Vegliadetgna

Dunna pli veglia che pavla muettas

Cun la vegliadetgna è manegiada la part da la vita situada enturn l’aspectativa da vita media da l’uman, pia ils onns tranter la vegliadetgna da creschì mesauna e la mort. Il daventar vegl è savens collià en questa fasa da la vita cun ina diminuziun da l’activitad ed in regress corporal general (senescenza).

Abstrahà da quests fatgs fundamentals – renconuschids en tuttas societads – è il maletg da la vegliadetgna influenzà fermamain tras la cultura. Ina rolla centrala giogan en quest connex tradiziuns religiusas, e quai schizunt en societads secularas, ils commembers da las qualas n’èn savens gnanc conscient da questas tradiziuns. A moda betg unitara vegn er valitada la reputaziun da la vegliadetgna. En bleras culturas vegn quella respectada ed onurada spezialmain; en intginas, sco il giudaissem, vala l’esser vegl schizunt sco cundiziun da viver quasi ideala. En autras percunter, per exempel ad Athen dal temp da l’antica, vegnivan umans vegls exclus sistematicamain. En il Giapun percunter exista dapi il 1966 in di da festa naziunal en onur da las persunas veglias. A tals cuntrasts culturals correspundan a nivel filosofic e psicologic models d’activitad, cumpetenza e schanzas da la vegliadetgna d’ina vart e models da deficit da l’autra vart.

La vegliadetgna vegn tractada e perscrutada en la biologia, medischina, psicologia dal svilup, filosofia, antropologia culturala e sociologia e vegn considerada sut aspects culturals, politics, economics e giuridics. A moda interdisciplinara s’occupa la gerontologia da la vegliadetgna.

Perspectiva biologica

‹Il temp cumonda a la vegliadetgna da destruir la bellezza› (Pompeo Batoni, 1746)

En rom da la biogerontologia – pia da la disciplina parziala da la biologia dal svilup che perscrutescha las raschuns e las consequenzas dal vegnir vegl – vegnan discutadas oz dapli che 300 raschuns pussaivlas per il vegnir vegl. Tranter auter èn quai teorias d’isada ubain teorias da la biologia cellulara che partan da motivs genetics (cf. sutvart).

Perspectiva medicinala

Be paucas malsognas sa mussan exclusivamain u quasi be en la vegliadetgna; bleras cumparan però en la vegliadetgna pli savens. La geriatria – la disciplina da la medischina che s’occupa da las malsognas d’umans vegls – differenziescha tranter malsognas che vegnan associadas cun la vegliadetgna d’ina vart e sindroms da vegliadetgna da l’autra vart. Tar las malsognas che vegnan associadas cun la vegliadetgna tutgan arteriosclerosa (cun infarct dal cor e culp), artrosa, demenza, diabetes mellitus, cateracta (pop. nivla grischa), cancer ed osteoporosa. Als sindroms da vegliadetgna vegnan attribuids reducziun da l’intelligenza, immobilitad, instabilitad (p.ex. cupitga en la vegliadetgna), incontinenza e la reducziun da las prestaziuns sensitivas.

Perspectiva religiusa

Giudaissem e cristianissem

La sentenza da basa dal Vegl Testament areguard la vegliadetgna, la quala vala tant per la religiun giudaica sco er per la religiun cristiana, sa cloma: ‹Ina vita lunga e cumplenida è in regal da Dieu.› Sco fortunà vegn considerà tgi che mora «vegl e sazià da la vita».

Bleras da las ideas areguard la vegliadetgna ch’èn derasadas fin oz en l’Occident derivan – senza ch’ins saja conscient da quai – dal Vegl Testament. Là vegn la vegliadetgna connotada cun fermezzas sco sabientscha ed experientscha, ma er cun flaivlezzas sco la prestaziun sensitiva e la sanadad che sa sminueschan. Cumbain che las flaivlezzas e limitaziuns ch’èn colliadas cun la vegliadetgna na vegnan betg taschentadas, è quella connotada en il giudaissem tras e tras a moda positiva. Il Nov Testament cuntegna be paucas passaschas che s’occupan explicitamain cun la vegliadetgna; quellas sa differenzieschan strusch dal Vegl Testament, uschia che er il cristianissem ha recepì in maletg da la vegliadetgna che sumeglia quel dal giudaissem.

Islam

Tar las paucas passaschas en il Coran che tractan la vegliadetgna tutga quella ch’i dependia dad Allah sche l’uman haja ina curta ubain ina lunga vita. Sco en il giudaissem e cristianissem èn ils uffants er dumandads en l’islam da tractar lur geniturs en la vegliadetgna cun buntad e stima.

Francà culturalmain en la societad muslima è il cumond da respectar l’experientscha da vita da la veglia generaziun. L’auta stima che quella giauda qua deriva tranter auter dal fatg ch’igl è pussaivel a blers cartents pir en l’auta vegliadetgna da far il pelegrinada a Mecca.

Budissem

Il budissem, il qual concepescha la vita resp. il ciclus da renaschientschas sco suffrientscha, vegn er la vegliadetgna (jarā) chapida sco suffrientscha (dukkha); quella cumpara uschia en ina retscha cun la suffrientscha p.ex. da la naschientscha, da la malsogna u da la mort. Il motiv per la suffrientscha èn ils trais tissis spiertals engurdientscha, gritta e tschorventada resp. il vulair sa tegnair vi dal passager. Per che la suffrientscha sa stizzia, ston questas mendas vegnir surmuntadas tras la Nobla Senda octupla. La vegliadetgna vala en il budissem – tuttina sco malsogna e mort – sco «currier dals dieus» ch’admonescha ils umans da reflectar seriusamain davart la vita.

Hinduissem

Il hinduissem è parentà stretgamain cun il budissem e parta cun quel tranter auter ils concepts da renaschientscha e spendrament. Ina differenza tranter las duas religiuns è tranter auter da vesair en quai ch’il hinduissem na considerescha l’aspiraziun occidentala d’avair success, da giudair e da cuntanscher bainstanza betg sco invana. Las obligaziuns socialas dals cartents èn fixadas en la Manusmriti, in cudesch da leschas che descriva er las obligaziuns da las differentas fasas da la vita. Duas da las quatter fasas correspundan a la vegliadetgna: Vanaprastha ‹quel che va en la solitariadad dal guaud› e Sannyasin (‹quel che dat si il mund›). L’expressiun Vanaprastha sa referescha ad in um tranter 50 e 74 onns che sa retira da la vita mundana per viver sco in eremit; Sannyasin manegia in stadi en il qual la transiziun tranter vita materiala e vita spirituala è anc pli avanzà.

Confuzianissem

Las ductrinas da Confuzius cumpiglian in grond dumber da perscripziuns co sa cumportar envers ils geniturs; en il center stat però la referenza genealogica (veneraziun dals antenats). Las paucas passaschas che discurran explicitamain da la vegliadetgna (dals geniturs) dumondan dals giuvens da respectar e tgirar quels. Cumbain che la vegliadetgna na vegn betg be colliada cun sabientscha, mabain er cun flaivlezza, vala ina lunga vita sco motiv da sa legrar.

