Архимед: Тафовут байни таҳрирҳо
х робот дигаргуни карда истодааст: hi:आऱ्किमिडिज |
No edit summary |
||
| (43 intermediate revisions by 17 users not shown) | |||
| Сатри 1: | Сатри 1: | ||
{{Олим}} |
|||
'''Архимед''' (дар забони юнонии қадим: Архимедес, 287 пеш аз мелод, Ситсилия-212 пещ аз мелод, ҳамон ҷо) |
|||
'''Архимед''', '''Арашмидус''', '''Аршимедес''' ({{lang-grc|Ἀρχιμήδης}}; {{ВД-Дебоча}}) — {{риёзидон}} ва механики [[Юнони Бостон]]. |
|||
== Зиндагинома == |
|||
бузургтарин риёзидон ва физики [[Юнон]]и Қадим ва низ шояд тамоми дунёи антиқа буд. |
|||
Архимед дар Сиракуза (ҷаз. Ситсилия) таваллуд шуда, бештари умри худро дар ҳамон ҷо гузарондааст. Тахмин меравад, ки ӯ писари ситорашинос Фидий будааст. Архимед фаъолияти илмии худро чун механик ва техникашинос оғоз намуд. Ба Миср сафар карда, бо олимони Искандария (Конон, Эратосфен ва дигарон) робитаи илмӣ пайдо кард, асарҳои онҳоро омӯхт. Ин ба инкишофи фаъолияти илмии Архимед такони зӯр дод. Архимед ба аҳли дарбори подшоҳи Сиракуза Гиерони II наздик буд. Дар ҷанги дуюми Пунӣ Архимед мудофиаи муҳандисии Сиракузаро ташкил кард. Мошину механизмҳои ҳарбие, ки ӯ сохта буд, римиёнро аз ҳуҷуми қатъӣ ба шаҳр боздоштанд. Архимед ҳангоми аз тарафи қӯшуни Марселл ишғол кардани Сиракуза аз дасти аскари римӣ кушта шуд. Дар қабри Архимед ёдгорие гузошта шудааст, ки шакли кура ва силиндри дар атрофи он кашидашударо дорад. Мазмуни катибаи санги мазор он аст, ки ҳаҷми шаклҳои мазкур чун 2 : 3 нисбат доранд. Ин нисбатро маҳз Архимед кашф карда буд. |
|||
Сиракуз дар замоне, ки Архимед таваллуд шуда буд, мустамликаи ниммустақили юнониён дар ҷазираи Ситсилия ба шумор мерафт.Падари ӯ Фидиас ситорашинос буд. Архимед дар шаҳри Искандарияи Миср, ки яке аз калонтарин шаҳрҳои дунёи онрӯза ҳисобида мешуд ва дорои китобхонаи беҳтарине буд, дониш андӯхтааст. Вале аксарияти умри хешро дар Сиракуз паси сар карда, асосан ба гузаронидани таҷрибаҳои физикавӣ машғул шудааст. |
|||
[[Акс:Death of Archimedes.png|thumb|300px|Саҳнаи қатли Архимед. Тасвири рассоми фаронсавӣ Томас Ҷорҷ соли 1815.]] |
|||
Дар охири асри сеюми пеш аз мелод республикаи пурқудратгаштаи Рим ба забт намудани шаҳр-давлатҳои ҷануби Итолиё ва шимоли Африко пардохт.Байни онҳо Сиракуз ҳам буд. Ривояте нақл мекунад,ки олими бузурги сиракузиро як сарбози римӣ дар ҳоле, ки вай сари нақшҳои ҳандасавии дар рег кашидашудаи худ хам буд ва баъд аз он, ки ба сарбоз бо хашм "Доираҳои маро вайрон накун" гӯён фарёд зад, бо зарби шамшер ба қатл расонидааст. |
