Wikipedysta:Wywiadujemy/praca1 współdziałanie

Kontrola operacyjna

Kontrola operacyjna – metoda z zakresu czynności operacyjno-rozpoznawczych polegająca na niejawnym monitorowaniu treści korespondencji, sprawdzaniu zawartości przesyłek oraz stosowaniu środków technicznych umożliwiających uzyskiwanie w sposób niejawny informacji i dowodów oraz ich utrwalanie, w szczególności treści rozmów telefonicznych i innych informacji przekazywanych za pomocą sieci telekomunikacyjnych. W praktyce sprowadza się do możliwości stosowania środków operacyjnych w odniesieniu do szerokiej gamy sposobów komunikowania się, przekazu treści czy przedmiotów pomiędzy podmiotami. Nazwa "kontrola operacyjna" jest typowym określeniem dla polskich służb.

Cele kontroli operacyjnej

Kontrola operacyjna jest zespołem czynności niejawnych o charakterze operacyjno-rozpoznawczym podejmowanych m.in. przez Policję w celu zapobieżenia, rozpoznania, wykrycia, ustalenia sprawców, a także uzyskania i utrwalenia dowodów ściganych z oskarżenia publicznego, umyślnych przestępstw.

Materiały uzyskane podczas prowadzenia kontroli operacyjnej stanowią istotną część materiału dowodowego, który wykorzystany jest w procesie karnym.

Podstawy prawne kontroli operacyjnej

Jak stanowią przepisy ustaw kompetencyjnych, kontrola operacyjna prowadzona jest niejawnie i może polegać na:

• kontrolowaniu treści korespondencji,
• kontrolowaniu zawartości przesyłek,
• stosowaniu środków technicznych umożliwiających uzyskiwanie w sposób niejawny informacji i dowodów oraz ich utrwalanie, a w szczególności treści rozmów telefonicznych (podsłuch telefoniczny) i innych informacji przekazywanych za pomocą sieci telekomunikacyjnych.

Stosowanie kontroli operacyjnej nie jest uzależnione od tego, czy konkretne przestępstwo zostało już popełnione. Ustawy stanowią, że kontrola może zostać wdrożona nie tylko w celu wykrycia, ustalenia sprawców, uzyskania i utrwalenia dowodów, ale również zapobieżenia ściganym z oskarżenia publicznego czynom przestępnym wymienionym w katalogu.

W myśl ustaw kompetencyjnych zakończenie stosowania kontroli operacyjnej następuje niezwłocznie po ustaniu jej przyczyn, a najpóźniej z upływem okresu, na który została wprowadzona. O wynikach kontroli operacyjnej szefowie służb specjalnych informują Prokuratora Generalnego, przedstawiając zebrane w jej toku materiały. Co do zasady, szefowie czynią to po zakończeniu kontroli operacyjnej. Natomiast na żądanie Prokuratora Generalnego szefowie służb specjalnych informują go także o przebiegu kontroli operacyjnej .

Cele kontroli operacyjnej zawarte zostały w przepisach regulujących działalność poszczególnych służb. Są to:

• art. 19 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji,
• art. 27 ustawy z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu,
• art. 17 ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym,
• art. 31 ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego,
• art. 118 ustawy z dnia 16 listopada 2016 r. o Krajowej Administracji Skarbowej,
• art. 9e ustawy z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej,
• art. 42 ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r. o Służbie Ochrony Państwa,
• art. 23p ustawy z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej.

Dopuszczalność kontroli

Organy państwowe, zgodnie z art. 7 Konstytucji RP, muszą działać na podstawie i w granicach prawa, nie mogą podejmować także działań arbitralnych. Kontrola operacyjna wkracza w konstytucyjnie chronione prawo do prywatności, ochrony danych osobowych, w tajemnicę komunikowania się, a także godność człowieka, dlatego ingerencja państwa w gwarancje praw jednostki musi odbywać się na zasadzie proporcjonalności. Niezbędnym dla skorzystania z kontroli operacyjnej jest także brak skuteczności innych środków albo wysokie prawdopodobieństwo ich nieprzydatności, co przejawia się w zasadzie subsydiarności. Kontrola operacyjna powinna być także możliwie jak najmniej inwazyjna, szczególnie w odniesieniu do osób trzecich.

