Toruń. Chociaż uzyskali poparcie polskiej szlachty, która zawiązała w lutym 1704 roku [[konfederacja warszawska (1704)|konfederację warszawską]] i która zdetronizowała Augusta II, nie udało im się zająć całego kraju, pomimo tego, że po [[Bitwa pod Poniecem|bitwie pod Poniecem]] opanowali całą Wielkopolskę. W tym samym roku zwolennicy króla Augusta II Mocnego zawiązali w [[Sandomierz]]u antyszwedzką [[konfederacja sandomierska (1704)|konfederację sandomierską]], która miała służyć walce z kandydatem Karola XII do tronu polskiego, [[Stanisław Leszczyński|Stanisławem Leszczyńskim]]. W czasach panowania Piotra I rosyjscy rezydenci posiadali w Rzeczypospolitej informatorów, głównie wśród [[Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny#Prawosławie w I Rzeczypospolitej|ludności prawosławnej]]{{r|Гражуль В Российская разведка}}. W sierpniu 1704 roku członkowie konfederacji sandomierskiej podpisali [[Traktat narewski|w Narwie układ]] sojuszniczy z władcą Rosji, carem [[Piotr I Wielki|Piotrem I]], wypowiadając formalnie wojnę Szwecji. Z kolei po kolejnej zwycięskiej [[Bitwa pod Warszawą (1705)|bitwie pod Warszawą]] w 1705 roku, przeciwnicy Augusta II Mocnego w lipcu wybrali na króla Stanisława Leszczyńskiego. W 1705 r. podpisał on w Warszawie [[Traktat warszawski (1705)|traktat z Karolem XII]], który całkowicie podporządkowywał Polskę Szwecji. Kolejnym obiektem ataków stała się Saksonia, która musiała w 1706 r. podpisać upokarzający [[pokój w Altranstädt]]. Ponadto August II po klęsce w [[Bitwa pod Wschową|bitwie pod Wschową]] zrzekł się praw do korony polskiej.
⚫
: ''Zobacz więcej: [[Wojna domowa w Polsce 1704–1706]].''


=== Działania Rosjan w Inflantach ===
=== Działania Rosjan w Inflantach ===
Władca Rosji po klęskach zadanych mu przez Szwedów wykorzystał zaangażowanie się króla Szwecji w wewnętrzne sprawy Polski i walki z Saksonią i zreorganizował swoją armię, m.in. zwiększył rolę artylerii i przezbroił żołnierzy w broń skałkową. Rosjanie zdobyli [[Tartu|Dorpat]], [[Valmiera|Wolmar]], [[Narwa (miasto)|Narwę]] oraz Nöteborg (dzisiejszy [[Szlisselburg]]), a także wkroczyli na obszar Rzeczypospolitej. W 1703 roku Rosjanie zdobyli ujście rzeki [[Newa|Newy]] co umożliwiło im budowę u jej ujścia nowej stolicy – [[Petersburg|Sankt Petersburga]].
Władca Rosji po klęskach zadanych mu przez Szwedów wykorzystał zaangażowanie się króla Szwecji w wewnętrzne sprawy Polski i walki z Saksonią i zreorganizował swoją armię, m.in. zwiększył rolę artylerii i przezbroił żołnierzy w [[Zamek skałkowy|broń skałkową]]. Rosjanie zdobyli [[Tartu|Dorpat]], [[Valmiera|Wolmar]], [[Narwa (miasto)|Narwę]] oraz Nöteborg (dzisiejszy [[Szlisselburg]]), a także wkroczyli na obszar Rzeczypospolitej. W 1703 roku Rosjanie zdobyli ujście rzeki [[Newa|Newy]], co umożliwiło im budowę u jej ujścia nowej stolicy – [[Petersburg|Sankt Petersburga]].


== Atak Szwedów na Rosję (1707-1709) ==
== Atak Szwedów na Rosję (1707–1709) ==
Rozdrażniony podjęciem inicjatywy przez Rosjan, Karol XII z liczącą 44 000 żołnierzy armią opuścił Saksonię i w sierpniu 1707 roku ruszył w kierunku Rosji. W grudniu przeszli Wisłę, w styczniu zajęli Grodno, a następnie w okolicach Mińska rozłożyli leża zimowe. W Polsce Szwedzi zostawili 8000 dragonów. W czerwcu 1708 roku Szwedzi ruszyli na Moskwę w kierunku tzw. [[Brama Smoleńska|Bramy smoleńskiej]], skąd wiodła najkrótsza droga na Moskwę. Po drodze odnieśli zwycięstwo w [[Bitwa pod Hołowczynem|bitwie pod Hołowczynem]] w północnej części Wielkiego Księstwa Litewskiego, jednak wkrótce idąca z Rygi na spotkanie z Karolem XII inna armia szwedzka została pokonana w [[Bitwa pod Leśną|bitwie pod Leśną]] co było pierwszym poważnym zwycięstwem Rosjan nad Szwedami w tej wojnie. Karol XII w związku ze stosowaniem przez Rosjan taktyki „spalonej ziemi” i mając wielkie problemy z zaopatrzeniem postanowił zawrócić i iść na południe, gdzie zawiązał sojusz z przywódcą [[Kozacy|Kozaków]], hetmanem [[Iwan Mazepa|Mazepą]]. Plan zakładał wspólny atak na [[Moskwa|Moskwę]] oraz uniezależnienie od Rosjan kozackiego [[Hetmanat]]u.
Rozdrażniony podjęciem inicjatywy przez Rosjan, Karol XII z liczącą 44 000 żołnierzy armią opuścił Saksonię i w sierpniu 1707 roku ruszył w kierunku Rosji. W grudniu przeszli [[Wisła|Wisłę]], w styczniu zajęli [[Grodno]], a następnie w okolicach [[Mińsk]]a rozłożyli leża zimowe. W Polsce Szwedzi zostawili 8000 [[Dragoni|dragonów]]. W czerwcu 1708 roku Szwedzi ruszyli na [[Moskwa|Moskwę]] w kierunku tzw. [[Brama Smoleńska|Bramy smoleńskiej]], skąd wiodła najkrótsza droga na Moskwę. Po drodze odnieśli zwycięstwo w [[Bitwa pod Hołowczynem|bitwie pod Hołowczynem]] w północnej części Wielkiego Księstwa Litewskiego, jednak wkrótce idąca z [[Ryga|Rygi]] na spotkanie z Karolem XII inna armia szwedzka została pokonana w [[Bitwa pod Leśną|bitwie pod Leśną]], co było pierwszym poważnym zwycięstwem Rosjan nad Szwedami w tej wojnie. Karol XII w związku ze stosowaniem przez Rosjan taktyki „spalonej ziemi” i mając wielkie problemy z zaopatrzeniem postanowił zawrócić i iść na południe, gdzie zawiązał sojusz z przywódcą [[Kozacy|Kozaków]], hetmanem [[Iwan Mazepa|Mazepą]]. Plan zakładał wspólny atak na Moskwę oraz uniezależnienie od Rosjan kozackiego [[Hetmanat]]u.


