Xem mã nguồn của Tiếng Ý

{{chú thích trong bài}}
{{Infobox language
| name             = Tiếng Ý
| nativename       = ''italiano'', ''lingua italiana''
| ethnicity        = [[Người Ý]], Người Ticino
| pronunciation    = {{IPA-it|itaˈljaːno|}}
| states           = [[Ý]], [[Thụy Sỹ]] ([[Ticino]] và Nam [[Graubünden]]), [[San Marino]], [[Thành Vatican]], [[Istria]] ([[Slovenia]]), [[Hạt Istria]] ([[Croatia]])
| region           = Ý, [[Ticino]] và Nam [[Graubünden]], Littoral Slovenia, Tây [[Istria]]
| speakers         = 67 triệu người bản ngữ ở [[Liên minh châu Âu]] (2020)<ref name=forbes/><ref name=europa2012/>
| speakers2        = [[Ngôn ngữ thứ hai|Người nói L2]] ở Liên minh châu Âu: 13.4 triệu<br />{{Circa|85 triệu}} người nói tổng cộng
| familycolor      = Ấn-Âu
| fam2             = [[Nhóm ngôn ngữ gốc Ý|Gốc Ý]]
| fam3             = [[Nhóm ngôn ngữ Rôman|Rôman]]
| fam4             = [[Nhóm ngôn ngữ Ý-Tây|Ý-Tây]]
| fam5             = [[Nhóm ngôn ngữ Ý-Dalmatia|Ý-Dalmatia]]
| ancestor         = [[Tiếng Latinh cổ]]
| ancestor2        = [[Tiếng Latinh cổ điển]]
| ancestor3        = [[Tiếng Latinh thông tục]]
| ancestor4        = [[Phương ngữ Tuscan|Tuscany]]
| ancestor5        = [[Phương ngữ Florentine|Florentine]]
| dia1             = [[Tiếng Ý Thụy Sỹ]]
| script           = [[Bảng chữ cái Latinh|Latinh]] ([[Bảng chữ cái tiếng Ý]])<br />[[Chữ Braille Ý]]
| nation           = {{Collapsible list
| expand = yes
| titlestyle=font-weight:normal; background:transparent; text-align:left;
| title=4 nước
|{{flag|Ý}}
|{{flag|San Marino}}
|{{flag|Thụy Sỹ}}
|{{flag|Vatican}}
}}<br />
{{Collapsible list
| expand = yes
| titlestyle=font-weight:normal; background:transparent; text-align:left;
| title=2 vùng phụ thuộc
|{{flagicon|Slovenia}} [[Istria]] <small>([[Slovenia]])</small>
|{{flag|Hạt Istria}} <small>([[Croatia]])</small>
}}<br />
{{Collapsible list
| expand =
| titlestyle=font-weight:normal; background:transparent; text-align:left;
| title=Nhiều tổ chức
| {{flag|Dòng Chiến sĩ Toàn quyền Malta}}<ref>{{chú thích web|url=http://www.ansa.it/english/news/2016/06/21/pope-to-receive-knights-of-malta-grand-master-thursday_a9e72a37-ec6c-421d-a632-92f2dfe81dd7.html|title=Pope Francis to receive Knights of Malta grand master Thursday - English|date=ngày 21 tháng 6 năm 2016|website=ANSA.it|access-date=ngày 16 tháng 10 năm 2019}}</ref>
|{{flag|Liên minh châu Âu}}
|[[Tập tin:FAO logo.svg|18px]] [[Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hợp Quốc|FAO]]
|{{flag|Tòa Thánh}}
|[[Tập tin:OSCE logo.svg|30px]] [[Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu|OSCE]]
| [[Tổ chức Luật Phát triển Quốc tế|IDLO]]
| [[Viện Luật nhân đạo quốc tế|IIHL]]
|[[Unione delle Università del Mediterraneo]]
|[[Viện nghiên cứu tội phạm và tư pháp liên vùng Liên hợp quốc|UNICRI]]
|[[UNIDROIT]]
|''và một số tổ chức khác''
}}
| minority         = {{flag|Croatia}}<br>{{flag|Slovenia}}
| agency           = [[Accademia della Crusca]] (''de facto'')
| iso1             = it
| iso2             = ita
| iso3             = ita
| lingua           = 51-AAA-q
| map              = Linguistic map of the Italian language.svg
| mapsize          = 300px
| mapcaption       = {{legend|#0c5eb1|Ngôn ngữ chính thức}}
{{legend|#9fceff|Từng là ngôn ngữ chính thức}}
{{legend|#00ff00|Có cộng đồng nói tiếng Ý}}
| notice           = IPA
| sign             = ''[[Italiano segnato]]'' <ref>{{chú thích web|url=http://www.cdila.it/cds/Index?q=object/detail&p=_system_cms_node/_a_ID/_v_33 |title=Centro documentazione per l'integrazione |publisher=Cdila.it |access-date=ngày 22 tháng 10 năm 2015}}</ref> <br />''[[italiano segnato esatto]]'' <ref>{{chú thích web|url=http://www.cdila.it/cds/Index?q=object/detail&p=_system_cms_node/_a_ID/_v_37 |title=Centro documentazione per l'integrazione |publisher=Cdila.it |access-date=ngày 22 tháng 10 năm 2015}}</ref>
| glotto           = ital1282
| glottorefname    = Italian
}}
'''Tiếng Ý''' hay '''tiếng Italia''' (''italiano'', ''lingua italiana'') là một ngôn ngữ thuộc [[nhóm ngôn ngữ Rôman|nhóm Rôman]] của [[ngữ hệ Ấn-Âu|hệ Ấn-Âu]] và được dùng bởi khoảng 70 triệu người, đa số sinh sống tại [[Ý]]. Giọng Ý được xem như chuẩn hiện nay là giọng của vùng [[Toscana]] ([[tiếng Anh]]: ''Tuscany'', [[tiếng Pháp]]: ''Toscane''), nhất là giọng của những người sống tại thành phố [[Firenze]] (còn được gọi là ''Florence''). Trên bán đảo Ý và các đảo phụ cận, nó được xem như đứng trung gian giữa các tiếng miền nam (thuộc [[nhóm ngôn ngữ Rôman miền Nam|nhánh phía Nam]] của nhóm Rôman) và các tiếng miền bắc (thuộc [[nhóm ngôn ngữ Gaul-Rôman]], một phân nhóm của nhóm Rôman). Trong nhóm Rôman, nó là tiếng gần [[latinh|tiếng Latinh]] nhất và giống như các ngôn ngữ khác trong nhóm, dùng rất nhiều trọng âm (''stress'') trong lối phát âm.