Zarządzenie kontroli operacyjnej

Kontrola zarządzana jest przez sąd, który musi posiadać sprecyzowane informację o osobie, wobec której kontrola operacyjna ma być stosowana oraz przytoczone brzmienie metody kontroli wraz z przywołaniem jej podstawy prawnej i indywidualizacją urządzenia, którego kontrola będzie dotyczyć. Wnioskodawca musi czytelnie oznaczyć środki techniczne, mające służyć do przeprowadzenia kontroli operacyjnej, ale nic nie stoi na przeszkodzie, by sąd okręgowy zwrócił się do wnioskodawcy o jego uzupełnienie.

Z orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego wynikają trzy główne założenia w sprawie wniosku.

1. Używany przez służby środek musi być określony w prawie.

2. Środek powinien zostać wprost wskazany we wniosku o kontrolę operacyjną.

3. Przekazane sądowi informacje na temat środka służącego do stosowania kontroli muszą być wystarczające do zbadania, czy stosowanie w konkretnej sprawie takiego instrumentu jest zgodne z przepisami polskiego prawa ze względu na wagę przestępstwa, jakiemu ma zapobiec stosowanie tego środka, jak też charakter praw i wolności konstytucyjnych, które mogą zostać naruszone na skutek jego zastosowania, innymi słowy czy spełniony został wymóg proporcjonalności.

Informacje te muszą więc być na tyle pełne, by sędzia był w stanie zweryfikować, czy w toku kontroli operacyjnej nie będą używane takie programy lub takie ich funkcjonalności, których użycie jest w jakimś stopniu niezgodne z polskim prawem lub będzie nieproporcjonalne.

Taki wielostopniowy charakter systemu zarządzania kontroli operacyjnej ma chronić przed nadużywaniem władzy.

W przypadkach niecierpiących zwłoki, jeżeli mogłoby to spowodować utratę informacji lub zatarcie czy zniszczenie dowodów przestępstwa, Komendant Główny Policji (w przypadku pozostałych służb osoby w tych ustawach wskazane) lub komendant wojewódzki Policji osoby wskazane w ustawach może zarządzić, po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego prokuratora, kontrolę operacyjną. Muszą zwrócić się jednocześnie do sądu okręgowego o wydanie zgody, w sytuacji, gdy sąd nie wydał postanowienia o zarządzeniu tej kontroli zgody w terminie 5 dni, kontrola musi zostać przerwana, a materiały uzyskane w jej wyniku komisyjnie zniszczone.

Służby uprawnione do stosowania kontroli

W Polsce o zarządzenie kontroli operacyjnej mogą wnioskować dane służby:

• Policja,
• Straż Graniczna (SG),
• Żandarmeria Wojskowa (ŻW),
• Służba Celno-Skarbowa (SCS),
• Centralne Biuro Antykorupcyjne (CBA),
• Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW),
• Służba Kontrwywiadu Wojskowego (SKW),
• Biuro Nadzoru Wewnętrznego (BNW),
• Służba Ochrony Państwa (SOP),
• Inspektorat Wewnętrzny Służby Więziennej (IWSW).

Instytucja	Organ wnioskujący
Policja	Komendant główny, Komendanci Centralnego Biura Śledczego Policji i Biura Spraw Wewnętrznych Policji, Komendanci wojewódzcy
Straż Graniczna (SG)	Komendant główny, Komendant Biura Spraw Wewnętrznych SG, Komendant oddziału
Żandarmeria Wojskowa (ŻW)	Komendant główny, Komendant oddziału (za zgodą komendanta głównego)
Służba Celno-Skarbowa (SCS)	Szef
Centralne Biuro Antykorupcyjne (CBA)	Szef
Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW)	Szef
Służba Kontrwywiadu Wojskowego (SKW)	Szef
Biuro Nadzoru Wewnętrznego (BNW)	Inspektor nadzoru wewnętrznego
Służba Ochrony Państwa (SOP)	Komendant
Inspektorat Wewnętrzny Służby Więziennej (IWSW)	Szef

Po upoważnieniu, o kontrolę mogą wnioskować także wyznaczeni zastępcy wskazanych organów.