=== Klęska Szwedów pod Połtawą ===
=== Klęska Szwedów pod Połtawą ===
Dopiero wiosną [[1708]] r. 40-tysięczna armia szwedzka ruszyła z baz w Rzeczypospolitej na wschód, by rozprawić się z drugim bałtyckim rywalem. Już na samym początku kampanii Szwedzi doznali zawodu, nie otrzymując przyobiecanej pomocy ze strony Inflant i ukraińskiego hetmana Mazepy, z którym wcześniej się sprzymierzyli. [[8 lipca]] 1709 w wielkiej [[bitwa pod Połtawą|bitwie pod Połtawą]], z wojskami rosyjskimi, ponieśli sromotną klęskę. Sam król Karol XII wprawdzie ocalał, dzięki ucieczce z placu boju i schronieniu się w tureckim [[Bendery|Benderze]], lecz jego niezwyciężona dotąd armia, jaką poprowadził ze sobą, przestała praktycznie istnieć. Powrócił do kraju dopiero w [[1713]] r., już po utracie większości terenów nadbałtyckich, by zginąć w [[1718]] r. w starciu z Duńczykami.
Dopiero wiosną 1708 r. 40-tysięczna armia szwedzka ruszyła z baz w Rzeczypospolitej na wschód, by rozprawić się z drugim bałtyckim rywalem. Już na samym początku kampanii Szwedzi doznali zawodu, nie otrzymując obiecanej pomocy ze strony [[Inflanty|Inflant]] i ukraińskiego hetmana Mazepy, z którym wcześniej się sprzymierzyli. 8 lipca 1709, w wielkiej [[bitwa pod Połtawą|bitwie pod Połtawą]] z wojskami rosyjskimi, ponieśli sromotną klęskę. Sam król Karol XII wprawdzie ocalał dzięki ucieczce z placu boju i schronieniu się w tureckich [[Bendery|Benderach]], lecz jego niezwyciężona dotąd armia, jaką poprowadził ze sobą, przestała praktycznie istnieć. Powrócił do kraju dopiero w 1713 r., już po utracie większości terenów nadbałtyckich, a następnie zginął w 1718 r. w starciu z Duńczykami.


== Rosyjska ofensywa w Inflantach i Finlandii (1710-1714) ==
== Rosyjska ofensywa w Inflantach i Finlandii (1710–1714) ==
Rosjanie w czerwcu zdobyli Wyborg, w lipcu zdobyli Rygę, a w sierpniu [[Parnawa|Parnawę]]. Ostatnim punktem kontrolowanym przez Szwedów w Inflantach był Tallin (Rewel), który po oblężeniu skapitulował pod koniec września 1710 roku. Także we wrześniu padła położona już w Finlandii szwedzka twierdza [[Prioziersk|Kexholm]]. Następnie jednak uwagę cara Piotra I odwróciło od zaangażowania na północy włączenie się do wojny Turcji, w której schronił się król Karol XII po klęsce pod Połtawą ([[Wojna rosyjsko-turecka (1710–1711)]]).
Rosjanie w czerwcu zdobyli Wyborg, w lipcu zdobyli Rygę, a w sierpniu [[Parnawa|Parnawę]]. Ostatnim punktem kontrolowanym przez Szwedów w Inflantach był Tallin (Rewel), który po oblężeniu skapitulował pod koniec września 1710 roku. Także we wrześniu padła położona już w Finlandii szwedzka twierdza [[Prioziersk|Kexholm]]. Następnie jednak uwagę cara Piotra I odwróciło od zaangażowania na północy włączenie się do wojny Turcji, w której schronił się król Karol XII po klęsce pod Połtawą ([[wojna rosyjsko-turecka (1710–1711)]]).