Perspectiva filosofica

Cicero

Cicero

En sia scrittira ‹Cato maior de senectute› (45/44 a.C.) sa drizza il scriptur e filosof roman Marcus Tullius Cicero cunter las lamentaschuns che vegnian adina fatgas valair envers la vegliadetgna. Tranter auter renda el attent che surtut quels resentian la vegliadetgna sco stentusa che sajan er gia stads malcuntents en autras fasas da la vita. Ins na duaja er betg sa lamentar d’effectivamain avair cuntanschì ina vegliadetgna ch’ins haja vulì cuntanscher dapi daditg. Cicero pledescha per ina vegliadetgna activa che mantegna e fa diever da sias resursas (forza spiertala, raschun, intelligenza, sabientscha, memoria, premura, diligenza) e che chatta senn en l’occupaziun cun l’art e la scienza. Ch’ils desideris e garegiaments da la giuventetgna laschian suenter en la vegliadetgna considerescha Cicero sco benedicziun, pertge che quels mainian gea be a sventira. Schizunt la vischinanza da la vegliadetgna tar la mort na considerescha el betg sco disgrazia, pertge che tut en la natira saja passager, e n’emportia betg sch’ins craja en ina vita suenter la mort u betg: in stadi en il qual ins sa sentia mal na portia la mort per franc betg.

Michel de Montaigne

En ses essai davart la vegliadetgna (1580) pledescha er il filosof franzos Michel de Montaigne per ina vegliadetgna activa, en la quala ins duaja s’occupar uschè ditg sco pussaivel da sia professiun u d’autras activitads a favur dal bainstar general.

Perspectiva da la psicologia da svilup

Charlotte Bühler, ina da las fundaturas tant da la psicologia da svilup sco er da la gerotopsicologia, ha gia rendì attent l’onn 1933 che l’uman sa sviluppia l’entira vita. Ella è però stada da l’avis che l’occupaziun psicologica principala en la vegliadetgna saja quella da sa preparar sin la fin, ed ha perquai concepì il svilup psicologic da l’uman sco curva che creschia fin la mesadad da la vita e crodia silsuenter cuntinuadamain. Quest model da deficit da la vegliadetgna vala en la gerontologia dapi ils onns 1980 sco antiquà.

Il psicanaliticher Erik H. Erikson ha descrit la vegliadetgna en ses model da stgalims dal svilup psicosocial sco fasa da la vita, en la quala la vita interna sa spleghia en il champ da tensiun tranter ils dus pols «integritad» e «desperaziun». Il conflict da basa da la vegliadetgna consistia en la sfida d’acceptar tant la vita sin la quala ins guardia enavos sco er la mort ch’ans spetgia.

Perspectiva sociologica

La sociologia da la vegliadetgna – ina disciplina relativamain nova che s’occupa da las cundiziuns da viver socialas da la glieud veglia – descriva la situaziun da famiglia, da lavur, da temp liber e d’abitar da glieud veglia, e quai surtut en pajais ritgs occidentals.

Perspectiva da l’istorgia sociala

En las societads industrialas modernas è la noziun da la vegliadetgna colliada stretgamain cun la sortida da la vita professiunala resp. il cumenzament da la pensiun. Premissa per l’identificaziun da ‹vegliadetgna› e ‹pensiun› – sco er per l’extensiun absoluta e relativa da questa fasa da la vita – ha furmà la creaziun d’instituziuns da provediment social da vegliadetgna. En quel mument ch’il stadi social ha surpiglià quest’incumbensa, èn a medem temp vegnids distgargiads ils sistems da segirezza tradiziunals, surtut ils perdavant ch’han uschia pudì s’adattar meglier als martgads da lavur moderns.

L’emprim pajais dal mund ch’ha introducì tras lescha in’assicuranza da rentas è stà l’Imperi tudestg (1889). En Svizra è l’Assicuranza per vegls vegnida introducida il 1948.

Per approfundar: il vegnir vegl

Uman en auta vegliadetgna

La noziun ‹vegliadetgna› sa referescha per ordinari a la fasa da vita d’umans pli vegls e manegia il resultat dal vegnir vegl. Cuntrari a quai designescha la noziun ‹vegnir/daventar vegl› surtut ils process e mecanissems che mainan a la vegliadetgna e che furman uschia la basa da l’esser vegl.

Il vegnir vegl è in process biologic cuntinuant ed irreversibel da la gronda part dals organissems multicellulars che maina gradualmain a la perdita da las funcziuns dal corp e dals organs saunas e chaschuna la finala la mort biologica. Il vegnir vegl è per lunschor il pli grond factur da risico per diversas malsognas sco cancer, malsognas dal cor coronaras, malsogna d’Alzheimer, malsogna da Parkinson ed insuffizienza dals gnirunchels cronica. La durada da vita maximala ch’in individi po cuntanscher, vegn limitada a moda essenziala tras il vegnir vegl.

Il vegnir vegl furma sco process fisiologic ina part integrala da la vita da tuts organissems superiurs ed in dals fenomens da la biologia che vegn fin uss chapì il pli pauc. Acceptà en general en la perscrutaziun èsi ch’ina retscha da mecanissems autamain cumplexs, fin uss per gronda part anc betg sclerids, è responsabla per il vegnir vegl. Quels influenzeschan e limiteschan la durada da vita da sistems biologics sco cellas ed ils organs, tessids ed organissems che sa basan sin quellas. Sin la dumonda daco che organissems daventan vegls datti in grond dumber da respostas fitg differentas, ma fin uss nagina resposta cumplessiva renconuschida scientificamain.

Definiziun e cunfinaziun

Per il vegnir vegl sez na datti nagina definiziun scientifica acceptada generalmain. Ina definiziun pli nova considerescha mintga midada temporala ch’ha lieu en il decurs da la vita d’in organissem sco vegnir vegl. Latiers tutgan tant process da madiraziun en l’uffanza che vegnan giuditgads sco positivs sco er svilups degenerativs tar creschids pli vegls che vegnan considerads sco negativs. Partind da questa definiziun cumenza il vegnir vegl tar creatiras superiuras immediat suenter che la cella da sperma e la cella d’ov èn s’unidas e maina a la mort da l’organissem. Auters gerontologs defineschan il vegnir vegl be sur midaments temporals negativs, per exempel la sperdita da funcziun d’organs u il process da senescenza che suonda a l’adolescenza.