== Hệ thống chữ viết ==
{{Xem thêm|Bảng chữ cái tiếng Ý}}
Tiếng Ý sử dụng [[bảng chữ cái Latinh]]. Trong [[bảng chữ cái tiếng Ý]] tiêu chuẩn không có các ký tự ''J'', ''K'', ''W'', ''X'' và ''Y'', tuy nhiên chúng vẫn xuất hiện trong các từ tiếng Ý vay mượn như ''jeans'' (quần bò), ''whisky'', ''taxi'' hay như tên của câu lạc bộ bóng đá [[Juventus F.C.|Juventus]]. Để thay thế các âm tương ứng của các ký tự kể trên, có thể dùng ''gi'' thay cho ''j'', ''c'' hoặc ''ch'' thay cho ''k''; ''u'' hoặc ''v'' thay cho ''w''; ''s'', ''ss'', hoặc ''cs'' thay cho ''x'' và ''i'' thay cho ''y'' (tùy cách phát âm từng từ). Để đánh dấu cách phát âm và cách đặt trọng âm, tiếng Ý cũng sử dụng [[dấu sắc]] và [[dấu huyền]], ví dụ dấu huyền cho các chữ cái ''A'', ''I'', ''O'' và ''U'' ở cuối từ có nghĩa là [[trọng âm]] của từ được đặt vào nguyên âm đó (''gioventù'', tuổi trẻ).

Chữ cái ''H'' nằm ở đầu từ được dùng để phân biệt ''ho'', ''hai'', ''ha'', ''hanno'' (thì hiện tại của động từ ''avere'', có) với ''o'', ''ai'', ''a'' (các giới từ), ''anno'' (năm). Chữ cái này cũng xuất hiện ở đầu một số từ ngoại lai như ''hotel'' (khách sạn), trong đa số trường hợp H đều là âm câm (không được phát âm), ví dụ ''hotel'' được đọc là {{IPA|/oˈtɛl/}}.

== Lịch sử ==
Sự biến hóa từ tiếng Latinh sang tiếng Ý hiện đại là một quá trình tương đối phức tạp vì có rất nhiều ngôn ngữ đã được dùng tại bán đảo Ý trước, và trong khi, [[Đế quốc La Mã]] hình thành. Tuy [[tiếng Latinh cổ điển]] đã được dùng như một loại tiếng chính thức, dân tại các vùng khác nhau của đế quốc này tiếp tục dùng các thứ tiếng địa phương của họ. Khi cần, họ dùng một loại tiếng Latinh đã được đơn giản hóa rất nhiều trong các việc giao dịch với những người cầm quyền: đây là [[tiếng Latinh bình dân]] (''Vulgar Latin''). Trước khi tiếng Latinh bình dân có thể thống nhất hoàn toàn nhiều tiếng địa phương trong lãnh thổ của Đế quốc La Mã thì đế quốc này sụp đổ vào cuối [[thế kỷ V|thế kỷ thứ V]]. Sự thống nhất "một nửa" này đã tạo ra một nhóm ngôn ngữ được dùng hiện nay tại [[Tây Âu]] – [[nhóm ngôn ngữ Rôman|nhóm Rôman]] – mà tiếng Ý là một trong số đó. Tiếng Ý, do đó, chịu ảnh hưởng không chỉ từ tiếng Latinh mà còn từ nhiều tiếng địa phương khác nữa.

