สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเดชาดิศร

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมสมเด็จพระเดชาดิศร
ประสูติ	11 พฤษภาคม พ.ศ. 2336
สิ้นพระชนม์	4 กันยายน พ.ศ. 2402 (66 ปี)
ราชสกุล	เดชาติวงศ์
ราชวงศ์	จักรี
พระบิดา	พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย
พระมารดา	เจ้าจอมมารดานิ่ม ในรัชกาลที่ 2

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเดชาดิศร มีพระนามเดิม หม่อมเจ้ามั่ง พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย

พระประวัติ

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเดชาดิศร ประสูติเมื่อวันเสาร์ ขึ้น 2 ค่ำ เดือน 7 ปีฉลู ตรงกับวันที่ 11 พฤษภาคม พ.ศ. 2336 เวลา 5 ทุ่มเศษ เป็นพระราชโอรสพระองค์ที่ 15 ในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย (ขณะดำรงพระอิสริยยศเป็นเจ้าฟ้ากรมหลวงอิศรสุนทร) กับเจ้าจอมมารดานิ่ม

ในรัชกาลที่ 2 พ.ศ. 2356 ทรงได้รับสถาปนาเป็น พระเจ้าลูกยาเธอ กรมหมื่นเดชอดิศร

ในรัชกาลที่ 3 เมื่อเดือน 6 แรม 11 ค่ำ ปีมะโรง จัตวาศก จ.ศ. 1194 ตรงกับวันศุกร์ที่ 25 พฤษภาคม พ.ศ. 2375 เลื่อนเป็นกรมขุนเดชอดิศร

ในรัชกาลที่ 4 เมื่อวันจันทร์ เดือน 9 แรม 13 ค่ำ ปีกุน ตรีศก จ.ศ. 1213 ตรงกับวันที่ 25 สิงหาคม พ.ศ. 2394 เลื่อนเป็น กรมสมเด็จพระเดชาดิศร เทพยนิกรปิยานุรักษ์ บวรศักดิพิเศษ บรมเชษฐวราธิวงศ พงศานุพงศประดิษฐา สุนทรปรีชานุภาพ ศุภกาพยปฏิภาณ สุตไพศาลอรรถธรรมศาสตร ธรรมิกนารถบพิตร เจ้ากรมเป็นพระยา

พระองค์สิ้นพระชนม์ลงในสมัยรัชกาลที่ 4 เมื่อวันจันทร์ ขึ้น 8 ค่ำ เดือน 10 ปีมะแม ตรงกับวันที่ 4 กันยายน พ.ศ. 2402 พระชันษา 67 ปี พระราชทานเพลิง ณ พระเมรุ ท้องสนามหลวง วันที่ 9 เมษายน พ.ศ. 2403 ทรงเป็นต้นราชสกุล เดชาติวงษ์

พระกรณียกิจ

พระองค์ทรงกำกับกรมพระอาลักษณ์ (กรมที่เกี่ยวกับการหนังสือ) ตั้งแต่ในรัชกาลที่ 2 จนตลอดพระชนมายุ ต่อมา สมัยรัชกาลที่ 3 โปรดเกล้าให้พระเจ้าน้องยาเธอ กรมขุนเดชอดิศร รวบรวมโคลงโลกนิติ ซึ่งปราชญ์อินเดียแต่งไว้แต่โบราณ มาชำระแก้ไขใหม่เพื่อจารึกลงในแผ่นดินไว้ ณ วัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามราชวรมหาวิหาร นับเป็นงานชิ้นเอกของท่าน นอกจากนี้ยังทรงนิพนธ์โคลงนิราศเสด็จไปทัพเมืองเวียงจันทน์ และคำฉันท์กล่อมพระโอรส ต่อมาในสมัยรัชกาลที่ 4 พระองค์ได้กำกับกรมนา

พระโอรส-ธิดา

1. พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้านฤมลมณีรัตน นามเดิม หม่อมเจ้าหญิงนฤมล เดชาติวงศ์ (สิ้นพระชนม์ปีใดไม่ปรากฏ แต่ทราบว่าสิ้นพระชนม์เมื่อมีพระชันษา 54 ปี)
2. หม่อมเจ้าพันแสง เดชาติวงศ์
3. หม่อมเจ้าสำลี เดชาติวงศ์ (ประสูติ พ.ศ. 2368 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 18 มกราคม พ.ศ. 2431 พระราชทานเพลิง ณ วัดระฆังโฆสิตาราม)
4. หม่อมเจ้าสวัสดิ์ เดชาติวงศ์ (ประสูติ พ.ศ. 2370 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2434) มีหม่อมคือ หม่อมเป้า เดชาติวงศ์ ณ อยุธยา ธิดาเจ้าพระยาบดินทรเดชา (สิงห์ สิงหเสนี) มีธิดา คือ
   1. หม่อมราชวงศ์โฉมฉิน เดชาติวงศ์
5. หม่อมเจ้าวิไลย เดชาติวงศ์ (ประสูติ พ.ศ. 2370 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 26 ตุลาคม พ.ศ. 2431 พระราชทานเพลิง ณ วัดจักรวรรดิราชาวาส)
6. หม่อมเจ้าจิต เดชาติวงศ์
7. หม่อมเจ้าวงกต เดชาติวงศ์
8. หม่อมเจ้าอัน เดชาติวงศ์
9. หม่อมเจ้าหญิงไม่ปรากฏพระนาม (พระราชทานเพลิง ณ วัดสระเกศ เมื่อวันที่ 2 มกราคม พ.ศ. 2382)