Il mediciner tudestg e fundatur da la gerontologia, Max Bürger, ha definì il 1960 il daventar vegl sco midada irreversibla, temporala da structuras e funcziuns da sistems vivents. La summa da las midadas corporalas e spiertalas davent da la cella sexuala fin la mort numna Bürger biomorfosa. Tgenins da quests midaments ch’ins vul attribuir al vegnir vegl lascha però bler spazi per interpretaziuns. Il gerontolog american Leonard Hayflick definescha il vegnir vegl sco summa da tut las midadas che succedan en in organissem durant sia vita e che mainan a la sperdita da funcziun da cellas, tessids, organs e la finala a la mort. Per Bernard L. Strehler sa lascha il vegnir vegl d’organissems da pliras cellas definir sur trais caracteristicas:

• Universal: Ils process dal vegnir vegl èn avant maun e concepids tar tut ils individis d’ina spezia a medema moda.
• Immanent al sistem: Il daventar vegl è ina furma en la quala tutta vita sa manifestescha baud ni tard. Ils process dal vegnir vegl han er lieu senza facturs exogens.
• Irreversibel: Il vegnir vegl succeda adina be en ina direcziun. Ils midaments ch’han lieu en quest connex èn irreversibels.

Sur questa definiziun da la scienza natirala or è il vegnir vegl tar l’uman il process socialmain cumplex e da bleras dimensiuns dal percurrer las fasas da la vita da la naschientscha fin la mort. La disposiziun genetica ed ils midaments biologics furman ils elements centrals da l’interacziun cumplexa tranter uman ed ambient. Ils process dal daventar vegl èn suttamess a giudicaments subjectivs, biologics, biografics, socials e culturals. Il vegnir vegl sez è in fenomen cun aspects tant biologics sco er fisics e socials.

Il vegnir vegl primar e secundar

Areguard il vegnir vegl vegn fatg la differenza tranter duas furmas, il vegnir vegl primar ed il vegnir vegl secundar:

• Il vegnir vegl primar, er vegnir vegl fisiologic, vegn chaschunà tras process cellulars ch’han lieu en absenza da malsognas. Questa furma dal vegnir vegl definescha per in organissem sia durada da vita maximala. Tar l’uman giascha questa valur tar radund 120 onns e vegn designada cun il bustab grec ω (omega, simbol per la fin). Auters auturs prendan per ω 122,45 onns. Igl è quai la vegliadetgna che Jeanne Calment ha cuntanschì – fin uss la pli auta vegliadetgna da l’uman verifitgada. Fin uss n’èn enconuschents nagins meds u metodas tras ils quals il vegnir vegl primar da l’uman sa laschass retardar u schizunt impedir. En divers models d’animals èsi stà pussaivel da retardar il vegnir vegl primar tras diversas mesiras sco per exempel la restricziun da calorias u tras meds sco rapamicin.
• Sco vegnir vegl secundar – che na vegn betg tractà en quest artitgel – designeschan ins percunter las consequenzas d’influenzas exteriuras che reduceschan la durada da vita maximala. Quai pon esser malsognas, mancanza da moviment, in’alimentaziun sbagliada u il consum da tissis enivrants. Il vegnir vegl secundar sa lascha pia influenzar tras la moda da viver.

Senescenza

Senescenza (lat. senescere ‹vegnir vegl›) n’è nagin sinonim per il vegnir vegl. Senescenza sa lascha definir sco creschientscha da la mortalitad e/u diminuziun da la fertilitad ch’èn colliadas cun la vegliadetgna. Il vegnir vegl po manar a la senescenza: La senescenza è la fasa degenerativa dal vegnir vegl. Be sch’ils effects nuschaivels s’accumuleschan a moda graduala èsi inditgà da discurrer da senescenza. Savens na sa lascha betg distinguer cler tranter vegnir vegl e senescenza. Il cumenzament da la senescenza vegn per il pli fixà suenter la fin da la fasa da reproducziun; igl è quai ina determinaziun arbitrara che na tegna betg quint dals process ch’han lieu tar differentas spezias. Uschia mussan vertebrads fenomens da senescenza sco per exempel la concentraziun dal pigment da vegliadetgna lipofuscin anc durant la fasa reproductiva e pileschs d’aua mettan malgrà senescenza fin lur mort ovs fertils. In segn caracteristic da la senescenza è che la rata da mortalitad crescha durant quest temp.

Blers midaments en organissems creschids per raschuns da vegliadetgna, sco per exempel ils chavels che vegnan grischs, n’han nagina u strusch in’influenza sin la vitalitad u sin la durada da vita.

Aspectativa da vita e potenzial da vita

Svilup da l’aspectativa da vita en pajais industrialisads

Tant l’aspectativa da vita media sco er la durada da vita maximala ω sa differenzieschan fermamain da spezia tar spezia. Sco exempels extrems pon valair las mustgas efemeras d’ina vart e las tartarugas gigantas da l’autra. L’aspectativa da vita statistica d’in singul individi è tar mintga spezia bundant pli bassa che la durada da vita maximala pussaivla. La mort tras catastrofas sco malsognas, accidents u animals da preda ha per consequenza che la gronda part da las spezias n’arrivan en libertad betg datiers da lur valur per ω. Be ina pitschna part dals mortoris èn d’attribuir al vegnir vegl. Tar l’uman sa lascha observar en l’istorgia da ses svilup, surtut dals ultims 100 onns, in’avischinaziun cuntinuanta da l’aspectativa da vita media da la populaziun a la durada da vita maximala.

Furmas dal vegnir vegl betg biologicas

Sper il vegnir vegl biologic datti tar l’uman anc autras furmas dal daventar vegl. Tar quellas tutga il vegnir vegl psicologic. Cun quai èn manegiads ils midaments da las funcziuns cognitivas, da l’experientscha e da la savida sco er dal resentir subjectiv areguard las pretensiuns, incumbensas e pussaivladads da la vita. En quest connex pon er sa furmar tras la vegliadetgna fermezzas, sco per exempel experientschas, strategias d’agir e sistems da savida sin champs specifics.

Cun il vegnir vegl social èn manegiads ils midaments en la posiziun sociala che resultan cun avair cuntanschì ina tscherta vegliadetgna u in tschert passadi da status. Il mument che la vita professiunala va a fin e che cumenza la vegliadetgna da pensiun, furma en la societad industriala il passadi da status cun il qual cumenza il vegnir vegl social. L’Organisaziun mundiala da la sanadad promova dapi ils onns 1990 tras il concept dal vegnir vegl activ la finamira da mantegnair tar persunas veglias cumpetenzas e da dar chaschun d’applitgar quellas en la societad.

Organissems che n’èn betg pertutgads dal vegnir vegl

Vegnir vegl è in process ch’accumpogna blers organissems superiurs durant lur entira vita e che po la finala manar a lur mort. Blers organissems cun cellas somaticas differenziadas (cellas dal corp ‹normalas›, diploidas) e gamets (cellas sexualas, haploidas) vegnan vegls e moran.

