Neretljanska kneževina

Neretljanska kneževina (Paganija)
Neretljanska kneževina u 9. veku
Geografija
Kontinent		Evropa
Regija		Balkan
Politika
Oblik države		kneževina
— Knez
Istorija
Istorijsko doba		srednji vek
— Osnivanje		9. vek
— Ukidanje		12. vek
Zemlje prethodnice i naslednice
Prethodnice:		Naslednice:
	Vizantija	Duklja
	Kneževina Srbija	Zahumlje

Paganija u 10. veku

Neretljanska kneževina, takođe poznata i kao Paganija, a kasnije i Maronija (lat. Maronia), bila je srpska srednjovekovna kneževina, odnosno zemlja, koja se u periodu od 7. do 10. veka prostirala u primorskim oblastima između reka Neretve i Cetine.

Ovu oblast su nastanjivali Srbi, koji su po reci Neretvi prozvani Neretljani, a Vizantinci su njihovu zemlju prozvali „Paganija” zbog toga što njeni stanovnici nisu prihvatili hrišćanstvo u vreme kada je to učinila većina Srba i ostalih Južnih Slovena. Neretljani su bili srpsko pleme, prozvani "gusarima na Jadranu".

Položaj

Neretljanska kneževina se na severozapadu graničila sa srednjovekovnom hrvatskom kneževinom, prostirući se sve do ušća reke Cetine. Kneževina se sastojala od tri glavne oblasti: Makar, Rastok (od Imotskog do Ljubuškog) i Dalen. Takođe je uključivala ostrva Mljet, Korčula, Brač i Hvar. Najvažniji gradovi Neretljanske kneževine bili su Vrulja, Mokro, Ostrog i Lavcen ili Slavineca; ali daleko najvažniji je bio utvrđeni Omiš u kasnijim godinama. Na jugoistoku, kneževina se prostirala do reke Neretve, gde se graničila sa Zahumljem.

Neretljansko primorje se prostiralo duž Jadranske obale (oko 75 km), od ušća Neretve u Jadransko more na jugoistoku do reke Cetine na severozapadu, a prema unutrašnjosti je zahvatalo dubinu do 10-20 km. Veći deo oblasti sastojao se od šuma i močvara, dok je obradive zemlje bila malo.

Stanovništvo

Prema pisanjima Konstantina Porfirogenita i drugih vizantijskih hroničara, „Paganija” je bila jedna od kneževina naseljenih Srbima. Stanovništvo Neretljanske kneževine se žestoko opiralo hrišćanstvu, videći ga kao sredstvo pritiska i dugo su zadržali slovenski paganizam.

Pored moreplovstva, Neretljani su bili dobri u trgovini, gajenju maslina, smokvi i vinove loze. Izvan Biokova i Mosora i na ostrvima, gajili su stoku i takođe su obrađivali polja. U kasnijim godinama, Neretljanska kneževina je je uvozila pšenicu, a izvozila vino, usoljenu ribu, osušeno voće, itd...

Najbolja veština i najveći prihod Neretljana je bilo gusarstvo. Plen je deljen na tradicionalan način kao i ulov ribe — jedna polovina ide nabavljaču broda i organizatoru lova (knezu ili starešini), a druga polovina je deljena između posade. Glavni tip broda koji su Neretljani koristili je bila Sagena od početka 9. veka, varijacija vikinškog drakara. To je bio dug, relativno, plitak brod koji se odlikovao velikom brzinom, uzanim trupom, oštrim lukom i jarbolom. Njime je upravljalo oko 40 članova posade koji su u isto vreme bili vojnici. Druga vrsta broda koji su Neretljani koristili je Kondura, sličan Sageni, ali mnogo manji, sa posadom od 20 ljudi. Postojali su i drugi tipovi brodova i barži koji su koristili Neretljani.

Neretljanske vođe su se nazivale sudije, iako se crkva njima obraća kao kraljevima. Titule plemstva su bile: knez, čuvar blaga, kapetan, vitez i rizar.

Istorija

Srpske oblasti i gradovi u 9. i 10. veku.