พระนิพนธ์

• ในสมัยรัชกาลที่3
• โคลงโลกนิติ ( ปี 2374-2378 )
• โคลงภาพต่างภาษา ( ปี 2374-2378 )
• โคลงนิราศเสด็จไปทัพเวียงจันทน์ ( ปี 2370 )
• ในสมัยรัชกาลที่4
• ประกาศพระราชพิธีสารท ฉบับร่ายยาวและร่ายดั้น
• ร่ายยาวประกาศพระราชพิธีพืชมงคลแลจรดพระนังคัลใหม่
• ร่ายยาวประกาศพระราชพิธีคเชนทรัศวสนาน
• ฉันท์สังเวยพระมหาเศวตรฉัตร
• (ฉันท์กล่อมมงคลคเชนทรชำนิเผือกพราย

ฉันท์บทนี้รวมพิมพ์ในหนังสือ ชุมนุมฉันท์ดุษฎีสังเวย เล่ม1)

• ฉันท์ดุษฎีสังเวยพระพุทธบุษยรัตน์
• คำฤษฎี

พระอิสริยยศ

ธรรมเนียมพระยศของ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเดชาดิศร
การทูล	ใต้ฝ่าพระบาท
การแทนตน	ข้าพระพุทธเจ้า
การขานรับ	พ่ะย่ะค่ะ/เพคะ

• หม่อมเจ้ามั่ง (11 พฤษภาคม พ.ศ. 2336 - พ.ศ. 2349)
• พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้ามั่ง (พ.ศ. 2349 - 7 กันยายน พ.ศ. 2352)
• พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้ามั่ง (7 กันยายน พ.ศ. 2352 - พ.ศ. 2356)
• พระเจ้าลูกยาเธอ กรมหมื่นเดชอดิศร (พ.ศ. 2356 - 21 กรกฎาคม พ.ศ. 2367)
• พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นเดชอดิศร (21 กรกฎาคม พ.ศ. 2367 - 25 พฤษภาคม พ.ศ. 2375)
• พระเจ้าน้องยาเธอ กรมขุนเดชอดิศร (25 พฤษภาคม พ.ศ. 2375 - 2 เมษายน พ.ศ. 2394)
• พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมขุนเดชอดิศร (2 เมษายน พ.ศ. 2394 - 25 สิงหาคม พ.ศ. 2394)
• พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมสมเด็จพระเดชาดิศร (25 สิงหาคม พ.ศ. 2394 - 4 กันยายน พ.ศ. 2402)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมสมเด็จพระเดชาดิศร (พระนามหลังการสิ้นพระชนม์)
• สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเดชาดิศร (พระนามหลังการสิ้นพระชนม์สถาปนาในรัชกาลที่ 6)

พงศาวลี

พงศาวลีของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเดชาดิศร

16. พระยาราชนิกูล (ทองคำ)               8. สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก                       4. พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช                             9. พระอัครชายา (หยก)                       2. พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย                                   20. พร               10. ทอง ณ บางช้าง                       21. ชี               5. สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี                             11. สมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารี                       23. ถี               1. สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเดชาดิศร                                         24. พระยาเพชรบุรี (เรือง)               12. เจ้าพระยาบดินทร์สุรินทร์ฦๅชัย (บุญมี)                       6. เจ้าพระยาพระคลัง (หน)                             13. ท่านผู้หญิงเจริญ                       3. เจ้าจอมมารดานิ่ม ในรัชกาลที่ 2                                   7. ท่านผู้หญิงจิตร

อ้างอิง

เชิงอรรถ

บรรณานุกรม

• ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา (พ.ศ. 2459). "พระราชพงษาวดาร กรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ ๒". ห้องสมุดดิจิทัลวชิรญาณ. สืบค้นเมื่อ 13 สิงหาคม พ.ศ. 2561. {{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= และ |date= (help)
• ทิพากรวงศ์ (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา (พ.ศ. 2481). "พระราชพงศาวดาร กรุงรัตนโกสินทร์ รัชชกาลที่-๓". ห้องสมุดดิจิทัลวชิรญาณ. สืบค้นเมื่อ 15 สิงหาคม พ.ศ. 2561. {{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= และ |date= (help) [ที่ระลึก ในงานพระราชทานเพลิงศพ ท่านผู้หญิงวงษานุประพัทธ์ (ตาด สนิทวงศ์ ณอยุธยา)]
• ทิพากรวงศ์ (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา (พ.ศ. 2477). "พระราชพงศาวดาร กรุงรัตนโกสินทร์ รัชชกาลที่ ๔". ห้องสมุดดิจิทัลวชิรญาณ. สืบค้นเมื่อ 15 สิงหาคม พ.ศ. 2561. {{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= และ |date= (help) [ที่ระลึก ในงานพระราชทานเพลิงศพ คุณหญิงธรรมสารเนติ (อบ บุนนาค)]
• ธำรงศักดิ์ อายุวัฒนะ. ราชสกุลจักรีวงศ์ และราชสกุลสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์บรรณกิจ, พิมพ์ครั้งที่ 3 พ.ศ. 2544. 490 หน้า. ISBN 974-222-648-2
• ศุภวัฒย์ เกษมศรี, พลตรี หม่อมราชวงศ์, และรัชนี ทรัพย์วิจิตร. พระอนุวงศ์ชั้นหม่อมเจ้าในพระราชวงศ์จักรี. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์บรรณกิจ, พิมพ์ครั้งที่ 3 พ.ศ. 2549. 360 หน้า. ISBN 974-221-818-8
• สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร. ราชสกุลวงศ์. พิมพ์ครั้งที่ 14, กรุงเทพฯ : สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร, 2554. 296 หน้า. หน้า 57. ISBN 978-974-417-594-6