Plantas perennas (da plirs onns) furman qua in’impurtanta excepziun, damai ch’ellas èn tras multiplicaziun vegetativa potenzialmain immortalas. En la flora exista in grond dumber da spezias che na daventa – tenor il stadi d’enconuschientschas actual – betg veglia. Per exempel producescha in ruver da milli onns mintg’onn feglia e glondas da precis la medema qualitad. Sche la planta mora, alura pervi d’influenzas exteriuras sco incendi u infecziun da bulieus.

Blers organissems pli bass, senza gamets, na vegnan betg vegls ed èn potenzialmain immortals. Ins discurra en quest connex er d’ina immortalitad somatica. Tar quests organissems ch’èn potenzialmain immortals tutgan ils procariots, blers protozons (p.ex. amebas ed algas) sco er spezias cun divisiun da la cella asexuala (p.ex. er multicellulars sco polips d’aua dultscha). Facticamain han quests organissems però tuttavia ina durada da vita limitada. Facturs exteriurs sco midaments ecologics u animals da preda limiteschan considerablamain l’aspectativa da vita e mainan a l’uschenumnada mort tras catastrofa.

Da spezial interess scientific èn spezias superiuras che, suenter esser daventads adults, na vegnan evidentamain betg veglias e na mussan praticamain nagins indizis da senescenza. La caracteristica da talas spezias è il fatg che lur rata da reproducziun e da mortalitad resta constanta sur tut ils onns; cuntrari a spezias che vegnan veglias resta lur mortalitad specifica pia constanta er en la vegliadetgna. Per intginas spezias vegn questa caracteristica supponida, uschia per exempel per la spezia da pertga Sebastes aleutianus, da la quala ha pudì vegnir cumprovada in exemplar da 205 onns, e per la tartaruga da palì americana. Intgins auturs vesan er tar il ratun niv da sablun – sco sulet mammal fin qua – ina senescenza negligibla. Da cumprovar ch’ina spezia superiura dispona insumma d’ina senescenza negligibla è fitg difficil: exemplars extrem vegls èn fitg rars, damai che nagina spezia è immuna cunter la mort tras catastrofa, e datas d’animals che vegnan tegnids en fermanza n’existan betg anc per in spazi da temp suffizient. Il postulat da la senescenza negligibla è pir vegnì formulà l’onn 1990.

La medusa Turritopsos Nutricula duai esser abla da renovar sias cellas, cur che las funcziuns vitalas laschan suenter. Tenor il perscrutader Ferdinando Boero sfundra ella sin il fund da la mar cur che quest stadi è cuntanschì e regenerescha là ses volumen da cellas. Sche questas supposiziuns èn correctas, viva questa medusa teoreticamain infinitamain sch’ella na vegn betg per exempel mazzada tras auters animals.

Tar spezias che na vegnan betg veglias è la probabilitad da la mort independenta da la vegliadetgna. La rata da mortalitad tenor vegliadetgna è perquai constanta. La curva da surviver da talas spezias è, en represchentaziun mez logoritmica, ina lingia guliva.

Tar las bacterias ‹immortalas› ubain tar levons che sa dividan èn las cellas filialas copias quasi identicas da las cellas d’origin. I vegn discutà, schebain i sa lascha propi discurrer en quest connex d’immortalitad, la finala naschan dus novs individis. Independentamain da questa dumonda filosofica na dastgan talas cellas mussar nagins segns da vegliadetgna: quels vegnissan dads vinavant ins las cellas filialas, s’accumular en quellas da generaziun tar generaziun e la finala eliminar l’entira spezia. En organissems da bleras cellas ed en levon che fa chatschs po percunter avair lieu in’inveteraziun en las cellas somaticas resp. en las cellas-mamma. Las cellas schermigliantas ch’èn impurtantas per il mantegniment da la spezia – en il cas dal levon las cellas filialas – ston percunter restar intactas.

Organissems da model da la perscrutaziun dal vegnir vegl

Senza il vegnir vegl fiss la probabilitad da murir da tut temp tuttina gronda (lingia interrutta)

Per la perscrutaziun da basa davart ils process e las raschuns dal vegnir vegl vegn per ordinari fatg diever da spezias da curta vita sco drosofilas, fils-serp e mieurs. Intercurids vegnan tranter auter ils effects da substanzas activas potenzialas, dal nutriment e d’autras cundiziuns da viver exteriuras sco er da la manipulaziun dal genom. Process da vegnir vegl da l’uman ch’han lieu sur decennis na sa laschan percunter betg analisar bain en questa moda; tar las drosofilas èn per exempel associadas cun la vegliadetgna autras malsognas che tar l’uman.

Intginas gruppas da perscrutaders van in’autra via. Ellas intercureschan il genom e las cundiziuns da viver da spezias che vegnan relativamain veglias. Tranter quellas tutgan surtut il ratun niv da sablun e la spezia d’utschè-mezmieur Myotis lucifugus. Ils ratuns nivs da sablun surpassan areguard la durada da vita maximala ruiders da medema grondezza per il factur nov. Els n’enconuschan nagin augment da la mortalitad lià a la vegliadetgna, sco che quai è uschiglio il cas tar tut ils auters mammals. Ultra da quai mussan ratuns nivs da sablun durant l’entir decurs da la vita be fitg paucs midaments liads a la vegliadetgna. Las femellas reproductivas han fin en la terza decada da la vita ina fertilitad tuttina auta. Fin uss n’han ins er observà tar nagin ratun niv da sablun tumors spontans. La spezia d’utschè-mezmieur da l’autra vart cuntanscha in pais maximal da 14 grams e daventa en libertad fin 34 onns veglia. Er il genom da la balena da la Grönlanda, che po vegnir fin 200 onns veglia, è d’interess scientific.

Patologia dal vegnir vegl

Vegnir vegl è in process fisiologic e nagina malsogna. La vegliadetgna furma però in impurtant factur da risico per la sanadad. Il fatg che l’organissem na po betg pli s’adattar uschè bain en la vegliadetgna e che la forza da resistenza è pli pitschna, ha per consequenza che quel daventa pli flaivel envers disturbis. Malsognas cronicas vegnan pli frequentas, cumparan savens communablamain ed augmentan la mortalitad. La rata da mortalitad crescha a moda exponenziala cun l’augment da deficits corporals. Tipicamain s’accelerescha l’accumulaziun da tals deficits tar glieud veglia avant lur mort.

Il vegnir vegl n’è per ordinari betg la raschun da la mort primara: Ils midaments cellulars e, sa basond sin quai, organics augmentan la probabilitad da murir d’ina malsogna da vegliadetgna ubain d’ina malsogna ch’è en giuvens onns plitost nuncritica. Tipicas malsognas da vegliadetgna èn malsognas cardiovascularas, malsognas da las avainas dal tscharvè, bronchitis, diabetes mellitus tip II, osteoporosa, artrosa ed er cancer. Malsognas da vegliadetgna èn in dals motivs principals, daco che la durada da vita maximala po be vegnir cuntanschida darar.