Neretljanska kneževina je osnovana od strane nekrštenih Srba, kojima je data pogodna zemlja za naseljavanje u prvoj polovini 7. veka, nezadovoljnim prethodnom zemljom u temi Solun. Pošto su oni napustili svoju zemlju u centru Balkanskog poluostrva i krenuli da se sele nazad preko reke Dunav, Neretljani su ubedili cara Iraklija preko svog poslanika, guvernera Singidunuma, da im pruži novu zemlju. Tu su se brzo stopili sa mesnim romanizovanim stanovništvom koje im je prenelo tajne brodogradnje koje su kombinovane sa već razvijenim slovenskim praktičnim veštinama. Romanizovano stanovništvo nije uspelo da zadrži svoju kulturu u Neretljanskoj kneževini, kao drugde u Dalmaciji, pošto su gradovi brzo izgubili svoju slavu — poput Narone na ušću Neretve koja nije preživela slovensku invaziju.

Prve godine

Neretljanski pirati su počeli da unapređuju svoje brodograditeljske veštine kada su Arapi masovno počeli da ugrožavaju vode Istočnog rimskog carstva. Već polovinom 7. veka, 642. Sloveni su isplovili sa dalmatinske obale i napali benevetski Siponte u zalivu Monte Gargano. Kasnije su se napadi na Jadranu brzo povećavali, sve dok Neretljani nisu postali najveća pretnja po bezbedno putovanje.

827-828, dok je glavnina mletačke pomorske sile bio u kampanji u sicilijanskim vodama, Neretljani su uzeli više slobode u svojim pljačkaškim pohodima, ali kada se mletačka mornarica vratila, Neretljani su se opet smirili. Jedan neretljanski vođa je bio pokršen u Mletačkoj republici 829, označivši mir između Neretljanske kneževine i Mletačke republike. Međutim, ne osećajući bilo kakvu izričitu obavezu lojalnosti, čim su se prilike na Jadranu ili u Mletačkoj republici pogoršale, oni su nastavili sa svojom starom navikom, prekršivši mir. Kada su Neretljani opljačkali i ubili neke mletačke trgovce koji su se vraćali iz Beneventa 834/835, Mlečani su bili zaprepašćeni. Zbog ovoga je novi mletački dužd Pjetro Tradoniko 839. poveo veliku flotu protiv ovih slovenskih pirata. Da bi ih podelio i pokorio, Mlečani su uspostavili mir sa tradicionalnim saveznicima Neretljana, dalmatinskim Hrvatima pod knezom Mislavom i sa nekim neretljanskim plemenima pod knezom Družakom. Mletačka ofanziva je pokrenuta još jednom 840. protiv neretljanskog kneza Ljudislava, ali je imala malo uspeha. Dužd Pjetro je u pohodu izgubio više od 100 ljudi i morao je neslavno da se vrati u Veneciju.

Neretljani su iskoristili trenutak mletačke slabosti kada su ih Arapi napali i preduzimali su sve smelije vojne pohode protiv Mlečana. 846. su stigli do same Venecije i opljačkali obližnji grad Kaorle. Neretljani su bili prvi Sloveni koji su preuzeli inicijativu u borbi, ali za razliku od ostalih Slovena, ovo je bilo striktno zbog lične dobiti i zagarantovanog dobijanja plena.

Neretljani su do druge polovine 9. veka pokušavali da ostave svoje piratske navike i kompletno promene svoj način života. Polovinom marta 870, Neretljani su oteli emisare romejskog episkopa koji su se vraćali sa Crkvenog sabora u Konstantinopolju. Neretljani su se dugo odupirali uticaju hrišćanstva, sve dok ih istočnorimski car Vasilije I iz makedonske dinastije nije konačno umirio vojnim putem, nakon kojeg je ujedinio celu Dalmaciju pod vizantijskom vlašću. Pritisnuti, Neretljani su poslali emisare caru i zatražili pokrštavanje. Vizantijski car je poslao sveštenike u Neretljansku kneževinu i stavio Neretljane po svoju zaštitu.

Arapski mornari su opljačkali neretljanski Brač 872. Arapi su nastavili da dominiraju Jadranom sve dok ih Romeji nisu proterali odavde i iz okolnih područja. Čim je carska flota napustila Jadransko more, Neretljani nisu mogli da izdrže da još jednom ne obnove svoje stare navike — što je izazvalo mletački vojni pohod protiv njih 886. Mletački dužd Pjetro I Kandijano je 887. lično krenuo sa 12 galija da napadne Neretljane i potopio je 5 neretljanskih brodova u luci Mokro. Nakon što je iskrcao svoje snage pored Mokrog, gonio je Neretljane, napredujući duboko u kopno. 18. septembra, Neretljani su ga napali i naneli mu težak poraz. Sam dužd Pjetro je skoro izgubio život u bici. Ovo je izazvalo da Mletačka republika obnovi antislovenski savez sa italijanskim vladarom Beringom 7. maja 888.