|||
== Пажӯҳишҳо == |
|||
Бисёре аз кашфиёти Архимед то имрӯз аҳамияти хешро гум накардаанд ва одамони замони моро аз истеъдоди барҷастаи он нобиғаи ду ҳазору дувист сол пеш зиста ба ваҷд меоранд. |
|||
Мавзӯи асосии тадқиқоти математикии Архимед ҳал кардани масъалаҳо доир ба ҳисоб кардани масоҳат ва ҳаҷми ҷисмҳои гуногун буд. Аз ҷумла ӯ масоҳати эллипс ва сегменти параболаро ҳисоб кард; масоҳати конус ва кура, ҳаҷми кура ва сегменти сферавӣ, инчунин ҳаҷми ҷисмҳои дар натиҷаи дар гирди меҳвараш давр задани шаклҳои геометрӣ ҳосилшавандаро ёфт; хосияти хати каҷеро тадқиқ кард, ки сонитар бо номи спирали Архимед маъруф гардид; ҳосили ҷамъи прогрессияи геометрии беинтиҳои махраҷиаш 1/4-ро ҳисоб кард, ки дар таърихи математика нахустин мисоли қаторҳои беинтиҳо ба ҳисоб меравад. Архимед дар «Псаммит» ном асараш ба ададҳои ҳар қадар калон имконпазир будани ному ишорагузориро исбот кард. Аксиомаи Архимед (дарозии порчаи кӯтоҳи ду порчаи нобаробарро якчанд маротиба афзуда, дарозии аз порчаи дароз дарозтар ҳосил кардан мумкин аст) аҳамияти махсус дорад. Ин аксиома «мураттабияти архимедӣ» ном мафҳумро муайян мекунад, ки дар математикаи муосир мавқеи муҳим дорад. Архимед адади p=3,14…-ро хеле дақиқ ҳисоб кард ва ҳудуди носаҳеҳии онро нишон дод: |
|||
Дар риёзиёт Архимед формулаи ҳисоб кардани суммаи қатори беохири геометриро медонист. Муайян намуд, ки кура, силиндри дар гирди он кашидашуда ва конуси асосу баландии бо силиндр якхела дошта дорои ҳаҷмҳои бо нисбати 2:3:1 ифодашаванда мебошанд. |
|||
Аввалин шуда масоҳати эллипсро ҳисоб кардааст. Инчунин ҳаҷми параболоиди чархзананда, эллипсоид ва ҳиперболоидро ёфт, ин ҳам бошад, айнан бо тарзе, ки имрӯз дар ҳисоби интегралӣ истифода мебарем. Ҳиссаи арзандаи хешро олим барои муайян кардани қимати адади Лудолф, ё ки пи гузоштааст.Ӯ бо воситаи ду 96-кунҷаи якеаш ба дохили давра, дуввумаш ба беруни он кашидашуда қимати адади пиро дар фосилаи 3+10/71<π<3+10/70 ба даст овард. Аз ин қимати Архимед ҳисоб карда то худи асри 17-уми мелодӣ қимати аниқтареро ҳеҷ кас ёфта натавонист. |
|||