Ord vista fisiologica è il vegnir vegl segnà d’ina sperdita plauna, progressiva da las funcziuns corporalas, da la quala tut ils sistems d’organs èn pertutgads. Cura che questas funcziuns laschan suenter, è fitg different d’organ tar organ. Uschia sa sbassa per exempel la prestaziun dals gnirunchels tar l’uman gia en il decurs da l’uffanza, entant che la sveltezza dal sistem da la gnerva sa diminuescha pir a partir da 30 onns. Cun l’ir dal temp sa lascha per exempel observar ina diminuziun da la capacitad vitala da la funcziun dal lom, da la capacitad d’absorpziun d’oxigen maximala, da la flussiun da sang en il tscharvè ed en il dir sco er dal volumen da las battidas dal cor. Il pli impurtant midament neurologic è ina diminuziun da la funcziun da la memoria. Il sistem ormonal producescha damain ormons ed il tract digestiv reducescha la secreziun d’encims da digestiun e l’utilisaziun da substanzas nutritivas. Ultra da quests midaments liads ad organs specifics sa lascha er constatar ina sperdita sistematica da proteins da structura, quai che sa mussa surtut en ina reducziun da la massa musculara, dal tessì colliant e dal tessì da grass da l’ipodermis.

En la gronda part da las naziuns industrialas è l’aspectativa da vita quasi sa dublegiada ils ultims 100 onns. Il motiv furman surtut cundiziuns igienicas bundant meglras, la reducziun da la rata da mortalitad tar novnaschids e terapias effectivas sco er la prevenziun en connex cun in grond dumber da malsognas acutas. En ils Stadis Unids eran las trais raschuns da la mort las pli frequentas, cun ina cumpart da 31 %: malcostas, tuberculosa e diarrea; il 2002 percunter eran quai malsognas dal cor, cancer ed apoplexia (culp), trais malsognas ch’èn associadas cleramain cun la vegliadetgna, e quai cun ina cumpart da 61 % da tut ils mortoris. La consequenza da quest svilup è che adina dapli umans vegnan vegls. La durada da vita maximala da ca. 120 onns n’è però betg sa midada tras quai. Il gerontolog Leonard Hayflick suppona che questa valur saja restada constanta ils ultims 100 000 onns da l’istorgia da l’umanitad.

Influenzas geneticas

Tar Antechinus agilis, ina spezia da bursalin, mora il mastgel immediat suenter la paregliaziun en consequenza d’ina surproducziun da testosteron e cortisol

Las extremas differenzas per ω tar las singulas spezias vegnan argumentadas da vart da la gronda part dals scienzads cun determinaziuns geneticas, quai ch’è però contestà. Sco vegnir vegl programmà designesch’ins la biomorfosa (er ontogenesa) e la differenziaziun che vegnan dirigidas tras ils gens. Fitg cuntravers vegn percunter discussiunà, schebain i dettia er ina senescenza programmada e schebain quella furmia la raschun per las differenzas dad ω tranter las singulas spezias.

In vast consens regia percunter areguard il fatg ch’il vegnir vegl e l’aspectativa da vita entaifer ina spezia vegnan influenzads da tscherts gens. Uschia vegnan er tar l’uman omadus aspects determinads, sper il stil da viver ed autras influenzas exteriuras, per part tras sia genetica. Ins suppona che la cumpart da la disposiziun genetica a l’aspectativa da vita muntia a 20 fin 30 %.

Da l’autra vart na sa lascha betg concluder d’ina disposiziun genetica areguard il daventar vegl ch’igl existia in program genetic en connex cun il vegnir vegl u schizunt in gen specific che promovia quest process. Almain tar l’uman na datti nagins gens che fissan responsabels per il vegnir vegl; ma i dat indizis ch’il vegnir vegl pudess vegnir regulà tras tscherts gens.

En spazis da viver natirals sa lascha la mortalitad da spezias – cun excepziun da l’uman – surtut manar enavos sin raschuns externas (mort tras catastrofa). Vegnir vegl è in fenomen secundar che na cumpara strusch en abitadis natirals, damai che la gronda part dals individis moran gia avant. Or da quest fatg sa lascha concluder ch’in ‹program mortal genetic› sco resultat d’ina selecziun evoluziunara è pauc probabel. Il vegnir vegl sa lascha manar enavos main sin process deterministics (v.d. sin eveniments futurs che fissan predestinads), mabain plitost sin process stocastics (v.d. sin process casuals ch’han lieu en il decurs dal temp).

Teorias davart il vegnir vegl

Areguard la dumonda, daco che tut ils organissems pli sviluppads vegnan vegls, datti fin oz nagina resposta ch’avess chattà in’acceptanza scientifica generala. Per il vegnir vegl e per la mort ch’è colliada cun quai datti er per organissems pli cumplexs – inclus l’uman – nagina lescha da la natira che ‹prescrivess› necessariamain quest process. Il biolog american George C. Williams ha formulà quai il 1957 cun ils suandants pleds: «I fa propi surstar – suenter che l’ovra miraculusa da l’embriogenesa è terminada – ch’in metazoon cumplex fa naufragi vi da la sfida, che para bler pli simpla, da mantegnair quai ch’è gia vegnì creà.»

Las raschuns dal vegnir vegl primar èn eterogenas ed ordvart cumplexas. En consequenza da quai han ins gia dumbrà il 1990 radund 300 teorias areguard il vegnir vegn; ma nagina da quellas è abla d’explitgar suletta il process. Las teorias davart il vegnir vegl sa laschan parter en duas gruppas principalas: teorias da donns e teorias che stattan en connex cun l’evoluziun. Actualmain è la gronda part dals scienziads da l’avis che surtut l’evoluziun gioga qua in’impurtanta rolla.

La sveltezza dal vegnir vegl determinescha l’aspectativa da vita maximala d’in individi. D’ina spezia a l’autra datti qua grondas differenzas. Tranter ils dus mammals mieur da chasa e balena da Grönlanda datti per exempel ina differenza da quasi dus urdens da grondezza. La construcziun da las cellas dal corp, dals elements constitutivs da las duas spezias, è quasi identica. Er tar ils organs e tessids ch’èn furmads or da cellas existan ord vista funcziunala strusch differenzas. Las differenzas essenzialas èn da chattar en il genom, er sche schizunt quel è tut en tut fitg sumegliant.

La durada da vita maximala vegn determinada d’in grond dumber da fitg differents gens. Quests gens na vegnan evidentamain betg selecziunads ed els n’influenzeschan betg directamain il process da vegnir vegl. Il daventar vegl sco tal furma per gronda part la consequenza da l’accumulaziun da donns somatics, damai ch’i vegnan impundids per il mantegniment da quel be resursas (energia) limitadas. Las resursas ch’èn avant maun ston numnadamain vegnir repartidas tranter la conservaziun da sasez, la creschientscha e la reproducziun. Ultra da quai existan gens pleiotrops (v.d. ch’effectueschan differentas caracteristicas fenotipicas), ils quals èn en giuvens onns d’avantatg per l’organissem, ma s’effectueschan cun la vegliadetgna a moda negativa.