Po podpisaniu pokoju z Turcją, w 1713 roku Rosjanie rozpoczęli długo przygotowywany atak na kontrolowaną przez Szwedów Finlandię, w związku z którym zbudowano nową flotę wojenną. W maju opanowano Helsinki, a następnie Borga. W lutym 1714 roku cała armia szwedzka została pokonana przez Rosjan w [[Bitwa pod Storkyro|bitwie pod Storkyro]]. W sierpniu 1714 Rosjanie pokonali Szwedów w [[Bitwa morska pod Hanko|bitwie morskiej pod Hanko]].
Po podpisaniu pokoju z Turcją, w 1713 roku Rosjanie rozpoczęli długo przygotowywany atak na kontrolowaną przez Szwedów Finlandię, w związku z którym zbudowano nową flotę wojenną. W maju opanowano Helsinki, a następnie Borga. W lutym 1714 roku cała armia szwedzka została pokonana przez Rosjan w [[Bitwa pod Storkyro|bitwie pod Storkyro]]. W sierpniu 1714 Rosjanie pokonali Szwedów w [[Bitwa morska pod Hanko|bitwie morskiej pod Hanko]].
Linia 58: Linia 57:
Jesienią 1714 roku pierwsze oddziały rosyjskie wylądowały na terytorium Szwecji i zajęły miasto [[Umeå]].
Jesienią 1714 roku pierwsze oddziały rosyjskie wylądowały na terytorium Szwecji i zajęły miasto [[Umeå]].


== Walki w Skanii (1709-1710) ==
== Walki w Skanii (1709–1710) ==
Po zmuszeniu Danii przez króla Szwecji Karola XII do zawarcia separatystycznego pokoju w Traventhal i wycofania się z wojny, zmiana sytuacji po przegranej Szwedów pod Połtawą spowodowała podjęcie inicjatywy przez Danię w celu odzyskania prowincji Skanii, Hallandu i Blekinge. Doprowadziło to do ponownego wypowiedzenia wojny przez Danię i wysadzenie przez nią desantu w listopadzie 1709 roku na terytorium Szwecji. Duńska armia prowadzona przez generała Christiana Ditleva Reventlowa liczyła 15 000 nie napotkała poważniejszego oporu, a niewielka szwedzka armia Magnusa Stenbocka wycofała się do Smalandii. W grudniu 1709 roku Duńczycy kontrolowali niemal całą środkową Skanię, poza Landskroną i Malmö i ruszyli w kierunku Karlskrony bijąc po drodze w styczniu 1710 roku niewielkie siły szwedzkie w okolicach Kristianstad.
Po zmuszeniu Danii przez króla Szwecji Karola XII do zawarcia separatystycznego pokoju w Traventhal i wycofania się z wojny, zmiana sytuacji po przegranej Szwedów pod Połtawą spowodowała podjęcie inicjatywy przez Danię w celu odzyskania prowincji Skanii, Hallandu i Blekinge. Doprowadziło to do ponownego wypowiedzenia wojny przez Danię i wysadzenia przez nią desantu w listopadzie 1709 roku na terytorium Szwecji. Duńska armia prowadzona przez generała Christiana Ditleva Reventlowa liczyła {{formatnum:15000}} ludzi i nie napotkała poważniejszego oporu, a niewielka szwedzka armia [[Magnus Stenbock|Magnusa Stenbocka]] wycofała się do Smalandii. W grudniu 1709 roku Duńczycy kontrolowali niemal całą środkową Skanię, poza Landskroną i Malmö i ruszyli w kierunku Karlskrony, bijąc po drodze w styczniu 1710 roku niewielkie siły szwedzkie w okolicach Kristianstad.


Stenbock zebrał szybko nowych rekrutów i w lutym z 16 000 żołnierzy ruszył w kierunku Helsingborga, który był kluczem do panowania nad Skanią. 10 marca 1710 roku Szwedzi pokonali Duńczyków w [[Bitwa pod Helsingborgiem|bitwie pod Helsingborgiem]] czym zakończyła się ostatnia próba w historii odzyskania przez Danię prowincji Skania. W październiku Szwedzi pokonali flotę duńską w [[Bitwa w zatoce Køge (1710)|bitwie w zatoce Køge]].
Stenbock zebrał szybko nowych rekrutów i w lutym z {{formatnum:16000}} żołnierzy ruszył w kierunku Helsingborga, który był kluczem do panowania nad Skanią. 10 marca 1710 roku Szwedzi pokonali Duńczyków w [[Bitwa pod Helsingborgiem|bitwie pod Helsingborgiem]] czym zakończyła się ostatnia próba w historii odzyskania przez Danię prowincji Skania. W październiku Szwedzi pokonali flotę duńską w [[Bitwa w zatoce Køge (1710)|bitwie w zatoce Køge]].


== Walki w północnych Księstwach Pruskich (1711-1716) ==
== Walki w północnych Księstwach Pruskich (1711–1716) ==
Podczas kampanii 1712 roku duńska armia szła w rejon szwedzkiego Hamburga, natomiast duże rosyjsko-saskie siły stały na południe od Stralsundu, w związku z czym obie grupy miały się połączyć. Szwedzki dowódca Magnus Stenbock postanowił temu zapobiec i zaatakował odnosząc ostatnie wielkie szwedzkie zwycięstwo w III Wojnie północnej w [[Bitwa pod Gadebusch|bitwie pod Gadebusch]]. W grudniu 1715 roku kapitulacją szwedzką zakończyło się [[oblężenie Stralsundu]].
Podczas kampanii 1712 roku duńska armia szła w rejon szwedzkiego Hamburga, natomiast duże rosyjsko-saskie siły stały na południe od Stralsundu, w związku z czym obie grupy miały się połączyć. Szwedzki dowódca [[Magnus Stenbock]] postanowił temu zapobiec i zaatakował odnosząc ostatnie wielkie szwedzkie zwycięstwo w III wojnie północnej w [[Bitwa pod Gadebusch|bitwie pod Gadebusch]]. W grudniu 1715 roku kapitulacją szwedzką zakończyło się [[oblężenie Stralsundu]].


