Aş'arija

Aş'arija (ar. الأشاعرة‎‎) — ta'limoti dinī-falsafiji Abulhasani Aş'arī va pajravonaş, jake az maktabhoi kalom.

Ta'sis

Asosguzori in ta'limot aş'arī dar ibtido ahli mu'tazila bud, vale ba'dho ta'limotu maktabi xossi xudro ta'sis kard va bar ziddi mu'tazilijon asari bisjore ta'lif namud. Aş'arijon bisjor aqidahoi ilohijotşinosoni peşini zohirparasti ifrotī va ashobi hadisro niz namepaziruftand. Masalan, onho mavqei aqlro dar darki hodisaho tamoman inkor namekardand, ammo aqidai mu'tazilaro ham dar xususi maqomi aql qabul nadoştand. Ba aqidai onho e'tirofi arzişi mutlaqi aql boisi mahv şudani din megardad, zero on imon ba ƣajbro bekor mekunad va ba xulosa meovarad, ki aql az musallamoti din afzaltar ast. Aş'arija nazarijai ba xud xossi ixtijorro (ozodiji iroda) ba vuçud ovardaast: inson doroi ixtijor va qudrati ofaridani kirdori xeş ast, vale qudrate, ki kirdori insonro meofarad, berun az zoti ū buda, qudrati ilohist. Inson qudrat va kirdori xudro az Xudo iktisob mekunad. Hamin iktisob insonro vodor mekunad tasavvur namojad, ki ū sohibi ixtijor (ozodiji iroda) buda, dar ofaridani a'moli xeş muxtor ast. Vale cunin halli mas'ala ba inkori ixtijor barobar ast, zero insonro bozicai irodai Xudo megardonad, aqidai çabarijaro dar borai sarnavişti mutlaq bartaraf namenamojad va fahmondan nametavonad, ki cī guna inson baroi kirdoraş mas'ul ast, agar ixtijori (ozodiji iroda) ū faqat xajolist. Aş'arija taşbehi (antropomorfizm) ilohijotşinosoni peşina va ta'tili mu'tazilaro ham rad mekunad. Zero taşbeh boisi şirk, ta'til (doroi sifate nabudani Xudo) sababi ilhod megardad. Aş'arija bo joriji dalelhoi mantiqī ahkomi azalī va nomaxluq budani Qur'onro himoja va isbot kardanī meşud: kalomi Alloh cun xudi Alloh azalī va nomaxluq ast. Qur'on kalomi Xudost, pas on azalan nomaxluq meboşad. Aş'arijon usuli sababijat va qonunijatro rad karda, ba xurofot, karomot va mu'çizot roh mekuşojand. Onho ba donişi hissī va aqlī şak ovarda, jo donişi hissiju aqliro inkor karda, ba vahju ilhom rū meovarand va ba agnostisizm moil meşavand.

Aqoid

Muhimtarin aqidahoi Aş'arija az nuktahoi zajl iboratand:

Inson doir ba ofarinişi xud az kuçoe, ki oƣoz kunad, oqibat ba natiçae merasad, ki in xilqat doroi kamol ast. Ba tavri jaqin xohad donist, ki bo xudiji xud ba in daraçai kamol rasida nametavonist. Natiçai hatmiji in andeşa insonro ba on e'tiqod vodor mekunad, ki bojad dar olami vuçud ofaridgore tavono, dono va sohibiroda vuçud doşta boşad. Parvardgor dono ba ilm, tavono ba qudrat, zindavu pojanda ba hajot ast. Murid ba iroda mutakallim ba kalom, şunavo ba gūş, bino ba caşm ast. In sifathoi azalī qoim ba zoti xudand va daleli on meboşand, ki Xudo podşoh (al-malik) ast, doroi amru nahj meboşad.
Ilmi Xudo vohid ast va ba hamai ma'lumot taalluq dorad.
Qudrati Xudo vohid buda, ba hamai on ci ki vuçudaş bo çoizho tavsif şudanī boşad, taalluq mepazirad.
Kalomi Xudo jagona ast. On kalom amri nahj ast. Amr baroi içro va nahj baroi rad va inkor ast.
Banda qodir ba af'oli bandagon astu bas. Bo in farq, ki banda metavonad az xud harakoti çunbiş, ixtijor va iroda sodir kunad.
Qudrate, ki banda xudaş kasb mekunad, hodis ast va dar natiça qudrati hodis hosil megardad.
Agar Ofaridgori haqiqī on boşad, ki kase ūro dar kori ofariniş şarikī va hamrohī namekunad, pas, xususitarin sifati Xudo qudrati ū ba ixtiro'korī ast. Hamin ast tafsire, ki ba nomi ū — Alloh dalolat mekunad.
Xudo mavçudest, ki bojad vuçudi ū az digar mavçudot farq karda şavad, doroi tavsif va vasfi maxsus boşad, caro kiaql ba şinoxti on vasfi maxsus namerasad. Har mavçude bojad dida şavad. Xudo mavçud ast, pas, bojad didaşavanda boşad. Dar Qur'on omada, ki mu'minon Xudoro dar oxirat mebinand. Ammo doir ba didaşavandagiji Xudo du nazar vuçud dorad; avval nazari maxsus ast, ja'ne ba vuçud taalluq dorad na ba adam (nestī) va dujum in ast, ki idrok on sūi ilm ast, dar darkkunanda ta'sire nadorad va az on ta'sire ham namegirad.