Teorias da donns

Tar las teorias las pli popularas areguard il vegnir vegl tutgan quellas che focuseschan sin donns. Tenor quellas resulta il daventar vegl da la summa da donns che vegnan effectuads da process destructivs sco oxidaziun, isada u l’accumulaziun da products secundars nuschaivels dal metabolissem. Tenor questas teorias vegnan organissems – ditg a moda simplifitgada – vegls tuttina sco in auto u sco la fatschada externa d’in edifizi.

Henri Bergson

La pli enconuschenta teoria en quest connex è quella dals radicals libers da Denham Harman. Quellas serva er sco model explicativ per la furmaziun da malsognas sco per exempel cancer, arteriosclerosa, diabetes mellitus ed Alzheimer. Antioxidants ch’èn abels en il labor da tschiffar radicals libers, vegnan considerads sco substanza activa potenziala cunter il vegnir vegl e cunter malsognas colliadas cun il vegnir vegl.

Sco teoria explicativa furman questa e diversas autras teorias da donns bain in’avischinaziun pussaivla als process dal vegnir vegl; ma ellas na respundan betg la dumonda, daco che organissems vegnan vegls. Ultra da quai n’è la cumparegliaziun cun il vegnir vegl d’in object senza vita (auto, fatschada) da princip betg correcta: Organissems furman sistems dinamics cun in metabolissem permanent; els cumbattan lur entira vita cunter l’entropia (Henri Bergson).

En l’interval da circa set onns remplazza il corp uman radund 90 % da las cumparts or da las qualas el exista. Cellas dal corp disponan d’in grond dumber da mecanissems da reparatura. En il genom da mintga singula cella dal corp da l’uman han per exempel lieu mintga di bleras rupturas, sperditas ed auters donns che pon per gronda part vegnir reparads tras mecanissems correspundents. Cellas mortas en organs pon vegnir remplazzadas tras novas ed intginas spezias èn schizunt ablas da reconstruir dal tuttafatg parts dal corp ch’èn idas a perder. Ina resposta sin la dumonda daco che quests process da reparaziun ch’èn senza dubi avant maun en blers organissems vegnan tratgs a niz be a moda insuffizienta, na porschan las teorias da donns betg.

Teorias evoluziunaras areguard il vegnir vegl

Cuntrari a las teorias da donns ch’explitgeschan co ch’in organissem vegn vegl, emprovan las teorias che sa basan sin l’evoluziun da respunder la dumonda daco che quest process ha lieu. Il vegnir vegl furma tenor questas teorias ina consequenza dal svilup da l’evoluziun. Las emprimas creatiras ch’èn sa furmadas sin terra na vegnivan betg veglias. Il vegnir vegl è sa furmà en il decurs da l’evoluziun sco caracteristica da creatiras superiuras.

Questas teorias èn ablas d’explitgar ina retscha da fenomens che stattan en connex cun il vegnir vegl. Er en divers organissems da model ha pudì vegnir cumprovada ina relaziun tranter teoria ed experiment.

Fin oz na datti anc nagina explicaziun generala per il vegnir vegl a basa da la biologia evoluziunara. Ina caracteristica che limitescha la durada da la vita e restrenscha ultra da quai la fasa da la fritgaivladad, ha effects negativs sin la fitness da Darwin. Schizunt Charles Darwin sez era conscient da quest problem ed ha supponì che la durada da vita limitada dals organissems superiurs stoppia avair in niz che cumpenseschia il dischavantatg dal vegnir vegl e da la mort. Tge niz che quai duai esser, n’è Darwin betg stà bun d’explitgar.

Il daventar vegl programmà

Las emprimas teorias evoluziunaras areguard il vegnir vegl han ins formulà en il 19avel tschientaner immediat suenter che la teoria da l’evoluziun è vegnida publitgada. Il biolog tudestg August Weismann ha considerà l’onn 1881 il vegnir vegl ed – en consequenza da quai – il murir sco necessitad che resultia da l’evoluziun, perquai che quella servia al surviver da la spezia. Tenor quai procuria il vegnir vegl che las generaziuns precursuras na stettian betg en concurrenza cun lur descendents per nutriment e spazi da viver. Ils vegls fan per uschè dir plazza als giuvens, per che quels hajan meglras schanzas en il cumbat d’existenza. Weismann ha argumentà che l’immortalitad saja senza niz per in individi, damai che quel vegniss tuttina mazzà baud ni tard tras in accident u tras blessuras betg guaridas dal tuttafatg. Gist quest ultim cas manass ad organissems pli vegls che fissan main fit ch’ils giuvens. Ils vegls duvrassan alura resursas che vegnissan investidas meglier en ils giuvens. La mort d’organissems vegls en consequenza da senescenza furmia uschia in avantatg da selecziun per la spezia. Dapi l’entschatta dal 21avel tschientaner enconuscha la teoria dal vegnir vegl programmà ina renaschientscha.

Ideas da basa da las teorias evoluziunaras actualas

La discussiun actuala areguard l’influenza da l’evoluziun sin il vegnir vegl sa lascha – cumbinond diversas teorias e simplifitgond fermamain – descriver sco suonda:

A mintga organissem stattan be a disposiziun resursas limitadas. Quellas sto el reparter sin creschientscha, conservaziun da sasez e multiplicaziun. Mintg’investiziun en in da quests process che stattan en concurrenza in cun l’auter maina ad ina stgarsezza da resursas tar in dals dus auters process. Mintga organissem adattescha sia strategia da ciclus da vita a la quantitad e repartiziun da las resursas ch’èn disponiblas en ses habitat.

Curvas da survivenza da tschintg differents organissems (simplifitgà)

Las curvas da survivenza da tut las creatiras che vivan en libertad mussan che la mort tras catastrofa – per exempel tras animals da preda, malsognas u cundiziuns da viver che sa midan a moda dramatica – furma il cas normal. In’investiziun en in’immortalitad potenziala fiss sut talas cundiziuns in’investiziun fallada. Per la survivenza da la spezia è in’investiziun en l’atgna creschientscha (per exempel per vegnir chatschà da main animals da preda) u – quai ch’è surtut il cas – en dapli descendenza ina moda pli effizienta d’impunder las resursas. Perquai che la gronda part dals individis moran avant ch’els cuntanschan l’aspectativa da vita maximala, exista ina memia pitschna pressiun da selecziun sin organissems vegls per ch’i pudessan sa metter tras mecanissems da reparatura.