== Ostatnia faza wojny (1716-1721) ==
== Ostatnia faza wojny (1716–1721) ==
W lipcu 1716 roku flota duńsko-norweska pokonała flotę szwedzką w [[Bitwa pod Dynekilen|bitwie pod Dynekilen]]. Ostatecznie szwedzką dominację na Bałtyku zakończyła w lipcu 1720 roku przegrana z flotą rosyjską w morskiej [[Bitwa morska pod Granhamn|bitwie pod Granhamn]].
W lipcu 1716 roku flota duńsko-norweska pokonała flotę szwedzką w [[Bitwa pod Dynekilen|bitwie pod Dynekilen]]. Ostatecznie szwedzką dominację na Bałtyku zakończyła w lipcu 1720 roku przegrana z flotą rosyjską w morskiej [[Bitwa morska pod Granhamn|bitwie pod Granhamn]].


== Pokój w Nystad ==
== Pokój w Nystad ==
III wojna północna ostatecznie zakończyła się w 1721 r. [[pokój w Nystad|pokojem w Nystad]] w [[Finlandia|Finlandii]]. Saksonia pozostała formalnie w stanie wojny ze Szwecją do [[1728]], a [[Rzeczpospolita Obojga Narodów]] do [[1732]]<ref>Jacek Staszewski, Jak Polskę przemienić w kraj kwitnący..., [[Olsztyn]] 1997, s. 102.</ref>.
III wojna północna ostatecznie zakończyła się w 1721 roku [[pokój w Nystad|pokojem w Nystad]] w [[Finlandia|Finlandii]]. Saksonia pozostała formalnie w stanie wojny ze Szwecją do 1728 roku, a [[Rzeczpospolita Obojga Narodów]] do 1732{{r|Jacek Staszewski Jak Polskę}}.


== W skrócie ==
== W skrócie ==
* 1700-1721 – wielka wojna północna; utworzyła się Liga Północna, przeciwko Szwecji wystąpili: Rosja – [[Piotr I Wielki]], Dania – [[Fryderyk IV Oldenburg|Fryderyk IV]], Saksonia – [[August II Mocny]], Brandenburgia – [[Fryderyk I Pruski|Fryderyk I]].
* 1700–1721: wielka wojna północna; utworzyła się Liga Północna, przeciwko Szwecji wystąpili: Rosja – [[Piotr I Wielki]], Dania – [[Fryderyk IV Oldenburg|Fryderyk IV]], Saksonia – [[August II Mocny]], Brandenburgia – [[Fryderyk I Pruski|Fryderyk I]]
* 1700 – Szwecja została zaatakowana przez Danię, jednak pokonała ją; [[Karol XII]] pokonał Rosję nad Narwą, pobił również Sasów.
* 1700: Szwecja została zaatakowana przez Danię, jednak pokonała ją; [[Karol XII]] pokonał Rosję nad Narwą, pobił również Sasów
* 1701 – Karol XII zaatakował Polskę.
* 1701: Karol XII zaatakował Polskę
* 1702 – rozbicie wojska sasko-polskiego pod Kliszowem przez Szwedów;
* 1702: rozbicie wojska sasko-polskiego pod Kliszowem przez Szwedów
* 1704 – Rzeczpospolita zawarła sojusz z Rosją i formalnie wypowiedziała wojnę Szwecji.
* 1704: Rzeczpospolita zawarła sojusz z Rosją i formalnie wypowiedziała wojnę Szwecji
* 1705 – tron polski objął [[Stanisław Leszczyński]] (kierowana przez Karola XII wolna elekcja).
* 1705: tron polski objął [[Stanisław Leszczyński]] (kierowana przez Karola XII wolna elekcja)
* 1706 – bezpośredni atak Szwedów na Saksonię, August II zmuszony do kapitulacji oraz (przez układ w Altranstadt) do zrzeczenia się korony polskiej.
* 1706: bezpośredni atak Szwedów na Saksonię, August II zmuszony do kapitulacji oraz (przez układ w Altranstadt) do zrzeczenia się korony polskiej
* 1708/9 – Piotr I zreorganizował armię; kolejne starcie rosyjsko-szwedzkie, bitwa pod Połtawą, zwycięstwo po stronie Piotra I, Karol XII uciekł do [[Turcja|Turcji]].
* 1708/9: Piotr I zreorganizował armię; kolejne starcie rosyjsko-szwedzkie, bitwa pod Połtawą, zwycięstwo po stronie Piotra I, Karol XII uciekł do [[Turcja|Turcji]]
* 1710/11 – krótka wojna turecko-rosyjska, zakończona rozejmem.
* 1710/11: krótka wojna turecko-rosyjska, zakończona rozejmem
* 1721 – [[pokój w Nystad]]. Podpisany traktat uczynił Rosję hegemonem w Europie Środkowo-Wschodniej oraz przyznał jej Ingrię, Karelię i Estonię z Inflantami Szwedzkimi.
* 1721: [[pokój w Nystad]] – podpisany traktat uczynił Rosję hegemonem w Europie Środkowo-Wschodniej oraz przyznał jej Ingrię, Karelię i Estonię z Inflantami Szwedzkimi.