Дар илми ҳандаса бошад, Архимед мафҳумоти аввалан геометрӣ набударо мисли маркази вазнинӣ ва хатти вазнро ҷорӣ кард.Чунин аксиомаҳои имрӯз ба ҳар як мактаббача маълум: "хатти рост кӯтоҳтарин пайвасти ду нуқта аст" ва "ҳар як порчаро аз миқдори муайяни порчаҳои кӯтоҳтар сохтан мумкин аст" аз тарафи Архимед ба ҳандаса дароварда шудаанд.Онҳо дар инкишофи ҳандаса минбаъд роли шоёнеро бозидаанд. |
|||
Архимед дар инкишофи механика низ саҳми бузург гузоштааст. ӯ дар яке аз асарҳои аввалинаш байни сутунҳои болор тақсимшавии вазнро тадқиқ кард. Таърифи мафҳуми маркази вазни ҷисм ва кашфи ифодаҳои математикии қонуни фишанг низ ба Архимед мансуб аст. Архимед асосгузори статика ва гидростатика мебошад (ниг. [[Қонуни Архимед]]). Ихтироъкори манҷаниқ, механизмҳои борбардор, олоти обкашӣ (винти Архимед) ва дигар механизму асбобҳост. Архимед дар астрономия низ тадқиқот анҷом додааст. Барои муайян кардани қутри намоёни (кунҷи) Офтоб (33´) асбоберо сохт ва бо ёрии он қимати кунҷи мазкурро хеле саҳеҳ ҳисоб кард (31´59´´). Асбоби механикие (сфераи холии чархзананда) ихтироъ намуд, ки бо ёрии он ҳаракати Офтоб ва панҷ сайёра, фазаҳои Моҳ, гирифти Офтоб ва Моҳро мушоҳида кардан мумкин буд. Бисёр асарҳои Архимед ба забони арабӣ тарҷума шуда, ба инкишофи илми кишварҳои асримиёнагии Шарқ (тадқиқоти Форобӣ, Берунӣ, Ибни Сино ва дигарон) таъсири калон расондаанд. |
|||
Ба кашфиёти машҳуртарини худ-қувваи болотеладиҳанда(бартелишро) Архимед ба шарофати он, ки бо шоҳи Сиракуз Ҳиерони дуввум дӯсти наздик буд, соҳиб шудааст.Шоҳ мехост, муайян кунонад, оё тоҷи навсохташудаи ӯ мувофиқи фармоишаш ҳақиқатан ҳам аз тиллои тоза иборат аст ё заргар бар он дигар металлҳои арзонбаҳоро омехтааст? |
|||
Барои ҳамин аз Архимед дархост кард, то тоҷро аз тафтиш гузаронад бидуни он, ки ба он ягон хел осебе бирасонад. Олим якчанд рӯз андеша мекард, чӣ тавр ин масъалаи душворро ҳал намояд, чунки сохти тоҷ хеле мураккаб буда, бад-ин минвол ҳисоб кардани ҳаҷми он аз имкон берун буд.Ниҳоят рӯзе Архимед дар вақте, ки барои оббозӣ ба ҳаммоми пуроб даромад, мушоҳида намуд, чи гуна як миқдори об аз канори ванна мешорад. Олим дарҳол пайхас кард, ки он миқдори шорида рафта айнан ба ҳаҷми бадани ӯ баробар аст. Архимед аз ванна ҷаҳида бархест ва тамоман бараҳна дар кӯчаҳои Сиракуз "Эврека, эврека!" (Дарёфтам, дарёфтам) додзанон битохт. Ба туфайли ин қонуни муҳимми физикавӣ ӯ муқаррар намуд, ки тоҷи Ҳиерон асосан аз металли оддӣ рехта шуда танҳо аз рӯяш бо тилло андовида шуда будааст. Мутаассифона, ҷазои заргари қаллоб он сахттарин буд-ӯро бо фармони шоҳ ба қатл расонданд. Ва яке аз ривоёти сершумор дар бораи Архимед мегӯяд, ки он сарбози ӯро куштагӣ римӣ набуд, балки аз худи Сиракуз буд-хешованди ҳамон заргари бадбахт. |
