Chaltgera

La chalchera da Valchava.

Ina Chaltgera es in furn da chaltschina construí per producir chaltschina.

Classificaziun

Ins po classificar chaltgeras en dus tips:

• Ils furns ilsquals vegnevan fabritgads datier da la chava sche lenna e crappa da chaltgina eran avant maun en abundanza. Questa construcziun era betg elavurada dal tuttafatg ma quels furns survevan a la glieud per puder far lur atgna maulta.

• Las chaltgeras permanentas èn furns industrialisads, fixads e construí per utilisar plirs onns quest furns el medem lieu nua ch'ins ha fabritgà la chaltgera.

Construcziun

En emprima lingia, tschertgava ins in terren cun pendenza considerabla ed crappa e lenna en abundanza. Sco continuacziun, fagevan ins ina rusna en la terra d'in dus meters profunditad ed in diameter da quater meters che determinava la capacitat dal furn

Parts que els constitueixen

In furn de chaltschina a Mallorca.

• La combra da combustiun es per metter en la lenna per puder alimentar il fieu.
• Il vasch es il lieu nua che la lenna brischa e la tschendra producida vegn rimnada.
• La combra da cargar es survart, nua ch'ins metta en ils craps.
• Il tschintel es ina paraid circulara a la part inferiura da la chaltgera.
• La vora survescha per rinforzar la part exteriura da la chaltgera ed fatg entras ina lingia da crappa enturn enturn.
• Il chapi es ina rasada d'arschiglia que survescha per impedir che il fieu sorti dil furn.
• La clav, crap che cuviera l'avertura uschia che il furn es isolà dal exteriur.
• Enfurnadur, crap situà a la part bassa da la bucca dal furn.
• La spirala u la fumera es la part bassa che es sco ei para per tut il mund enturn betg curclada cun arschiglia, pertgei quei ei il lieu nua ch'il fieu respira.
• La bucca es l'avertura dal furn nua ch'ins maina viaden ils truncs.
• La portada es la paraid construida da crappa encalladas che surveschan per salvar la calira da la chaltgera.

Utilisaziun e creaziun da chaltschina

Furn de chaltschina cuvrí cun crappa.

Ils furns sudevan a gruppas da chaltginers. Tut las lavurs vegnivan fatgas en lavur cumina entras ils abitants d'in vitg. Quels extravan la crappa ord la chava, fagevan coier quests e plitard schavan currer giu la chaltschina en foss en la terra. Il process da producziun d'ina furnada pudeva durar cun tut las preparaziuns tranter in mais ed in mais e mez.

Emprim da tut, per fabricar la chaltschina necessitavan ins lenna da brisch ch'ins opteneva dal guaud, uschia contonscheva ins en in furn isolà temperaturas tranter 800 e 1000°C. Il process da transfurmar crappa en chaltschina funcziuna grazia a la temperatura che vegn contonschida en in furn rodund che es construí sut il terren. Per contonscher las autas temperaturas necessarias stuevan ins preparar bein avon che dar fieu al furn. Questa preparaziuns fagevan ins savens el schaner e fevrer, perquai ch'ins haveva lura pauca lavur agriculturala. Tut la materia per construir ina chasa vegniva uschia ord la vischinanza dad in vitg.

La producziun da chaltschina ha tegní ina certa impurtanza fin a l'emprima mitad dil 20avel tschientaner. Quai demonstrescha l'existenza da numerus furns e nums sin il territori rumantsch. Da questa activitat antica, tan estesa a les nossas muntagnas, resta sulettamain il testimoni mut da certins furns restaurads u ornads e zuppads entras la vegetaziun.

Guaffens utilisads

Vista superiura d'ina chaltgera.

• Furtga: eina que està formada per un pal de fusta amb una prolongació de ferro formada per dues petites puntes, d'uns 12 centímetres, i serveva per evitar ch ins sa brischa la bratscha cun retrer la força da la bucca dal furn.
• Palfier: Guaffen ch'ei ina petga da fier, furmada cun duas differentas varts. Ina vart en spitg e tschella in chau plat, quai guaffen duvrava ins per rumper la crappa per far mir.
• Zappa: Guaffen de fier cun in spitg ed ina vart sco ina sigir. Quai duvravins per desfar il terratsch a l'ura da baghegiar il furn.
• Sadella: In recipient che s'utilisa per transportar crappa agl interiur dal furn e per puder transportar la chaltschina.

Ulteriurs guaffens ch'ins utilisava fuvan il zappun, il martè ed il fussé.

Localisaziun

Chaltgera a Güel, Aragonia

Ins po chattar chaltgeras en tuts territoris rumantschs. Savens es quai era in num da funs, uschia chattan ins 24 giadas caltgera en las valladas renanas e 25 giadas chalchera en il Grischun ladin. Ins chatta dentant era chaltgeras en autras parts da l'Europa che sumeglian als tips utilisads en Rumantschia.

• A Valchava en Val Müstair sa chatta ina chalchera restaurada a la fin da la via da la chalchera, agl ur dal vitg. Là sa chatta era ina tabla d'informaziun ed in pitschen model.

• A Sent es ina chaltgera medemamain vegnida restaurada egl onn 2010. A Sur En ha ina chalchera pudí vegnir restaurada 1988 grazia a la Societad d'Ütil public che ha salva quest object sco document per las generaziuns vegnentas. A chaschun d'ina festa han ins 2008 puspei stgaldà en il furn e pudí barschar chaltschina cun success.

• En l'Engiadina Auta a Segl tar il Plaun da Lej sa chatta ina furn aut.

• A Laax stà la Casa Caltgera agl ur dal vitg, questa chasa posseda anc il chamin. En stretga vischinanza da la via vers Sagogn sa chatta ina 'caltgera' creschida en cumplettamain e strusch da chattar.

• A Breil en la Val Cuschina en in lieu numnà Favugn sa chatta ina caltgera.

Referenzas

• Camp d'aprenentatge de les Illes Balears
• Grups que hi apareixen de forns de calç i les seves parts.
• Utilitats dels forns i fabricació de la calç.