== Chronologiczna lista bitew ==
== Chronologiczna lista bitew ==
* 1700 – [[bitwa pod Narwą]]
* 1700: [[bitwa pod Narwą]]
* 1701 – [[bitwa nad Dźwiną]]
* 1701: [[bitwa nad Dźwiną]]
* 1701 – [[bitwa pod Tryszkami]]
* 1701: [[bitwa pod Tryszkami]]
* 1702 – [[bitwa pod Druskennikami]]
* 1702: [[bitwa pod Druskennikami]]
* 1702 – [[bitwa o Wilno (1702)|bitwa o Wilno]]
* 1702: [[bitwa o Wilno (1702)|bitwa o Wilno]]
* 1702 – [[bitwa pod Kliszowem]]
* 1702: [[bitwa pod Kliszowem]]
* 1702 – [[bitwa pod Piotrkowem (1702)|Bitwa pod Piotrkowem]]
* 1702: [[bitwa pod Piotrkowem (1702)|Bitwa pod Piotrkowem]]
* 1703 – [[Bitwa pod Pułtuskiem (1703)|bitwa pod Pułtuskiem]]
* 1703: [[Bitwa pod Pułtuskiem (1703)|bitwa pod Pułtuskiem]]
* 1703 – [[Zdobycie Poznania przez Szwedów (1703)|Zdobycie Poznania]]
* 1703: [[Zdobycie Poznania przez Szwedów (1703)|Zdobycie Poznania]]
* 1703 – [[bitwa pod Newą]]
* 1703: [[bitwa pod Newą]]
* 1704 – [[bitwa pod Poniecem]]
* 1704: [[bitwa pod Poniecem]]
* 1704 – [[Oblężenie Poznania (1704)|Oblężenie Poznania]]
* 1704: [[Oblężenie Poznania (1704)|Oblężenie Poznania]]
* 1705 – [[bitwa pod Gemauerthof]]
* 1705: [[bitwa pod Gemauerthof]]
* 1705 – [[Bitwa pod Warszawą (1705)|bitwa pod Warszawą]]
* 1705: [[Bitwa pod Warszawą (1705)|bitwa pod Warszawą]]
* 1706 – [[bitwa pod Wschową]]
* 1706: [[bitwa pod Wschową]]
* 1706 – [[Bitwa pod Kaliszem (1706)|bitwa pod Kaliszem]]
* 1706: [[Bitwa pod Kaliszem (1706)|bitwa pod Kaliszem]]
* 1708 – [[bitwa pod Hołowczynem]]
* 1708: [[bitwa pod Hołowczynem]]
* 1708 – [[Bitwa pod Smoleńskiem (1708)|bitwa pod Smoleńskiem]]
* 1708: [[Bitwa pod Smoleńskiem (1708)|bitwa pod Smoleńskiem]]
* 1708 – [[bitwa pod Leśną]]
* 1708: [[bitwa pod Leśną]]
* 1708 – [[Bitwa pod Koniecpolem (1708)|bitwa pod Koniecpolem]]
* 1708: [[Bitwa pod Koniecpolem (1708)|bitwa pod Koniecpolem]]
* 1709 – [[bitwa pod Połtawą]]
* 1709: [[bitwa pod Połtawą]]
* 1709 – [[bitwa pod Lachowcami]]
* 1709: [[bitwa pod Lachowcami]]
* 1710 – [[bitwa pod Helsingborgiem]]
* 1710: [[bitwa pod Helsingborgiem]]
* 1710 – [[bitwa w zatoce Køge (1710)|bitwa w zatoce Køge]]
* 1710: [[bitwa w zatoce Køge (1710)|bitwa w zatoce Køge]]
* 1712 – [[bitwa pod Gadebusch]]
* 1712: [[bitwa pod Gadebusch]]
* 1713 – [[bitwa pod Pälkäne]]
* 1713: [[bitwa pod Pälkäne]]
* 1714 – [[bitwa pod Storkyro]]
* 1714: [[bitwa pod Storkyro]]
* 1714 – [[bitwa morska pod Hanko]]
* 1714: [[bitwa morska pod Hanko]]
* 1715 – [[oblężenie Stralsundu]]
* 1715: [[oblężenie Stralsundu]]
* 1716 – [[bitwa pod Dynekilen]]
* 1716: [[bitwa pod Dynekilen]]
* 1716 – [[oblężenie Poznania (1716)|oblężenie Poznania]]
* 1716: [[oblężenie Poznania (1716)|oblężenie Poznania]]
* 1718 – [[bitwa morska pod Hongue]]
* 1718: [[bitwa morska pod Hongue]]
* 1719 – [[bitwa pod Stäket]]
* 1719: [[bitwa pod Stäket]]
* 1720 – [[bitwa morska pod Granhamn]]
* 1720: [[bitwa morska pod Granhamn]]


== Zobacz też ==
== Zobacz też ==
Linia 124: Linia 123:


== Przypisy ==
== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Linki zewnętrzne ==
{{Wikiźródła|Traktat narewski|Traktat narewski}}
{{Wikiźródła|Traktat narewski|Traktat narewski}}
<references>
* [http://wfgamers.org.uk Great Northern War with some orders of battle] {{lang|en}}
<ref name="Emanuel Rostworowski Historia">[[Emanuel Rostworowski]], Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1994, s. 238.</ref>
<ref name="Historia dyplomacji polskiej">Historia dyplomacji polskiej, Warszawa 1982 t. II, s. 352–353.</ref>
<ref name="Jacek Staszewski Jak Polskę">Jacek Staszewski, Jak Polskę przemienić w kraj kwitnący..., Olsztyn 1997, s. 102.</ref>
<ref name="Гражуль В Российская разведка">Гражуль В. Российская разведка XVIII столетия. Тайны галантного века, Moskwa 2013, s. 43–48.</ref>
</references>

{{Historia Łotwy}}
{{Wojny polsko-szwedzkie}}
⚫
{{III wojna północna}}

{{Kontrola autorytatywna}}


[[Kategoria:III wojna północna| ]]
[[Kategoria:III wojna północna| ]]

Aktualna wersja na dzień 13:41, 7 cze 2024

III wojna północna
Wojny północne
Ilustracja
bitwa pod Narwą, bitwa nad Dźwiną, bitwa pod Połtawą, bitwa morska pod Hanko, bitwa pod Gadebusch
Czas