Kasnije godine

Raški knezovi su dugo dobijali titule velikih kneževa, želeći da prošire kontrolu, između ostalih, i na teritoriju Neretljana. Nakom mira iz 893. između zaraćenih Raške i Bugarske, veliki knez Petar Gojniković iz dinastije Vlastimirovića je počeo uspešno da širi svoj uticaj na Neretljansku kneževinu. Komandant Drača Lav Ravduh je dopao do Neretljanske krajine da traži saveznike protiv Bugarske. Sreo se sa velikim knezom Petrom upravo na Neretljanskom primorju, gde je vladar Raške pregovarao o savezu sa Vizantincima.

917. veliki knez Petar je prevaren i Bugari su na njegovo mesto postavili njegovog rođaka Pavla Branovića. Kako Pavle nije priznavao vrhovnu vlast Bugarske, car Simeon ga je zbacio zbog ovoga i postavio njegovog brata od strica Zaharija Pribisavljevića 920—923. Sa bugarskim uništenjem Raške 924, nastala je anarhija, a počeo je da jača hrvatski uticaj.

927, Časlav Klonimirović iz loze Vlastimirovića se vratio iz bugarskog zarobljeništva i ponovo osnovao Rašku 931, priznajući Vizantiju kao vrhovnog vladara. Nakon smrti kralja Krešimira 945. izbio je građanski rat zbog nasleđa hrvatske krune, pa su Neretljani osvojili strva Kaza, Vis i Lastovo. Neretljani su tvrdoglavo odbijali da se ostave piratskih navika, pa je mletački dužd Pjetro III Kandijano 948. poveo flotu od 33 galije protiv njih, napavši u dva talasa. Oba vojna pokušaja nisu uspela da okončaju dominaciju Neretljana na Jadranu, a nakon drugog pokušaja, Mlečani su morali da plaćaju porez Neretljanima za bezbedan prolaz Jadranskim morem. U sledećim godinama, razni hrvatski uticaji su bili prisutni u zemlji Neretljana.

9. maja 1000, mletački dužd Pjetro II Orseolo je odlučio da pokori udružene Hrvate i Neretljane, štiteći interese njihovih trgovačkih kolonija i romanizovanog stanovništva u Dalmaciji. Bez poteškoća je napao celu istočnu obalu Jadranskog mora, a samo su Neretljani pružili nekakakv otpor. Zauzvrat, Neretljani su oteli 40 bogatih građana Zadra i ukrali transport koji je prenosio robu iz Apulije. Na povratku, dužd Pjetro je poslao 10 brodova koji su iznenadili Neretljane između Lastova i Kace i odveli ih kao zarobljenike u Trogir. Neretljanski emisari su došli u duždevu privremenu palatu u Splitu da mole oslobađanje zarobljenika. Garantovali su da će se pojaviti neretljanski knez i da će se odreći starog prava da naplaćuju Mlečanima za slobodan prolaz i da će garantovati slobodan prolaz mletačkim brodovima. Svim zarobljenicima je dozvoljeno da se vrate kućama, osim 6 Neretljana koji su držani kao taoci. Neretljani su se malo smirili, osim Lastova i Korčule koji su nastavili da se suprotstavljaju Mlečanima. Korčulu je osvoji dužd Pjetro II, a Lastovo je palo tek nakon dugih krvavih borbi. Pošto je Lastovo bilo vrlo zloglasno jer je bilo piratski raj, dužd je naredio da se grad Lastovo evakuiše da bi bilo uništeno. Nakon što su stanovnici Lastova čvrsto odbili da se pokore, Mlečani su napali grad. Grad je osvoje i sravnjen sa zemljom.

Nakon što je viantisjski car Vasilije II uništio Samuilovu Bugarsku 1018, Neretljani su zajedno sa Hrvatima prihvatili vizantijsku vlast.