|||
Бо номи Архимед дар Моҳ танӯра ва қаторкӯҳ, инчунин астероид гузошта шудааст. |
|||
[[Гурӯҳ:Аврупо]] |
|||
== Эзоҳ == |
|||
[[af:Archimedes]] |
|||
{{эзоҳ}} |
|||
[[an:Arquimedes]] |
|||
[[ar:أرخميدس]] |
|||
== Адабиёт == |
|||
[[arz:ارشميدس]] |
|||
* {{ЭСТ|Архимед |3|муаллиф= }} |
|||
[[az:Arximed]] |
|||
{{ПБ}} |
|||
[[ba:Архимед]] |
|||
[[bat-smg:Archimeds]] |
|||
[[Гурӯҳ:Муҳандисон]] |
|||
[[be:Архімед]] |
|||
[[Гурӯҳ:Олимони Юнонӣ]] |
|||
[[be-x-old:Архімэд]] |
|||
[[bg:Архимед]] |
|||
[[bn:আর্কিমিডিস]] |
|||
[[bo:ཨར་ཁི་མེའུ་ཏེ་སི།]] |
|||
[[br:Arc'himedes]] |
|||
[[bs:Arhimed]] |
|||
[[ca:Arquimedes]] |
|||
[[ceb:Archimedes]] |
|||
[[ckb:ئارکیمیدز]] |
|||
[[cs:Archimédés]] |
|||
[[cy:Archimedes]] |
|||
[[da:Arkimedes]] |
|||
[[de:Archimedes]] |
|||
[[diq:Archimedes]] |
|||
[[el:Αρχιμήδης]] |
|||
[[en:Archimedes]] |
|||
[[eo:Arkimedo]] |
|||
[[es:Arquímedes]] |
|||
[[et:Archimedes]] |
|||
[[eu:Arkimedes]] |
|||
[[ext:Arquímedi]] |
|||
[[fa:ارشمیدس]] |
|||
[[fi:Arkhimedes]] |
|||
[[fiu-vro:Archimedes]] |
|||
[[fr:Archimède]] |
|||
[[fy:Argimedes]] |
|||
[[ga:Airciméidéas]] |
|||
[[gan:阿基米德]] |
|||
[[gd:Archimedes]] |
|||
[[gl:Arquimedes]] |
|||
[[gu:આર્કિમીડીઝ]] |
|||
[[he:ארכימדס]] |
|||
[[hif:Archimedes]] |
|||
[[hr:Arhimed]] |
|||
[[ht:Archimedes]] |
|||
[[hu:Arkhimédész]] |
|||
[[hy:Արքիմեդ]] |
|||
[[ia:Archimedes]] |
|||
[[id:Archimedes]] |
|||
[[io:Archimede]] |
|||
[[is:Arkímedes]] |
|||
[[it:Archimede]] |
|||
[[ja:アルキメデス]] |
|||
[[jv:Archimedes]] |
|||
[[ka:არქიმედე]] |
|||
[[kaa:Arximed]] |
|||
[[kk:Архимедес]] |
|||
[[kn:ಆರ್ಕಿಮಿಡೀಸ್]] |
|||
[[ko:아르키메데스]] |
|||
[[ku:Arşîmed]] |
|||
[[la:Archimedes]] |
|||
[[lb:Archimedes]] |
|||
[[lmo:Archimede]] |
|||
[[lt:Archimedas]] |
|||
[[lv:Arhimēds]] |
|||
[[map-bms:Archimedes]] |
|||
[[mg:Arsimeda]] |
|||
[[mk:Архимед]] |
|||
[[ml:ആർക്കിമിഡീസ്]] |
|||
[[mn:Архимед]] |
|||
[[mr:आर्किमिडीज]] |
|||
[[ms:Archimedes]] |
|||
[[mt:Arkimede]] |
|||
[[mwl:Arquimedes]] |
|||
[[nl:Archimedes]] |
|||
[[nn:Arkimedes]] |
|||
[[no:Arkimedes]] |
|||
[[pam:Archimedes]] |