Nazari Aş'arijon doir ba va'du va'id (farmudaho va içroi bekamukosti onho), asmo, ahkom, sa'j va aql az hama çihatho muxolifi aqidahoi mu'tazila budand. Az çumla: 1) imon tasdiq bo qalb ast. Ammo qavl bo zabon va amal az rūji arkon far'hoi imonand. Har kase bo qalbi xud tasdiq kunad, ki Xudo jakka va jagona ast va pajƣambaroni Xudoro e'tirof va tasdiq namojad, imonaş saheh, durust va rostin ast. Hatto agar filhol vafot jobad, cunin şaxs naçotjobanda ast va az imon xoriç nest; 2) kase, ki gunohi kabira sodir karda boşad va tavba ham nakarda boşad, hukmi cunin banda ba Xudo havola karda meşavad. Şojad Xudo az bobi rahmati xud ūro bubaxşad va jo pajƣambar ūro şafoat namojad. Dar hadis omada, ki «Ahli kaboiri ummatro şafoat xoham kard». Va jo in ki cunin şaxsro dar dūzax muvofiqi gunohi sodirnamudaaş azob medihand va ba'd ūro ba çannat doxil menamojand. Hec mumkin nest, ki bo kofiron dar dūzax ba tavri abadī dar azob bimonand; 3) hamai voçibot sam'ī (az rohi şunavoī) ast. Az rohi aql cize soxta nest, na xubī va na badī. Şinoxti Xudo bo aql az tariqai gūş (sam') ast. Savob, lutf va hama ciz az çonibi Xudo ba manzilai fazli Xudost. Hamai azobho (az çonibi Xudo) adl şumorida meşavand; 4) firistodani pajƣambaron (az çonibi Xudo) adl şumorida meşavad. Vale ba'di firistoda şudan dastgiriji onho ba vositai mu'çizot va ismati onho az laƣƶişho az çumlai voçibot ba şumor meojand. Mu'çiza fe'li xoriquloda (favquloda) ast. Çoji e'tiroz nadorad. Dar muqoisa ba manzilai tasdiq bo qavl ast. 5) karomoti avlijo haq ast; kufru ma'sijat (isjon bar ziddi farmudahoi Xudo) ba manzilai xor doştani şariati xudoī ast; 6) Qur'on az çihati baloƣat, nazm va fasohati suxan mu'çiza ast; 7) mas'alai imomat bojad az rohi ittifoq va ixtijor ançom jobad, na az rohi nass (vasijat) va ta'jin. Xulafoi roşidin az rūji fazilataşon ba maqomi imomat rasidand; Talha va Zubajr ba imom Alī ibni Abitolib muxolifat varzidand. Alī ba onho ba sifati muxolif çavobi sazovor dod. Ammo ahli Nahravon ba xabare, ki az pajƣambar rasida, az din xoriçşuda mahsuband. Haq ba çonibi Alī bud, dar iqdome, ki bar ziddi onho karda bud. Dar natiça ravijai Aş'arija mazhabe mijonarav, tavhidī va jakkaxudoie şud, ki xohişhoi mu'minon va ehsosoti taqvodoronro qone' va aqlhoi mardumro xuşnud va rozī soxt. Doirai intişori Aş'arija mahdud nabud. On dar Iroq, ba'dho dar Misr (bo joriji Salohiddini Ajjubī) pahn gardid. Dar Surija bo joriji Nuruddini Zangī, dar mamlakathoi Ƣarb bo joriji Abdulloh ibni Muhammadi Tumirat, dar Osijoi Xurd ba dasti Usmoniho intişor joft. Tanho hanbaliho dar mas'alai sifoti Xudo bo Aş'arija muxolifat namudand. Şiijoni imomija dar mas'alai şafoati imomon bo Aş'arija muxolif şudand. Olimoni buzurg va bisjore az mazhabhoi şofeī, molikī, hanafī va hanbalī pajravi Aş'arija şudand. Aş'arija minba'd dar osori pajravonaş Abubakri Boqilonī (vafotaş 1013), Abulishoqi Isfaroinī (vafotaş 1028), Çuvajnī (vafotaş 1085), Ƣazzolī (1058—1111), Faxriddini Rozī (vafotaş 1210), Şahristonī (vafotaş 1153), Azuddini Iççī (vafotaş 1155) va digaron vus'at jofta, rangi falsafī girift. Aş'arija bo mururi zamon dar tamomi mamlakathoe, ki ravijai sunnat hukmron bud va dar Eron vase' pahn gardida, cun ilohijoti rasmī şinoxta şuda bud. Holo dar ba'ze mamlakathoi Şarqi musulmonī kūşişhoi taçdidi kalom, az çumla Aş'arija va ba muqobili materializmi dialektikī istifoda burdani on muşohida meşavad.

Ezoh

Adabijot

Bogoutdinov A. M. Ocerki po istoriji tadƶikskoj filosofii, Stalinabad. 1961;
Grigorjan S. N. Srednevekovaja filosofija narodov Bliƶnego i Srednego Vostoka. Moskva, 1966;
Petruşevskij I. P. Islam v Irane. Leningrad, 1966;
Adam Mets. Musulьmanskij renessans. Moskva, 1973.

Sarcaşma

Aş'arija / X. Dodixudoev, K. Bekzoda // Asos — Boz. — D. : SIEMT, 2013. — (Ensiklopedijai Milliji Toçik : [taxm. 25 ç.] / sarmuharrir N. Amirşohī ; 2011—2023, ç. 2). — ISBN 978-99947-33-52-4.