1700–1721

Miejsce

Europa Środkowo-Wschodnia

Terytorium

głównie Rzeczpospolita Obojga Narodów i kraje bałtyckie

Przyczyna

walka o hegemonię w Europie między Carstwem Rosyjskim a Szwecją

Wynik

wygrana Rosji, pokój w Nystad

Strony konfliktu
Szwecja
Hetmanat (1708–1709)
Imperium Osmańskie (1710–1714) 		Rosja
Dania-Norwegia
Saksonia
później:
Rzeczpospolita Obojga Narodów (od 1704)
konfederacja sandomierska
Prusy (od 1715)
Hanower (od 1715)
Dowódcy
Karol XII †
Adam Ludwig Lewenhaupt
Carl Gustaf Rehnskiöld
Iwan Mazepa
Ahmed III 		Piotr I Wielki
August II Mocny
Fryderyk IV Oldenburg
Siły
na początku 77 tys., ok. 100–200 tys. Turków na początku: 170 tys. Rosjan, 40 tys. Duńczyków, 100 tys. Polaków i Sasów, siły wzrosły pod koniec wojny
Straty
ponad 17 tys. Szwedów, ponad 85 tys. Turków ponad 100 tys.
brak współrzędnych
Multimedia w Wikimedia Commons
Pierwsza faza III wojny północnej
Druga faza III wojny północnej
Bitwa pod Narwą w 1700, mal. Alexander von Kotzebue
Car Piotr I pod Połtawą, mal. Louis Caravaque
Karol XII i Iwan Mazepa pod Połtawą, mal. Gustaf Cederström
Bitwa morska u brzegów Ozylii, mal. Aleksiej Bogolubow

III wojna północna (wielka wojna północna) – konflikt zbrojny, który toczył się w latach 1700–1721 pomiędzy Królestwem Danii i Norwegii, Rosją, Saksonią, Prusami, Hanowerem (od 1715) i Rzecząpospolitą Obojga Narodów (od 1704) z jednej strony, a Szwecją z drugiej. Znaczna część walk toczyła się na terytorium Rzeczypospolitej i jej kosztem już od wybuchu konfliktu, mimo formalnej początkowo neutralności. Zakończyła się podpisaniem pokoju w Nystad, w wyniku którego wzrosło znaczenie Rosji, a Szwecja utraciła status europejskiego mocarstwa.

Liga Północna

[edytuj | edytuj kod]

Działania Rosji w tym rejonie Europy wymierzone były w tworzący się sojusz francusko-szwedzki. W 1697 roku postawa cara Piotra I sprawiła, że Francji nie udało się osadzić na polskim tronie księcia Franciszka Ludwika Contiego. Dzięki poparciu do tronu Augusta II Mocnego Piotr I chciał zachować Rzeczpospolitą jako silnego sojusznika przeciw Turcji i wciągnąć ją do wojny ze Szwecją. W 1699 roku Dania, Saksonia i Rosja zawarły sojusz, którego celem było odzyskanie utraconych terytoriów. 5 października 1699 r. August II Mocny jako elektor Saksonii zawarł sojusz zaczepno-odporny z Danią, a 21 listopada 1699 r. sojusz tego samego typu z Rosją w Prieobrażenskoje. Podobny sojusz zawarła Rosja z Danią. Powstała w ten sposób Liga Północna[1]. 2 lutego 1700 r. August II podpisał tajny traktat z Brandenburgią, już w czasie działań wojennych 6 kwietnia 1700 r. doszło do zawarcia przymierza duńsko-brandenburskiego[2].

Pierwsza faza wojny (1700–1706)

[edytuj | edytuj kod]

Konflikt rozpoczął się uderzeniem wojsk saskich Augusta II Mocnego w lutym na Dyjament, Rygę i Inflanty, wojsk duńskich Fryderyka IV na Holsztyn w marcu, oraz wojsk rosyjskich latem na Estonię[3]. Młodziutki i niedoceniany władca Szwecji Karol XII, z pomocą flot angielskiej i holenderskiej przeprowadził desant na Zelandii. W wyniku oblężenia Kopenhagi przez wojska szwedzkie Fryderyk IV został zmuszony do podpisania 19 marca 1700 r. układu w Travendal, tracąc Holsztyn i zobowiązując się do niewspierania strony rosyjskiej w dalszych działaniach. 30 listopada 1700 roku Karol XII z kilkukrotnie mniej liczną armią (8–11 tys. wojsk szwedzkich w stosunku do 24–35 tys. wojsk rosyjskich) rozgromił Rosjan w bitwie pod Narwą[4][5].

Walki w Polsce (1702–1706)

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Traktat warszawski (1705).
 Osobny artykuł: Wojna domowa w Polsce 1704–1706.

