Izvorni kod stranice Berza vrednosnih papira

[[Datoteka:NYSESecurity.JPG|thumb|200px|Njujorška berza vrednosnih papira ([[Njujorška berza|NYSE]]) na [[Vol strit]]u]]
'''Berza vrednosnih papira''' je vrsta [[berza|berze]] koja omogućuje trgovinu [[deonica]]ma, obveznicama i ostalim [[Vrednosni papir|vrednosnim papirima]]. Osim toga, ona pruža i pogodnosti za izdavanje i otkup ostalih financijskih instrumenata te sklapanje raznih financijskih poslova koji donose razne prinose.

== Istorija ==
Berzama vrednosnih papira su bili potrebni vekovi kako bi se razvile do današnjeg oblika.<ref>{{cite journal|last=Silber|first=Kenneth|title=The Earliest Securities Markets|journal=Research magazine|year=2009|month=February|volume=32|issue=2|pages=44–47|url=http://www.advisorone.com/article/earliest-securities-markets|accessdate=2011}}{{Dead link|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Ideja dugovanja i potraživanja postoji još od pradavnih vremena, što svedoče zapisi na glinenim pločicama koji potiču iz [[Mesopotamija|Mesopotamije]], a govore o osnovnim oblicima kreditnih odnosa.

Ipak, naučnici se danas ne mogu tačno složiti kada se po prvi put počelo trgovati deonicama. Jedni kao ključni događaj navode osnivanje [[Holandska istočnoindijska kompanija|Holandska istočnoindijske kompanije]] [[1602.]] godine, dok drugi ukazuju na neke događaje koji su se dogodili pre toga. Ekonomista Ulrike Malmendijer sa [[Kalifornija|kalifornijskog]] univerziteta [[Berkli (grad)|Berkli]] navodi kako je tržište deonica postojalo još u [[Stari Rim|Starom Rimu]].

=== Stari vek ===
U [[Rimska republika|Rimskoj republici]], koja je postojala pre [[Rimsko carstvo|carstva]], postojale su tzv. ''societates publicarnorum'', organizacije ugovaratelja i zakupnika koje su sprovodile projekte izgradnje hramova i druge poslove za državnu vladu. Jedan od takvih poslova bio je hranjenje [[Guska|gusaka]] na brežuljku [[Kapitol u Rimu|Kapitol]], kao zahvala životinjama što su upozorile na invaziju [[Gali|Gala]] [[390. p. n. e.]]. (poznata je rečenica: ''„Guske su spasle Rim“''). Učesnici u takvim organizacijama imali su svoje udele, a taj koncept je više puta spomenuo i poznati rimski državnik i govornik [[Ciceron]]. On navodi kako su „ti udeli tada imali visoku cenu“. Malmendijer kao dokaz u prilog toj tvrdnji navodi da se tim udelima trgovalo, a cena im je zavisila od uspešnosti pojedine organizacije. Takve organizacije kasnije su uglavnom propale ili su njihove poslove preuzele državne službe.

=== Srednji vek ===
Što se tiče [[obveznica]] kao vrednosnih papira, one su se pojavile znatno kasnije. Izdavali su ih talijanski gradovi-države tokom prelaza iz [[Srednji vek|Srednjeg veka]] u razdoblje [[Renesansa|Renesanse]].

Godine [[1171.]] vlasti [[Mletačka republika|Mletačke republike]], zabrinute što je [[rat]] iscrpeo državnu blagajnu, uzele su veliku pozajmicu od građanstva. Takav dug se zvao ''prestiti'', a nosio je godišnji prinos u visini od 5 posto glavnice i nije imao određen datum dospeća. Iako su građani u početku imali sumnje prema celom konceptu, ti instrumenti su s vremenom postali cenjeni i s njima se lako trgovalo. Bio je to početak tržišta obveznica. U razdoblju od [[1262.]] do [[1379.]] godine mletačke vlasti uredno su izvršavale svoje obaveze, tako da su tadašnji oblici obveznica postali vrlo traženi i stekli su velik ugled na [[Tržište|tržištu]]. S vremenom su i drugi gradovi-države, poput [[Firenca|Firence]] i [[Genova|Genove]], počeli da izdaju svoje obveznice, uglavnom kako bi isto tako financirali ratove koje su tada vodili. U [[Italija|Italiji]] je tako s vremenom počela trgovina obveznicama, a od trgovaca ističu se bankari, na primer [[porodica]] [[Mediči]].