Neretljanska Krajina

Neretljanska Krajina, najzapadnija oblast u državi Stefana Vukčića Kosače, prvog hercega od Svetog Save

Tokom druge polovine 12. veka, neretljanska oblast je zajedno sa susednim Zahumljem bila u sastavu države velikog kneza Miroslava, brata velikog župana Stefana Nemanje. U to vreme, vlast kneza Miroslava se prema zapadu prostirala sve do Omiša i ušća Cetine, obuhvatajući i čitavo neretljansko primorje. Kao pogranična oblast (krajina), neretljanska zemlja je od tog vremena počela da se naziva i Krajina, a njeni stanovnici Krajinjani. Tokom 13. veka, neretljanska Krajina je bila najzapadnija oblast države Nemanjića. Početkom 1247. godine, Krajina je sklopila ugovor o prijateljstvu sa Dubrovačkom repubikom. U ime neretljanske Krajine, ugovor je zakletvom potvrdio knez Držimir. U samom ugovoru i zakletvi, dosledno se upotrebljavaju nazivi Krajina i Krajinjani.

U međuvremenu, nakon osnivanja Srpske arhiepiskopije (1219), celokupno područje neretljanske Krajine je u crkvenom smislu ušlo u sastav srpske pravoslavne Humske eparhije, čije je prvo središte bilo u obližnjem manastiru Bogorodice Stonske. Srpske vladarske povelje iz tog vremena svedoče da je humsko eparhijsko vlastelinstvo obuhvatalo i posede u neretljanskoj Krajini, uključujući sela Živogošće i Drvenik.

Krajina je ostala u sastavu države Nemanjića sve do smrti kralja Stefana Milutina (1282-1321). Iskoristivši potonje nemire u Srbiji (1321-1322), neretljansku Krajinu je svojoj državi priključio bosanski ban Stefan II Kotromanić. Sredinom 15. veka, Krajina je potpala pod vlast Stefana Vukčića Kosače, prvog hercega od Svetog Save. Time je neretljanska Krajina postala deo Hercegovačkog primorja.

Neretljanska Krajina kao najzapadnija oblast Hercegovačkog sandžaka, oko 1600. godine

Krajina je potpala pod vlast Turaka oko 1465. godine, nakon čega je ta oblast priključena Hercegovačkom vilajetu, koji je oko 1482. godine preuređen kao Hercegovački sandžak.. Za vreme turske vlasti, najveći deo neretljanske Krajine je bio organizovan kao nahija Primorje, a najznačajnije mesto u toj oblasti bila je Makarska. Tokom Kandijskog rata (1645-1669), na tim prostorima je došlo do znatnog pomeranj stanovništva, a masovna migraciona kretanja su nastavljena i tokom Morejskog rata (1684-1699), kada je najveći deo neretljanske Krajine potpao pod mletačku vlast, nakon čega je uključen u sastav Mletačke Dalmacije.

Srpsko-hrvatski spor

Hrvat Vatroslav Jagić kao i Srbin Ljubo Vlačić su smatrali da u ovom kraju žive Srbi. Velikohrvatski autori smatraju, bez istorijskog osnova, da je ta oblast bila hrvatska još od ranog srednjeg veka.

• 
  Granice Neretljanske kneževine prema Nadi Klaić
• 
  Granice Neretljanske kneževine prema Ivu Goldštajnu
• 
  Jedno od viđenja granica Neretljanske kneževine u hrvatskim izvorima

Vidi još

• Neretljani
• Srpske zemlje
• Srpsko primorje
• Srbi u Dalmaciji
• Humska eparhija
• Hercegovačko primorje

Izvori i literatura

Izvori

• Moravcsik, Gyula, ur. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2. izd.). Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies. 
• Ferjančić, Božidar (1959). „Konstantin VII Porfirogenit”. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 2. Beograd: Vizantološki institut. str. 1—98. 
• Kunčer, Dragana (2009). Gesta Regum Sclavorum. 1. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog. 
• Živković, Tibor (2009). Gesta Regum Sclavorum. 2. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog. 
• Živković, Tibor (2012). De conversione Croatorum et Serborum: A Lost Source. Belgrade: The Institute of History. 
• Živković, Tibor (2013). De conversione Croatorum et Serborum: Izgubljeni izvor Konstantina Porfirogenita. Beograd: Zavod za udžbenike. 
• Mijušković, Slavko, ur. (1988) [1967]. Ljetopis popa Dukljanina (2. izd.). Beograd: Prosveta & Srpska književna zadruga. 
• Pertz, Georg Heinrich, ur. (1845). Einhardi Annales. Hanover. 
• Scholz, Bernhard Walter, ur. (1970). Carolingian Chronicles: Royal Frankish Annals and Nithard's Histories. University of Michigan Press. 
• Thurn, Hans, ur. (1973). Ioannis Scylitzae Synopsis historiarum. Berlin-New York: De Gruyter. 
• Flusin, Bernard; Cheynet, Jean-Claude, ur. (2003). John Scylitzès: Empereurs de Constantinople. Paris: Lethielleux. 
• Šišić, Ferdo, ur. (1928). Letopis Popa Dukljanina. Beograd-Zagreb: Srpska kraljevska akademija. 
• Wortley, John, ur. (2010). John Skylitzes: A Synopsis of Byzantine History, 811–1057. New York: Cambridge University Press. 