W lipcu 1701 roku Karol XII rozgromił Sasów w bitwie pod Rygą i zajmując Inflanty i Kurlandię wkroczył do Polski, która formalnie zachowała neutralność. W 1702 roku Karol XII w kwietniu zajął Wilno, a w dniu 23 maja dotarł do Warszawy nie napotykając większego oporu. Po zajęciu miasta Szwedzi ruszyli na południe, pokonując 19 lipca armię polsko-saską w bitwie pod Kliszowem. Szwedzi zajęli 7 sierpnia Kraków w wyniku czego spłonął Zamek na Wawelu, a następnie zaatakowali Saksonię. W maju 1703 roku Szwedzi pobili Sasów pod Pułtuskiem, 16 września 1703 roku zajęli Poznań, a w październiku Toruń. Chociaż uzyskali poparcie polskiej szlachty, która zawiązała w lutym 1704 roku konfederację warszawską i która zdetronizowała Augusta II, nie udało im się zająć całego kraju, pomimo tego, że po bitwie pod Poniecem opanowali całą Wielkopolskę. W tym samym roku zwolennicy króla Augusta II Mocnego zawiązali w Sandomierzu antyszwedzką konfederację sandomierską, która miała służyć walce z kandydatem Karola XII do tronu polskiego, Stanisławem Leszczyńskim. W czasach panowania Piotra I rosyjscy rezydenci posiadali w Rzeczypospolitej informatorów, głównie wśród ludności prawosławnej[6]. W sierpniu 1704 roku członkowie konfederacji sandomierskiej podpisali w Narwie układ sojuszniczy z władcą Rosji, carem Piotrem I, wypowiadając formalnie wojnę Szwecji. Z kolei po kolejnej zwycięskiej bitwie pod Warszawą w 1705 roku, przeciwnicy Augusta II Mocnego w lipcu wybrali na króla Stanisława Leszczyńskiego. W 1705 r. podpisał on w Warszawie traktat z Karolem XII, który całkowicie podporządkowywał Polskę Szwecji. Kolejnym obiektem ataków stała się Saksonia, która musiała w 1706 r. podpisać upokarzający pokój w Altranstädt. Ponadto August II po klęsce w bitwie pod Wschową zrzekł się praw do korony polskiej.

Działania Rosjan w Inflantach

[edytuj | edytuj kod]

Władca Rosji po klęskach zadanych mu przez Szwedów wykorzystał zaangażowanie się króla Szwecji w wewnętrzne sprawy Polski i walki z Saksonią i zreorganizował swoją armię, m.in. zwiększył rolę artylerii i przezbroił żołnierzy w broń skałkową. Rosjanie zdobyli Dorpat, Wolmar, Narwę oraz Nöteborg (dzisiejszy Szlisselburg), a także wkroczyli na obszar Rzeczypospolitej. W 1703 roku Rosjanie zdobyli ujście rzeki Newy, co umożliwiło im budowę u jej ujścia nowej stolicy – Sankt Petersburga.

Atak Szwedów na Rosję (1707–1709)

[edytuj | edytuj kod]

Rozdrażniony podjęciem inicjatywy przez Rosjan, Karol XII z liczącą 44 000 żołnierzy armią opuścił Saksonię i w sierpniu 1707 roku ruszył w kierunku Rosji. W grudniu przeszli Wisłę, w styczniu zajęli Grodno, a następnie w okolicach Mińska rozłożyli leża zimowe. W Polsce Szwedzi zostawili 8000 dragonów. W czerwcu 1708 roku Szwedzi ruszyli na Moskwę w kierunku tzw. Bramy smoleńskiej, skąd wiodła najkrótsza droga na Moskwę. Po drodze odnieśli zwycięstwo w bitwie pod Hołowczynem w północnej części Wielkiego Księstwa Litewskiego, jednak wkrótce idąca z Rygi na spotkanie z Karolem XII inna armia szwedzka została pokonana w bitwie pod Leśną, co było pierwszym poważnym zwycięstwem Rosjan nad Szwedami w tej wojnie. Karol XII w związku ze stosowaniem przez Rosjan taktyki „spalonej ziemi” i mając wielkie problemy z zaopatrzeniem postanowił zawrócić i iść na południe, gdzie zawiązał sojusz z przywódcą Kozaków, hetmanem Mazepą. Plan zakładał wspólny atak na Moskwę oraz uniezależnienie od Rosjan kozackiego Hetmanatu.

Klęska Szwedów pod Połtawą

[edytuj | edytuj kod]

Dopiero wiosną 1708 r. 40-tysięczna armia szwedzka ruszyła z baz w Rzeczypospolitej na wschód, by rozprawić się z drugim bałtyckim rywalem. Już na samym początku kampanii Szwedzi doznali zawodu, nie otrzymując obiecanej pomocy ze strony Inflant i ukraińskiego hetmana Mazepy, z którym wcześniej się sprzymierzyli. 8 lipca 1709, w wielkiej bitwie pod Połtawą z wojskami rosyjskimi, ponieśli sromotną klęskę. Sam król Karol XII wprawdzie ocalał dzięki ucieczce z placu boju i schronieniu się w tureckich Benderach, lecz jego niezwyciężona dotąd armia, jaką poprowadził ze sobą, przestała praktycznie istnieć. Powrócił do kraju dopiero w 1713 r., już po utracie większości terenów nadbałtyckich, a następnie zginął w 1718 r. w starciu z Duńczykami.

Rosyjska ofensywa w Inflantach i Finlandii (1710–1714)

[edytuj | edytuj kod]

Rosjanie w czerwcu zdobyli Wyborg, w lipcu zdobyli Rygę, a w sierpniu Parnawę. Ostatnim punktem kontrolowanym przez Szwedów w Inflantach był Tallin (Rewel), który po oblężeniu skapitulował pod koniec września 1710 roku. Także we wrześniu padła położona już w Finlandii szwedzka twierdza Kexholm. Następnie jednak uwagę cara Piotra I odwróciło od zaangażowania na północy włączenie się do wojny Turcji, w której schronił się król Karol XII po klęsce pod Połtawą (wojna rosyjsko-turecka (1710–1711)).

Po podpisaniu pokoju z Turcją, w 1713 roku Rosjanie rozpoczęli długo przygotowywany atak na kontrolowaną przez Szwedów Finlandię, w związku z którym zbudowano nową flotę wojenną. W maju opanowano Helsinki, a następnie Borga. W lutym 1714 roku cała armia szwedzka została pokonana przez Rosjan w bitwie pod Storkyro. W sierpniu 1714 Rosjanie pokonali Szwedów w bitwie morskiej pod Hanko.