Tenor la teoria da l’evoluziun descritta stuessan però spezias ch’han ina pli pitschna probabilitad da murir tras ina catastrofa, per exempel perquai ch’els vegnan chatschads da damain inimis, viver pli ditg. Talas spezias avessan gì avunda temp da sviluppar mecanissems da protecziun per mantegnair a lunga vista las funcziuns vitalas, per exempel en furma da mecanissems da protecziun antioxidativs. Quai è tranter auter il cas tar ils utschels, ils quals han – cumpareglià cun auters mammals da medema grondezza – in’aspectativa da vita ch’è tschintg fin diesch giadas pli auta. Il medem vala er per utschels-mezmieur, per tartarugas u per l’uman. E schizunt entaifer la medema spezia po l’evoluziun vegnir manada tras la mancanza d’animals da preda en direcziun d’in vegnir vegl ralentà. In exempel furma l’opossum da Virginia (Didelphis virginiana): Ina populaziun ch’è separada dapi 4500 onns da la terra franca vegn chatschada d’in dumber d’animals da preda bundant pli pitschen; e propi vegnan quests exemplars cleramain pli plaun vegls che la populaziun sin la terra franca.

La curva da survivenza da l’uman sa distingua – ord vista da l’istorgia da l’evoluziun – pir dapi in memia curt spazi da temp da quella d’autras spezias che vivan en libertad. En quest pitschen interval n’han pudì avair lieu tras selecziun natirala naginas midadas fundamentalas concernent la strategia dal ciclus da vita.

Differenzas tranter las schlattainas areguard il vegnir vegl

Tar ils insects e tar la gronda part dals mammals, inclus l’uman, è l’aspectativa da vita signifitgantamain pli bassa tar il mastgel che tar la femella. Tar la gronda part dals utschels èsi percunter precis il cuntrari. Qua vegn la gronda part dals mastgels pli vegls che las femellas.

Per explitgar quest fenomen vegnan tranter auter tratgs a strada musters d’ereditad asimetrics: tar mammals masculins existan dus differents cromosoms sexuals (X e Y), tar las femellas percunter dus identics (X e X). Mutaziuns negativas che sa mussan sin il cromosom X s’effectueschan uschia en mintga cas tar il mastgel, entant che quellas pon tut tenor vegnir mitigiadas u neutralisadas tar las femellas tras l’auter cromosom dad X. In ferm argument a favur da quest’ipotesa furma il fatg ch’igl èn tar ils utschels las femellas che disponan da dus differents cromosoms sexuals.

Tenor in auter model exista tar mastgels da spezias poliginas in cumbat vehement per las femellas. Quel s’effectueschia sin la creschientscha ed il cumportament dals mastgels, ils quals investeschan bleras resursas en strategias da paregliaziun. La pressiun da selecziun saja uschia pli auta tar ils mastgels che tar las femellas, quai che mainia a pli autas ratas da mortalitad en tuttas fasas da la vita. Tar spezias monogamas – uschia la conclusiun – stuessan las differenzas tranter las spezias esser main grondas; e propi ha la cumparegliaziun tranter sis spezias monogamas e sis spezias poliginas confirma quest’ipotesa.

Tar l’uman è ultra da quai da trair en consideraziun in ulteriur aspect, numnadamain differenzas betg biologics che s’effectueschan statisticamain sin l’aspectativa da vita da las duas schlattainas (fimar, baiver, mort en il traffic sin via, mort tras engaschaments da guerra e.a.). Cun resguardar er tals aspects è la differenza tranter las duas schlattainas areguard l’aspectativa da vita main gronda che quai ch’i para a l’emprim’egliada.

Psicologia dal vegnir vegl

Pèr pli vegl

Ils aspects fisics e psichics dal vegnir vegl na sa sviluppan betg exnum a moda sincrona. Process degenerativs corporals pon tut tenor avair lieu en ina fasa ch’è segnada d’in augment da l’agilitad mentala.

Midaments areguard las abilitads cognitivas

Ins suppona che las differentas abilitads cognitivas suondan differents process da vegnir vegl. Sco che retschertgas han mussà, resta l’intelligenza cristallina (p.ex. il stgazi da pleds u la ‹sabientscha da vegliadetgna›) stabila fin en l’auta vegliadetgna u sa sviluppa schizunt vinavant, entant che l’intelligenza fluida (p.ex. la memoria da lavur) sa diminuescha cun la vegliadetgna. Cun agid d’in trenament intenziunà (‹jogging dal tscharvè›) sa laschan però er mobilisar en la vegliadetgna reservas da prestaziun cognitivas.

Aspects da la psicologia da svilup

Las pussaivladads da svilup da la persunalitad na dependan per gronda part betg da facturs exteriurs sco vegliadetgna, la fasa da la vita, sanadad u malsogna. Ord vista da la psicologia da svilup furma il vegnir vegl l’interacziun tranter regressiun d’ina vart ed il svilup e la stabilisaziun da caracteristicas da la persunalitad e da prestaziun da l’autra.

Aspects sociopsicologics

La rolla da la glieud veglia en la societad sa mida actualmain fitg ferm tras l’augment da la vegliadetgna media e pervi da las quotas da naschientscha che sa sbassan en la gronda part dals stadis industrials occidentals. Perquai che las proporziuns sa spostan, sa mida la relaziun da las generaziun ina tar l’autra e la chapientscha da la rolla respectiva. Tut en tut èn la preschientscha da persunas pli veglias e lur conscienza da sasez creschidas en la societad. Quai sa mussa per exempel en l’augment da purschidas da temp liber per seniors ubain en il fatg che la sexualitad en la vegliadetgna, in tema ch’è stà tabuisà sur lung temp, vegn discutada publicamain.

Aspects clinic-psicologics

Cun la durada da vita che daventa adina pli lunga, sa midan er las perspectivas areguard la sanadad, l’integraziun sociala, la mobilitad e.a. Quai pretenda da l’individi in’abilitad augmentada da pudair elavurar ils svilups respectivs ed eveniments – er dolurus – ch’èn colliads cun quai. La malsogna psichica la pli frequenta en la vegliadetgna è la depressiun. Da mantegnair in’activitad che dat cuntentientscha e da tgirar contacts socials èn dus aspects che giogan ina rolla centrala per pudair surmuntar las crisas.

Mesiras cunter il vegnir vegl

La situaziun dal vegnir vegl – che vegn savens descritta cun ils pleds ‹Mintgin vul vegnir vegl, ma nagin na vul esser vegl› – furma la basa per in’entira branscha economica: anti-aging. Areguard las mesiras cunter il vegnir vegl sto vegnir fatg la differenza tranter il vegnir vegl primar ed il vegnir vegl secundar. Ina gronda part dals cussegls che vegnan dads en quest connex – e quai fa senn – focuseschan sin minimar il vegnir vegl secundar e vulan promover ina moda da viver uschè sauna e cuntenta sco pussaivel: tras mesiras sco in nutriment equilibrà, desister sin il consum da tubac e sa mover regularmain.

Tar las mesiras che prendan en mira il vegnir vegl primar tutgan la metoda da la restricziun da calorias (ascesa) u squittas d’ormons, da las qualas l’effect n’è però betg cumprovà scientificamain. Dapi ch’il genom da l’uman è vegnì decifrà a l’entschatta dal 21avel tschientaner, sa tschenta er la dumonda tge pussaivladads che resultassan da la tecnica da gens – ma questa tematica è ordvart contestada.