Każda z instytucji prowadzi kontrolę operacyjną w granicach swoich właściwości przedmiotowych i podmiotowych. Najszerszy katalog przedmiotowy i podmiotowy posiada Policja.

Przed złożeniem wniosku do sądu instytucje, które w swoich działaniach chcą wykorzystać kontrolę operacyjną, muszą jeszcze uzyskać zgodę Pierwszego Zastępcy prokuratora – okręgowego lub generalnego Wniosek powinien określać cele, zakres i sposób kontroli, w tym wykorzystywane programy komputerowe wraz ze wskazaniem ich funkcjonalności w kontekście rodzaju, źródeł i liczby pozyskiwanych informacji, a także zakres czasowy gromadzenia danych.

Zakres czynności stosowanych w kontroli operacyjnej

Kontrola operacyjna ma być stosowana selektywnie, wobec konkretnej osoby, przy możliwie niewielkiej inwazyjności względem osób trzecich. Kontrola operacyjna musi być zorganizowana w postaci szczelnego systemu. Wszystkie systemy teleinformatyczne, w ramach których mają być przetwarzane informacje niejawne, muszą zostać do tego dopuszczone, czyli uzyskać akredytację bezpieczeństwa teleinformatycznego. W zakresie uprawnień służb mieści się monitorowanie tego, co osoba poddana kontroli operacyjnej robi na swym telefonie i pobieranie tych danych, które zostały na niego ściągnięte przez użytkownika inwigilowanego systemu informatycznego. W ramach kontroli operacyjnej urządzenia końcowego można pobierać z tego urządzenia dane dostępowe do innych zasobów informacji (hasła, klucze).

Podsłuch operacyjny to czynność przeprowadzana w ramach kontroli operacyjnej, której dokonywać mogą przede wszystkim Policja, ABW, CBA i SG. Polega on na stosowaniu środków technicznych umożliwiających uzyskiwanie w sposób niejawny informacji i dowodów oraz ich utrwalaniu, a w szczególności treści rozmów telefonicznych i innych informacji przekazywanych za pomocą sieci telekomunikacyjnych. Czynności te podejmowane są poza procesem i mają charakter tajny. Może on przybrać, zależnie od potrzeb, postać podsłuchu:

1. telefonicznego;
2. telekomunikacyjnego, polegającego na podłączeniu się do wszelkiego rodzaju przewodów telekomunikacyjnych lub określonych częstotliwości, umożliwiających zaznajomienie się z treścią i rejestrowanie wszystkich przekazów informacji w telekomunikacji (np. teleksów, telefaksów, poczty elektronicznej);
3. elektronicznego, określanego również mianem podsłuchu inwigilacyjnego, a sprowadzającego się do kontroli i utrwalania za pomocą środków technicznych rozmów odbywających się na wolnej przestrzeni lub w pomieszczeniach.

Generalną regułą jest brak jakichkolwiek wyłączeń z kręgu osób, w stosunku do których prowadzona może być kontrola operacyjna.

Ograniczenia związane ze stosowaniem kontroli operacyjnej

Każda kontrola operacyjna powinna być konieczna i niezbędna do wykrycia i uzyskania dowodów popełnienia przestępstwa.

Dopuszczalność stosowania kontroli operacyjnej jest dodatkowo ograniczona nie tylko ściśle określonymi przestępstwami, w stosunku do których można jej użyć, ale również dwoma istotnymi warunkami określającymi, iż środek ten może zostać zarządzony tylko wówczas, gdy:

1. inne środki będące w dyspozycji organów ścigania do zapobiegania, wykrywania przestępstw i ich sprawców okazały się bezskuteczne;
2. zachodzi wysokie prawdopodobieństwo tego, że te inne środki będą nieskuteczne lub nieprzydatne dla procesu wykrywczego.