Jesienią 1714 roku pierwsze oddziały rosyjskie wylądowały na terytorium Szwecji i zajęły miasto Umeå.

Walki w Skanii (1709–1710)

[edytuj | edytuj kod]

Po zmuszeniu Danii przez króla Szwecji Karola XII do zawarcia separatystycznego pokoju w Traventhal i wycofania się z wojny, zmiana sytuacji po przegranej Szwedów pod Połtawą spowodowała podjęcie inicjatywy przez Danię w celu odzyskania prowincji Skanii, Hallandu i Blekinge. Doprowadziło to do ponownego wypowiedzenia wojny przez Danię i wysadzenia przez nią desantu w listopadzie 1709 roku na terytorium Szwecji. Duńska armia prowadzona przez generała Christiana Ditleva Reventlowa liczyła 15 000 ludzi i nie napotkała poważniejszego oporu, a niewielka szwedzka armia Magnusa Stenbocka wycofała się do Smalandii. W grudniu 1709 roku Duńczycy kontrolowali niemal całą środkową Skanię, poza Landskroną i Malmö i ruszyli w kierunku Karlskrony, bijąc po drodze w styczniu 1710 roku niewielkie siły szwedzkie w okolicach Kristianstad.

Stenbock zebrał szybko nowych rekrutów i w lutym z 16 000 żołnierzy ruszył w kierunku Helsingborga, który był kluczem do panowania nad Skanią. 10 marca 1710 roku Szwedzi pokonali Duńczyków w bitwie pod Helsingborgiem czym zakończyła się ostatnia próba w historii odzyskania przez Danię prowincji Skania. W październiku Szwedzi pokonali flotę duńską w bitwie w zatoce Køge.

Walki w północnych Księstwach Pruskich (1711–1716)

[edytuj | edytuj kod]

Podczas kampanii 1712 roku duńska armia szła w rejon szwedzkiego Hamburga, natomiast duże rosyjsko-saskie siły stały na południe od Stralsundu, w związku z czym obie grupy miały się połączyć. Szwedzki dowódca Magnus Stenbock postanowił temu zapobiec i zaatakował odnosząc ostatnie wielkie szwedzkie zwycięstwo w III wojnie północnej w bitwie pod Gadebusch. W grudniu 1715 roku kapitulacją szwedzką zakończyło się oblężenie Stralsundu.

Ostatnia faza wojny (1716–1721)

[edytuj | edytuj kod]

W lipcu 1716 roku flota duńsko-norweska pokonała flotę szwedzką w bitwie pod Dynekilen. Ostatecznie szwedzką dominację na Bałtyku zakończyła w lipcu 1720 roku przegrana z flotą rosyjską w morskiej bitwie pod Granhamn.

Pokój w Nystad

[edytuj | edytuj kod]

III wojna północna ostatecznie zakończyła się w 1721 roku pokojem w Nystad w Finlandii. Saksonia pozostała formalnie w stanie wojny ze Szwecją do 1728 roku, a Rzeczpospolita Obojga Narodów do 1732[7].

W skrócie

[edytuj | edytuj kod]
  • 1700–1721: wielka wojna północna; utworzyła się Liga Północna, przeciwko Szwecji wystąpili: Rosja – Piotr I Wielki, Dania – Fryderyk IV, Saksonia – August II Mocny, Brandenburgia – Fryderyk I
  • 1700: Szwecja została zaatakowana przez Danię, jednak pokonała ją; Karol XII pokonał Rosję nad Narwą, pobił również Sasów
  • 1701: Karol XII zaatakował Polskę
  • 1702: rozbicie wojska sasko-polskiego pod Kliszowem przez Szwedów
  • 1704: Rzeczpospolita zawarła sojusz z Rosją i formalnie wypowiedziała wojnę Szwecji
  • 1705: tron polski objął Stanisław Leszczyński (kierowana przez Karola XII wolna elekcja)
  • 1706: bezpośredni atak Szwedów na Saksonię, August II zmuszony do kapitulacji oraz (przez układ w Altranstadt) do zrzeczenia się korony polskiej
  • 1708/9: Piotr I zreorganizował armię; kolejne starcie rosyjsko-szwedzkie, bitwa pod Połtawą, zwycięstwo po stronie Piotra I, Karol XII uciekł do Turcji
  • 1710/11: krótka wojna turecko-rosyjska, zakończona rozejmem
  • 1721: pokój w Nystad – podpisany traktat uczynił Rosję hegemonem w Europie Środkowo-Wschodniej oraz przyznał jej Ingrię, Karelię i Estonię z Inflantami Szwedzkimi.

Chronologiczna lista bitew

[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Historia dyplomacji polskiej, Warszawa 1982 t. II, s. 352–353.
  2. ↑ Emanuel Rostworowski, Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1994, s. 238.
  3. ↑ III wojna północna, inaczej wielka wojna północna – strony, przebieg, znaczenie [online], kronikidziejow.pl [dostęp 2023-04-15].
  4. ↑ III wojna północna – strącenie Szwecji [online], histmag.org [dostęp 2023-04-15].
  5. ↑ Battle of Narva | Summary | Britannica [online], britannica.com [dostęp 2023-04-15] (ang.).
  6. ↑ Гражуль В. Российская разведка XVIII столетия. Тайны галантного века, Moskwa 2013, s. 43–48.
  7. ↑ Jacek Staszewski, Jak Polskę przemienić w kraj kwitnący..., Olsztyn 1997, s. 102.
Historia Łotwy

Wojny polsko-szwedzkie
III wojna północna
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=III_wojna_północna&oldid=73940116”