Početkom [[1380e|1380-ih]] godina rat između Mletačke Republike i Đenove rezultovao je ukidanjem plaćanja [[Kamata|kamate]] na „prestiti“, a kada je tržište kasnije obnovljeno, prinos koji je donosio udeo u dugu bio je manji. Decenijama nakon toga, obveznicama Mletačke Republike trgovalo se po višestruko nižim cenama. Kasnije se dogodilo još nekoliko događaja koji su potresli poverenje u obveznice. Prvi je bio [[Stogodišnji rat]], nakon kojeg su kraljevine [[Francuska]] i [[Engleska]] nametnule dugove italijanskim [[banka]]ma. Drugi razlog bila je [[epidemija]] [[Kuga|kuge]] (tzv. ''Crne smrti''), koja je poharala veći dio [[Evropa|Evrope]].

Koncept poslovanja sa deonicama takođe se razvijao postupno. Neki [[naučnik|naučnici]] i [[istoričar]]i početke smještaju u Stari Rim. Kasnije, početkom [[13. vek]]a u Italiji sporazumna partnerstva u poslu dele vlasnički udeo na više delova. Ipak, ti udeli nalaze su u rukama samo nekolicine ljudi, a i imaju ograničeno trajanje. Klasičan primer bila su putovanja trgovačkim brodovima.

=== Novi vek ===
[[Datoteka:Vereinigte Ostindische Compagnie bond - Middelburg - Amsterdam - 1622.jpg|thumb|250px|Deonica Holandske istočnoindijske kompanije izdana [[7. decembar|7. decembra]] [[1623.]] godine na iznos od 2,400 hoandskih guldena.]]
Dalji razvoj trgovine vrednosnim papirima odvijao u severnijem delu Evrope. Gradovi koji su bili članovi [[Hanza|Hanze]] osnivali su računovodstvene kuće kako bi olakšali trgovinu. Naziv ''berza'', koji je s vremenom pogrešno postao sinonim za berzu vrednosnih papira potiče iz belgijskog [[grad]]a [[Briž]]a.

[[Datoteka:Nasdaq 4.jpg|thumb|left|220px|NASDAQ, prva elektronska berza vrednosnih papira.]]
Krajem [[16. vek]]a britanski trgovci eksperimentirali su za udruženjima koja su se sastojala od više delova, a obavljala su istu delatnost. Sledeći veliki korak bilo je osnivanje Holandske istočnoindijske kompanije, koja je prva na svetu izdala deonice. Kompanijom su čvrsto upravljali direktori, tako da deoničari nisu imali prava kao što to imaju danas. Ipak, u razdoblju od [[1602.]] do [[1650.]] godine isplaćivana im je [[dividenda]] koja je nosila prihod od 16 posto godišnje. Do početka [[1620e|1620-ih]] kompanija je počela izdavati i vlastite obveznice. Godine [[1621.]] osnovana je i [[Holandska zapadnoindijska kompanija]], koja je na tržište plasirala nove vrednosne papire.<ref>{{cite web|title=PhD thesis - The world's first stock exchange|url=http://www.worldsfirststockexchange.com|accessdate = 21. 12. 2015.}}</ref> Zahvaljujući tome, ali i velikoj potražnji za [[tulipan]]ima, [[Amsterdam]] je postao financijsko središte, a sve više se trgovalo i drugim instrumentima, na primer raznim ugovorima o izvršenju pojedinih poslova. Žozef de la Vega, poznati amsterdamski biznismen objavio je [[1688.]] godine knjigu pod naslovom ''Konfuzija zabuna'', u kojoj se u obliku razgovora između [[Trgovac|trgovca]], deoničara i [[filozof]]a objašnjava tadašnje tržište vrednosnih papira.

Krajem [[17. vek]]a, zahvaljujući sve većem broju objavljenih [[knjiga]], investicione tehnike se šire se u okolne zemlje, a posebno Englesku. Tamošnji preduzimači organizuju prva deoničarska društva na engleskoj teritoriji. Godine [[1698.]] jedan od londonskih brokera ([[Džon Kastejng]]) počinje da objavljuje cene vrednosnih papira kojima se trgovalo. Ovaj događaj označava početak londonske berze.

=== Moderno doba ===
S vremenom su se berze i berzansko poslovanje proširili na čitav [[svet]]. Zadnju veliku promenu doživljavaju otkrićem i uvođenjem [[Internet]]a. Dana [[8. februar]]a [[1971]]. godine u [[Njujork]]u je otvoren [[NASDAQ]], prva svetska elektronska berza vrednosnih papira. Danas, gotovo sve berze sveta trgovanje vrednosnim papirima obavljaju elektrononskim putem.