Pli evidentas èn las influenzas mentalas: Sco che divers studis mussan, han persunas cun ina tenuta positiva envers il vegnir vegl e la vegliadetgna bunas perspectivas d’er daventar pli veglias.

Il vegnir vegl ord vista da l’istorgia medicinala

Funtauna da la regiuvinaziun (Lucas Cranach il Giuven, 1546)

L’interess vi dal vegnir vegl ed il cumbat cunter ils effects negativs dastgassan esser tuttina vegls sco l’umanitad sezza. Da mantegnair la giuventetgna, prolungar la vita u schizunt cuntanscher la vita perpetna furman siemis da l’umanitad che sa laschan manar enavos sin temps preistorics e ch’èn sa mantegnids en in grond dumber da tradiziuns miticas e religiusas.

In’erva che regala vita perpetna tschertga per exempel Gilgamesch en l’epos da medem num che deriva da 3000 a.C. Ils mails dad aur da las Hesperidas devan en la mitologia greca als dieus la giuventetgna perpetna. Ed a l’entschatta dal Vegl Testament vegnan Adam ed Eva stgatschads dal parvis suenter avair sagià dals fritgs da la planta da la vita.

Il Papirus Edwin Smith cuntegna recepts cunter flatgs da vegliadetgna e faudas da la pel. Ippocrates da Kos, Aristoteles e Galenos descrivan mesiras cunter il vegnir vegl en furma da dietas e tempranza.

A moda cuntraversa è er adina puspè vegnida discutada la dumonda, schebain la vegliadetgna saja da considerar sco ina malsogna u betg. Per Aristoteles era il vegnir vegl ina malsogna natirala, per Seneca ina malsogna nuncurabla; Terentius ha manegià: «Senectus ipsa morbus est» («La vegliadetgna sezza è ina malsogna»). Per Galenus percunter na furmava la vegliadetgna nagina malsogna, damai ch’el considerava ina malsogna sco insatge drizzà cunter la natira. Pli tard ha Ignatz Leo Nascher, il bab da la geriatria moderna, adina accentuà ch’il vegnir vegl na saja nagina malsogna.

Vers la fin dal 18avel tschientaner ha il medi tudestg Christoph Wilhelm Hufeland fundà la macrobiotica. Sia publicaziun dal 1796 ‹Makrobiotik oder Die Kunst das menschliche Leben zu verlängern› è daventada in grond success.

Fin en il 20avel tschientaner èn intgins medis stads da l’avis ch’il vegnir vegl saja d’attribuir ad ina «reducziun da las glondas sexualas». Quai ha per part manà a ‹terapias› abstrusas sco per exempel l’injecziun d’extract da testiculs da diversas spezias. E cur ch’ins ha identifitgà testosteron sco substanza activa dals testiculs, è danovamain creschida la speranza da pudair revitalisar e regiuvinar l’um. Ma l’effect giavischà n’è betg sa mussà; pervi da l’effect pleiotrop dal testosteron è plitost il cuntrari il cas.

Ina via cumparegliabla ha suandà il medi svizzer Paul Niehans, il qual ha inventà il 1931 la terapia cellulara. Questa metoda ha gì fin ils onns 1980 ina tscherta popularitad, betg il davos er tras divers prominents sco Konrad Adenauer, Pius XII e Hirohito ch’han sa laschà tractar. Fin oz n’exista però nagina cumprova scientifica per l’effect da la terapia cellulara.

Litteratura

• Norman S. Wolf (ed.): Comparative Biology of Aging. Springer, 2010, ISBN 978-90-481-3464-9.
• V.L. Bengtson e.a.: Handbook of theories of aging. Springer, 2009, ISBN 978-0-8261-6251-9.
• A. Baudisch: Inevitable aging?: Contributions to evolutionary-demographic theory. Springer, 2008, ISBN 978-3-540-76655-1.
• Peter Gruss (ed.): Die Zukunft des Alterns: die Antwort der Wissenschaft. Verlag C.H. Beck, 2007, ISBN 978-3-406-55746-0.
• Andreas Kruse: Alter: Was stimmt? Herder, 2007, ISBN 978-3-451-05750-2.
• Ursula Lehr: Psychologie des Alterns. 11avla ed., Quelle & Meyer, 2006, ISBN 3-494-01432-9.
• E.J. Masoro e S.N. Austad (ed.): Handbook of the biology of aging. 6avla ed., Academic Press, 2006, ISBN 0-12-088387-2.
• R. Arking: The biology of ageing. 3. ed., Oxford University Press, 2006, ISBN 0-19-516739-2
• R. Schulz: The Encyclopedia of Aging. Toms 1+2, 4. ed., Springer, 2006, ISBN 0-8261-4843-3.
• Andreas Kruse: Enzyklopädie der Gerontologie. Huber Verlag, 2004, ISBN 3-456-83108-0.
• Michael R. Rose: Evolutionary Biology of Aging. Oxford University Press, 1994, ISBN 0-19-509530-8.
• Jean Améry: Über das Altern. Revolte und Resignation. Klett, Stuttgart 1968.
• Silvia Bovenschen: Älter werden. Fischer, Francfurt a.M. 2008, ISBN 978-3-596-17532-1.
• Friedrich Wilhelm Graf: Über Glück und Unglück des Alters. Beck, Minca 2010, ISBN 978-3-406-59783-1.
• Klaus-Peter Hertzsch: Chancen des Alters: Sieben Thesen. Radius, 2008, ISBN 978-3-87173-109-9.
• Horst W. Opaschowski, Ulrich Reinhardt: Altersträume: Illusion und Wirklichkeit. Primus, 2007, ISBN 978-3-89678-361-5.
• Silke van Dyk: Soziologie des Alters. transcript, Bielefeld 2015, ISBN 978-3-8376-1632-3.
• Simone de Beauvoir: Das Alter. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 2000, ISBN 3-499-22749-5, (ediziun originala 1970).
• Pat Thane (ed.): Das Alter. Eine Kulturgeschichte. Primus, 2005, ISBN 3-89678-270-3.
• Thomas Rentsch, Morris Vollmann (ed.): Gutes Leben im Alter. Die philosophischen Grundlagen. Reclam, Stuttgart 2012, ISBN 978-3-15-020253-1.

Colliaziuns

 Commons: Vegnir vegl – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• N. Podbregar: Was lässt uns altern? , sin: scinexx.de, 16 d’avrigl 2010
• M. Platzer: Warum altern wir? Möglichkeiten & Grenzen der Alternsforschung. (PDF; 3,8 MB) Leibniz-Institut für Altersforschung
• Deutsches Zentrum für Altersfragen
• Deutsche Gesellschaft für Gerontologie und Geriatrie
• American Federation for Aging Research