Kontrola operacyjna może zostać zarządzona na określony czas. Jest to uregulowane w ustawach kompetencyjnych poszczególnych służb. Kontrolę operacyjną zarządza się na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Jeżeli nie ustały przyczyny tej kontroli, może ona zostać jednorazowo przedłużona na okres nie dłuższy niż kolejne 3 miesiące, po uzyskaniu zgody podmiotów określonych w ustawach.

• Policja, Żandarmeria Wojskowa, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Straż Graniczna, Służba Celno-Skarbowa, Służba Ochrony Państwa, Inspektorat Wewnętrzny Służby Więziennej

W uzasadnionych przypadkach, gdy podczas stosowania kontroli operacyjnej pojawią się nowe okoliczności istotne dla zapobieżenia lub wykrycia przestępstwa albo ustalenia sprawców i uzyskania dowodów przestępstwa kontrola operacyjna może zostać przedłużona na następujące po sobie okresy, których łączna długość nie może przekraczać 12 miesięcy.

• Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służba Kontrwywiadu Wojskowego

W uzasadnionych przypadkach, gdy podczas stosowania kontroli operacyjnej pojawią się nowe okoliczności istotne dla zapobieżenia lub wykrycia przestępstwa albo ustalenia sprawcy i uzyskania dowodów przestępstwa kontrola operacyjna może zostać przedłużona na następujące po sobie okresy, z których żaden nie może trwać dłużej niż 12 miesięcy.

Kontrola operacyjna, a prawa i wolności jednostki

Nie ma wątpliwości, że art. 30 Konstytucji RP, traktujący o godności człowieka, jest podstawą do rozważań na temat potencjalnych granic ograniczania praw i wolności. Jednakże w przypadku czynności operacyjno-rozpoznawczych mamy do czynienia z trudnością polegającą na braku bezpośredniego odniesienia do nich w ustawie zasadniczej. Tym samym ewentualna próba prowadzenia tego typu analiz może wiązać się nie tylko z problematyką swobód jednostki.

Ingerencja służb policyjnych i specjalnych w życie prywatne, swobodę komunikowania się czy gromadzenie danych bez wiedzy osób, których one dotyczą, wiąże się z ograniczeniem praw i wolności jednostki. Nie jest już jednak oczywiste, czy ingeruje to w jakikolwiek sposób – a jeżeli tak, to w jaki – w godność jednostki.

Artykuł 30 Konstytucji RP mówi o godności człowieka, która jest wartością przyrodzoną i niezbywalną, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.

Artykuł 47 Konstytucji RP stanowi, że każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym.

Artykuł 49 Konstytucji RP zapewnia wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się.

Artykuł 51 Konstytucji RP odnosi się do prawa ochrony danych osobowych. Zgodnie z tym artykułem:

• Nikt nie może być obowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do ujawniania informacji dotyczących jego osoby.
• Władze publiczne nie mogą pozyskiwać, gromadzić i udostępniać innych informacji o obywatelach niż niezbędne w demokratycznym państwie prawnym.
• Każdy ma prawo dostępu do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych.
• Każdy ma prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą.

Art. 47, 49, 50 czy 51 Konstytucji RP wystarczają, aby określić dopuszczalne w tym względzie granice ingerencji w swobody jednostki. Nie należy jednak zapominać, że przyjmuje się, iż art. 30 Konstytucji RP nie podlega wyłączeniu w sytuacji zbiegu norm chroniących godność ludzką częściowo lub pośrednio z przepisami o wolnościach i prawach człowieka. Oznacza to, że przepisy i normy gwarantujące godność ludzką z uwagi na jej charakter i doniosłość prawną nie podlegają wyłączeniu przez inne szczegółowe przepisy o wolnościach i prawach człowieka.

Kontrola operacyjna, a inne czynności operacyjno-rozpoznawcze

Kontrolę stosuje się zarówno pozaprocesowo, w ramach czynności operacyjno-rozpoznawczych (kontrola operacyjna), jak i na gruncie Kodeksu postępowania karnego, czyli po wszczęciu postępowania (kontrola procesowa).

Kontrolę procesową reguluje rozdział 26 Kodeksu postępowania karnego. Polega ona na zarządzeniu kontroli na wniosek prokuratora po wszczęciu postępowania sądowego. W przypadku kontroli procesowej następuje utrwalenie treści rozmów telefonicznych w celu wykrycia i uzyskania dowodów dla toczącego się postępowania lub zapobieżenia popełnieniu nowego przestępstwa.