Literatura

• Blagojević, Miloš (1983). „Pregled istorijske geografije srednjovekovne Srbije”. Zbornik Istorijskog muzeja Srbije. 20: 45—126. 
• Blagojević, Miloš (1997). Državna uprava u srpskim srednjovekovnim zemljama. Beograd: Službeni list SRJ. 
• Blagojević, Miloš (2011). Srpska državnost u srednjem veku. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Vlačić, Ljubo (1901). Iz prošlosti srpske oblasti neretljanske. Mostar: Izdavačka knjižarnica i štamparsko-umjetnički zavod Pahera i Kisića. 
• Vlačić, Ljubo (1903). Iz prošlosti srpske oblasti neretljanske. Dubrovnik: Srpska dubrovačka štamparija A. Pasarića. 
• Đekić, Đorđe N.; Pavlović, Miloš N. (2016). „Drosiaco, Marianorum iudice” (PDF). Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Prištini. 46 (4): 243—253. 
• Živković, Tibor (2002). Južni Sloveni pod vizantijskom vlašću (600-1025). Beograd: Istorijski institut SANU, Službeni glasnik. 
• Živković, Tibor (2004). Crkvena organizacija u srpskim zemljama: Rani srednji vek. Beograd: Istorijski institut SANU, Službeni glasnik. 
• Živković, Tibor (2012). „Neretljani - primer razmatranja identiteta u ranom srednjem veku” (PDF). Istorijski časopis. 61: 11—25. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 03. 2018. g. Pristupljeno 20. 07. 2018. 
• Ivanović, Radomir (1960). „Srednjovekovni baštinski posedi Humskog eparhijskog vlastelinstva”. Istoriski časopis. 9-10 (1959): 79—95. 
• Jagić, Vatroslav (1867). Historija književnosti naroda hrvatskoga i srbskoga. 1. Zagreb: Štamparija Dragutina Albrechta. 
• Klaić, Nada (1970). „Historijska uloga Neretvanske kneževine u stoljetnoj borbi za Jadran”. Makarski zbornik: Zbornik znanstvenog savjetovanja o Makarskoj i Makarskom primorju. 1. Makarska. str. 121—168. 
• Maksimović, Ljubomir (1964). „O vremenu dolaska Neretljana na dalmatinska ostrva”. Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu. 8 (1): 145—152. 
• Mišić, Siniša (1996). Humska zemlja u srednjem veku. Beograd: DBR International Publishing. 
• Mišić, Siniša (2014). Istorijska geografija srpskih zemalja od 6. do polovine 16. veka. Beograd: Magelan Pres. 
• Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta. 
• Ostrogorski, Georgije (1970). Vizantija i Sloveni. Beograd: Prosveta. 
• Porčić, Nebojša (2017). Dokumenti srpskih srednjovekovnih vladara u dubrovačkim zbirkama: Doba Nemanjića. Beograd: Balkanološki institut SANU. 
• Stanojević, Gligor (1970). Jugoslovenske zemlje u mletačko-turskim ratovima XVI-XVIII vijeka. Beograd: Istorijski institut. 
• Ćirković, Sima (1964a). Istorija srednjovekovne bosanske države. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Ćirković, Sima (1964b). Herceg Stefan Vukčić-Kosača i njegovo doba. Beograd: Naučno delo. 
• Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 
• Ćirković, Sima; Mihaljčić, Rade, ur. (1999). Leksikon srpskog srednjeg veka. Beograd: Knowledge. 
• Ćorović, Vladimir (1933). Istorija Jugoslavije. Beograd: Narodno delo. 
• Ćorović, Vladimir (1940). Historija Bosne. Beograd: Srpska kraljevska akademija. 
• Fine, John Van Antwerp Jr. (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. 
• Curta, Florin (2006). Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250. Cambridge: Cambridge University Press. 
• Šabanović, Hazim (1959). Bosanski pašaluk: Postanak i upravna podjela. Sarajevo: Naučno društvo Bosne i Hercegovine. 

Spoljašnje veze

• Hrvatska enciklopedija: Neretvani