== Uloga i važnost berzi vrednosnih papira ==
Uloga berzi ispoljava se na mnogim poljima, kao što su sledeća:

* ''Prikupljanje kapitala za poslovanje'' – [[Deoničko društvo|kompanijama]] je omogućeno da primarnom emisijom deonica prikupe kapital potreban za poslovanje.
* ''Mobilisanje sredstava za štednju u sredstva za investicije'' – veliki i mali ulagači umesto štednje [[novac]] ulažu u kupovinu deonica, tako da se sredstva ne sakupljaju u obliku [[depozit]]a već se investiraju u [[privreda|privredu]].
* ''Omogućavanje rasta kompanijama'' – kompanije kupovinom deonica drugih kompanija rastu i razvijaju se.
* ''Podela profita'' – pod uslovom da kompanija posluje pozitivno, moguće je da deoničarima isplaćuje dividendu.
* ''Korporativno upravljanje'' – budući da deoničarska društva imaju puno vlasnika, imaju veću moralnu obvezu da vodstvo kompanije posluje kvalitetno i da u poslovanje ulaže maksimum svojih mogućnosti.
* ''Otvaranje mogućnosti malim investitorima'' – mali [[investitor]]i ulaganjem u deonice na berzi te njihovom kupovinom i prodajom mogu ostvariti velike zarade.
* ''Finansiranje državnih tela'' – države mogu izdavati obveznice u slučaju potrebe novca za ulaganje u investicije ili pokrivanje zaduživanja.
* ''Uloga barometra privrede'' – stanje na berzi vrednosnih papira uglavnom pokazuje i generalno stanje u privredi pojedine države

== Berzanska administracija ==
=== Vlasništvo ===
[[Vlasništvo]] nad berzom vrednosnih papira, kao i nad većinom ostalih vrsta berzi imaju [[deoničar]]i koji poseduju deonice berze.

=== Zahtevi berze ===
Svaka berza propisuje određene zahteve koje kompanija koja želi kotirati na berzi mora ispuniti. Takvi uslovi ponekad na primer uključuju minimalan broj deonica uvrštenih u kotaciju ili minimalan godišnji prihod.

=== Trgovanje i pravila trgovanja ===
Da bi se nekim vrednosnim papirom na berzi moglo trgovati, on se mora kotirati. Uobičajeno je da na berzama postoji jedinstveno mesto gde su prikazani vrednosni papiri koji se kotiraju, iako se trgovina danas odvija elektronskim putem i nije važna geografska lokacija na kojoj se kupac ili prodavac nalaze. Trgovina se može odvijati samo između članova berze.

Početna, tj. prva ponuda nekih vrednosnih papira naziva se primarna emisija i njome se trguje na tzv. primarnom tržištu. Za razliku od toga, svako dalje trgovanje vrednosnim papirima naziva se trgovinom na sekundarnom tržištu.

Uglavnom ne postoje pravila i zakonski propisi koji bi primorali neku kompaniju da izdaje nove deonice preko posredstva berze vrednosnih papira, niti da se svaka kompanija mora svojim deonicama kotirati na berzi. Generalno, vrednosnim papirima se trguje na dva načina: uobičajenim putem i ''„preko šaltera“''. Trgovina na oba načina je praktična i u oba slučaja beleži rast, a berze vrednosnih papira su danas jedan od činitelja [[Globalizacija|globalizacije]].

== Najveće svetske berze vrednosnih papira ==
Najveće svetske berze vrednosnih papira su smeštene u najvećim žarištima svetske ekonomije. One su redom: [[Njujorška berza|NYSE]] ([[Njujork]]), [[NASDAQ]] (Njujork), [[Tokijska berza|TSE]] ([[Tokio]]), [[Londonska berza|LSE]] ([[London]]) i [[Šangajska burza|SSE]] ([[Šangaj]]). Ostale velike i dosta značajne svetske berze vrednosnih papira nalaze se u [[Hong Kong]]u, [[Toronto|Torontu]], [[Mumbaj]]u i [[Sao Paulo|Sao Paulu]].

== Galerija slika ==
<center>
<gallery widths="160px" heights="140px" perrow="5">
Image:Paternoster Square.jpg|<center>Londonska berza.
Image:TokyoStockExchange1144.jpg|<center>Tokijska berza.
Image:Hong Kong Exchange Trade Lobby 2007.jpg|<center>Honkonška berza
Image:Bombay Stock Exchange 3.jpg|<center>Mumbajska berza.
</gallery>
</center>

== Povezano ==
* [[Algoritamsko trgovanje]]
* [[Visoko frekventna trgovina]]

== Reference ==
{{reflist|2}}

== Literatura ==
{{Commonscat|Stock exchanges}}
{{refbegin|2}}
* [http://www.lodewijkpetram.nl/index-eng.html Članak o ranom razvoju burze] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111116220807/http://www.lodewijkpetram.nl/index-eng.html |date=2011-11-16 }}
* Peter A. Diamond (1967. godina) ''The Role of a Stock Market in a General Equilibrium Model with Technological Uncertainty'' 
* Ronald J. Gilson; Bernard S. Black (1998. godina) ''Venture Capital and the Structure of Capital Markets: Banks Versus Stock Markets''
{{refend}}

[[Kategorija:Berza ili burza| ]]
[[Kategorija:Ekonomija]]
[[Kategorija:Građevine po tipu]]