Dodatkowo, w ramach czynności operacyjno-rozpoznawczych pojawia się katalog działań, regulowanych w ustawie o Policji. Są to:

• Zakup kontrolowany (art. 19a. ustawy o Policji)
• Niejawne nadzorowanie (art. 19b. ustawy o Policji)

Statystyki kontroli operacyjnej

ROK	LICZBA OSÓB, WOBEC KTÓRYCH SKIEROWANO WNIOSEK O ZARZĄDZENIE KONTROLI OPERACYJNEJ	ZGODY SĄDU	ODMOWY ŁĄCZNIE	ODMOWY SĄDU	ODMOWY PROKURATORA
2023	5973	5835	138	22	116
2022	6381	6214	167	38	129
2021	7071	6922	149	23	126
2020	6537	6384	153	35	118
2019	5839	5711	128	25	103
2018	6088	5915	173	25	148
2017	6562	6402	160	14	146
2016	6035	5881	154	45	109
2015	5673	5431	242	20	222
2014	5435	5221	214	12	202
2013	4509	4278	231	16	215
2012	4206	3956	250	25	225
2011	5188	4863	325	39	286
2010	6723	6453	270	52	218

SŁUŻBY, KTÓRE WNIOSKOWAŁY O KONTROLĘ OPERACYJNĄ W 2023 R.	LICZBA OSÓB, WOBEC KTÓRYCH WNIOSKOWANO O KONTROLĘ OPERACYJNĄ	LICZBA OSÓB, WOBEC KTÓRYCH SĄDY ZARZĄDZIŁY KONTROLĘ OPEACYJNĄ
POLICJA	5233	5117
AGENCJA BEZPIECZEŃSTWA WEWNĘTRZNEGO	220	217
CENTRALNE BIURO ANTYKORUPCYJNE	145	139
STRAŻ GRANICZNA	114	114
ŻANDARMERIA WOJSKOWA	78	77
KRAJOWA ADMINISTRACJA SKARBOWA	33	32
SŁUŻBA KONTRWYWIADU WOJSKOWEGO	32	31

Inspektor Nadzoru Wewnętrznego, Służba Ochrony Państwa, Szef Inspektoratu Wewnętrznego Służby Więziennej nie kierowały w 2023 roku wniosków o zarządzenie kontroli operacyjnej.

Kontrowersje

Jedna z głównych kontrowersji w ostatnich latach, która dotyczyła kontroli operacyjnej to sprawa Pegasusa w Polsce.

Prokurator Generalny - Adam Bodnar przesłał informację do Sejmu i Senatu, w której poinformował, że w latach 2017-2022 trzy służby (Centralne Biuro Antykorupcyjne, Służba Kontrwywiadu Wojskowego i Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego) stosowały kontrolę operacyjną urządzenia końcowego, wykorzystując system Pegasus łącznie wobec 578 osób, przy czym:

• w 2017 roku wobec 6 osób,
• w 2018 roku wobec 100 osób,
• w 2019 roku wobec 140 osób,
• w 2020 roku wobec 161 osób,
• w 2021 roku wobec 162 osób,
• w 2022 roku wobec 9 osób.

Bibliografia

1. Druk sejmowy nr 308, Przedstawiona przez Prokuratora Generalnego informacja o łącznej liczbie osób, wobec których został skierowany wniosek o zarządzenie kontroli i utrwalania rozmów lub wniosek o zarządzenie kontroli operacyjnej w 2023r.
2. Opitek Paweł, Kontrola operacyjna urządzenia końcowego, "Prokuratura i Prawo" 2023, nr 4.
3. Rynkun-Werner Robert , Kontrola operacyjna bez kontroli – kilka refleksji na kanwie postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z 28.06.2022 r. (SK 60/21), "Palestra" 2023.
4. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 145),
5. Tomaszuk Aleksander, Piekarski Dariusz, Opitek Paweł, „Nadzór prokuratora nad realizacją kontroli operacyjnej (część II)"