|||
[[pl:Archimedes]] |
|||
[[pms:Archimede]] |
|||
[[pnb:ارشمیدس]] |
|||
[[pt:Arquimedes]] |
|||
[[qu:Arkhimidis]] |
|||
[[ro:Arhimede]] |
|||
[[ru:Архимед]] |
|||
[[sah:Архимед]] |
|||
[[scn:Archimedi]] |
|||
[[sco:Archimedes]] |
|||
[[sh:Arhimed]] |
|||
[[simple:Archimedes]] |
|||
[[sk:Archimedes]] |
|||
[[sl:Arhimed]] |
|||
[[sq:Arkimedi]] |
|||
[[sr:Архимед]] |
|||
[[su:Archimedes]] |
|||
[[sv:Arkimedes]] |
|||
[[sw:Archimedes]] |
|||
[[ta:ஆர்க்கிமிடீஸ்]] |
|||
[[te:ఆర్కిమెడిస్]] |
|||
[[th:อาร์คิมิดีส]] |
|||
[[tl:Archimedes]] |
|||
[[tr:Arşimet]] |
|||
[[uk:Архімед]] |
|||
[[ur:ارشمیدس]] |
|||
[[vi:Archimedes]] |
|||
[[vo:Arkimedes]] |
|||
[[war:Archimedes]] |
|||
[[yi:ארכימעד]] |
|||
[[yo:Archimedes]] |
|||
[[zh:阿基米德]] |
|||
[[zh-min-nan:Archimedes]] |
|||
[[zh-yue:阿基米德]] |
|||
Нусхаи кунунӣ то 04:30, 13 феврали 2024
| юн.-қад. Ἀρχιμήδης ὁ Συρακόσιος | |
,_por_Domenico_Fetti.jpg) | |
| Таърихи таваллуд | тақрибан 287 то м.[1][2][3][…] |
| Зодгоҳ | |
| Таърихи даргузашт | 212 то м.[4][1][5][…] |
| Маҳалли даргузашт | |
| Кишвар | |
| Фазои илмӣ | ҳандаса, риёзиёт, механика, фанҳои техникӣ ва ахтаршиносӣ |
 Парвандаҳо дар Викианбор | |
Архимед, Арашмидус, Аршимедес (юн.-қад. Ἀρχιμήδης; тақрибан 287 то м.[1][2][3][…], Сиракуз[d][6][7] — 212 то м.[4][1][5][…], Сиракуз[d][7]) — риёзидон ва механики Юнони Бостон.
Зиндагинома
[вироиш | вироиши манбаъ]Архимед дар Сиракуза (ҷаз. Ситсилия) таваллуд шуда, бештари умри худро дар ҳамон ҷо гузарондааст. Тахмин меравад, ки ӯ писари ситорашинос Фидий будааст. Архимед фаъолияти илмии худро чун механик ва техникашинос оғоз намуд. Ба Миср сафар карда, бо олимони Искандария (Конон, Эратосфен ва дигарон) робитаи илмӣ пайдо кард, асарҳои онҳоро омӯхт. Ин ба инкишофи фаъолияти илмии Архимед такони зӯр дод. Архимед ба аҳли дарбори подшоҳи Сиракуза Гиерони II наздик буд. Дар ҷанги дуюми Пунӣ Архимед мудофиаи муҳандисии Сиракузаро ташкил кард. Мошину механизмҳои ҳарбие, ки ӯ сохта буд, римиёнро аз ҳуҷуми қатъӣ ба шаҳр боздоштанд. Архимед ҳангоми аз тарафи қӯшуни Марселл ишғол кардани Сиракуза аз дасти аскари римӣ кушта шуд. Дар қабри Архимед ёдгорие гузошта шудааст, ки шакли кура ва силиндри дар атрофи он кашидашударо дорад. Мазмуни катибаи санги мазор он аст, ки ҳаҷми шаклҳои мазкур чун 2 : 3 нисбат доранд. Ин нисбатро маҳз Архимед кашф карда буд.
_by_Thomas_Degeorge.png)
Пажӯҳишҳо
[вироиш | вироиши манбаъ]Мавзӯи асосии тадқиқоти математикии Архимед ҳал кардани масъалаҳо доир ба ҳисоб кардани масоҳат ва ҳаҷми ҷисмҳои гуногун буд. Аз ҷумла ӯ масоҳати эллипс ва сегменти параболаро ҳисоб кард; масоҳати конус ва кура, ҳаҷми кура ва сегменти сферавӣ, инчунин ҳаҷми ҷисмҳои дар натиҷаи дар гирди меҳвараш давр задани шаклҳои геометрӣ ҳосилшавандаро ёфт; хосияти хати каҷеро тадқиқ кард, ки сонитар бо номи спирали Архимед маъруф гардид; ҳосили ҷамъи прогрессияи геометрии беинтиҳои махраҷиаш 1/4-ро ҳисоб кард, ки дар таърихи математика нахустин мисоли қаторҳои беинтиҳо ба ҳисоб меравад. Архимед дар «Псаммит» ном асараш ба ададҳои ҳар қадар калон имконпазир будани ному ишорагузориро исбот кард. Аксиомаи Архимед (дарозии порчаи кӯтоҳи ду порчаи нобаробарро якчанд маротиба афзуда, дарозии аз порчаи дароз дарозтар ҳосил кардан мумкин аст) аҳамияти махсус дорад. Ин аксиома «мураттабияти архимедӣ» ном мафҳумро муайян мекунад, ки дар математикаи муосир мавқеи муҳим дорад. Архимед адади p=3,14…-ро хеле дақиқ ҳисоб кард ва ҳудуди носаҳеҳии онро нишон дод:
Архимед дар инкишофи механика низ саҳми бузург гузоштааст. ӯ дар яке аз асарҳои аввалинаш байни сутунҳои болор тақсимшавии вазнро тадқиқ кард. Таърифи мафҳуми маркази вазни ҷисм ва кашфи ифодаҳои математикии қонуни фишанг низ ба Архимед мансуб аст. Архимед асосгузори статика ва гидростатика мебошад (ниг. Қонуни Архимед). Ихтироъкори манҷаниқ, механизмҳои борбардор, олоти обкашӣ (винти Архимед) ва дигар механизму асбобҳост. Архимед дар астрономия низ тадқиқот анҷом додааст. Барои муайян кардани қутри намоёни (кунҷи) Офтоб (33´) асбоберо сохт ва бо ёрии он қимати кунҷи мазкурро хеле саҳеҳ ҳисоб кард (31´59´´). Асбоби механикие (сфераи холии чархзананда) ихтироъ намуд, ки бо ёрии он ҳаракати Офтоб ва панҷ сайёра, фазаҳои Моҳ, гирифти Офтоб ва Моҳро мушоҳида кардан мумкин буд. Бисёр асарҳои Архимед ба забони арабӣ тарҷума шуда, ба инкишофи илми кишварҳои асримиёнагии Шарқ (тадқиқоти Форобӣ, Берунӣ, Ибни Сино ва дигарон) таъсири калон расондаанд.
Бо номи Архимед дар Моҳ танӯра ва қаторкӯҳ, инчунин астероид гузошта шудааст.
Эзоҳ
[вироиш | вироиши манбаъ]- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 https://www.britishmuseum.org/collection/term/BIOG147595
- ↑ 2.0 2.1 Toomer G. J. Encyclopædia Britannica (ингл.)
- ↑ 3.0 3.1 https://encyclopaedia.herdereditorial.com/wiki/Autor:Arquímedes (исп.)
- ↑ 4.0 4.1 Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформаи додаҳои боз — 2011.
- ↑ 5.0 5.1 Энциклопедия Брокгауз (нем.)
- ↑ 6.0 6.1 Любкер Ф. Archimedes (рус.) // Реальный словарь классических древностей по Любкеру / под ред. Ф. Ф. Зелинский, А. И. Георгиевский, М. С. Куторга, Ф. Гельбке, П. В. Никитин, В. А. Канский, пер. А. Д. Вейсман, Ф. Гельбке, Л. А. Георгиевский, А. И. Давиденков, В. А. Канский, П. В. Никитин, И. А. Смирнов, Э. А. Верт, О. Ю. Клеменчич, Н. В. Рубинский — СПб.: Общество классической филологии и педагогики, 1885. — С. 130—131.
- ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 https://opac.museogalileo.it/imss/authResource?uri=5239 (итол.)
Адабиёт
[вироиш | вироиши манбаъ]- Архимед // Ирландия — Лениннома. — Д. : СИЭСТ, 1981. — (Энциклопедияи Советии Тоҷик : [дар 8 ҷ.] / сармуҳаррир А. С. Сайфуллоев ; 1978—1988, ҷ. 3).