Văn kiện tiếng Ý sớm nhất còn tồn tại là các mẫu đơn của vùng Benevento vào giữa [[thế kỷ X|thế kỷ thứ X]]. Tuy nhiên, tất cả phải công nhận rằng tiếng Ý, như chúng ta biết hiện nay, chỉ thật sự ra đời sau khi [[Dante Alighieri]] viết tập thơ dài ''[[Thần khúc]]'' (''La Divina Commedia'') vào [[thế kỷ XIV]].

== Phân loại và các ngôn ngữ liên hệ ==
[[Tập tin:It-Vangeli.ogg|thumb|Một giọng nói của người kể chuyển nói tiếng Ý]]
[[Tập tin:WIKITONGUES- Paola speaking Italian and Sicilian.webm|thumb|Một nữ giáo viên nói tiếng Ý và [[tiếng Sicilia]].]]
Tiếng Ý được các [[nhà ngôn ngữ học]] xếp vào [[nhóm ngôn ngữ Ý-Dalmatia|nhánh Ý-Dalmatia]], một phân nhánh của [[nhóm ngôn ngữ Ý-Tây|nhánh Ý-Tây]] thuộc [[nhóm ngôn ngữ Rôman|nhóm Rôman]] của [[ngữ hệ Ấn-Âu|hệ Ấn-Âu]].

Các tiếng gần tiếng Ý nhất là [[tiếng Napoli]], [[tiếng Sicilia]] và [[tiếng Ý-Do Thái]]. Sau đó là các ngôn ngữ tại miền bắc của Ý như các tiếng [[tiếng Liguri|Liguri]], [[tiếng Lombard|Lombard]], [[tiếng Piemont|Piemont]].... Xa thêm tí nữa là các tiếng [[Tiếng Romania|Romana]], [[tiếng Tây Ban Nha|Tây Ban Nha]], [[tiếng Bồ Đào Nha|Bồ Đào Nha]] và [[tiếng Pháp|Pháp]].

== Phân bổ địa lý ==
Tiếng Ý là ngôn ngữ chính thức tại các nơi sau đây: [[Ý]], [[San Marino]], [[Vatican]], [[Thụy Sĩ]] và tại vài vùng của [[Croatia]] và [[Slovenia]]. Các nước có một số người dùng tiếng Ý đáng kể là: [[Albania]], [[Argentina]], [[Brasil]], [[Canada]], [[Hoa Kỳ]], [[Luxembourg]], [[Malta]], [[Úc]] và [[Venezuela]]. Ngoài ra một vài thuộc địa cũ của Ý như [[Somalia]], [[Libya|Lybia]] và [[Eritrea]] vẫn còn một số người nói tiếng Ý.
=== Các loại và các giọng tiếng Ý ===
* [[Tiếng Ý-Do Thái]]
* Miền Bắc
** Giọng Piemontese
** Giọng Milanese ([[Milano]])
** Giọng Veneto ([[Venezia]])
** Giọng [[Modenese]]
* Vùng Toscana
** Giọng Toscana ([[Firenze]], [[Pisa]], [[Siena]])
** Giọng [[corse|đảo Corsica]]
* Trung ương
** Giọng Romanesco ([[Roma]])
** Giọng Umbro
** Giọng Marchigiano
** Giọng Cicolano-Reatino-Aquilano
* Miền Nam
** Giọng Abruzzese
** Giọng Campano ([[Napoli]])
** Giọng Lucano
** Giọng Pugliese ([[Bari (thành phố)|Bari]])
* Miền cực Nam
** Giọng [[đảo Sardinia]]
** Giọng Salentino ([[Lecce]])
** Giọng Calabrese ([[Calabria]])
** Giọng Siciliano ([[Palermo]])

== Ngữ pháp ==
{{main|Ngữ pháp tiếng Ý}}

== Ví dụ ==
{| class="wikitable"
! Tiếng Ý || Tiếng Việt 
!Tiếng Anh|| Phát âm
|-
||''Italiano''|| Người Ý, tiếng Ý 
|Italian|| ([//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/da/It-Italiano.oga Nghe])
|-
||''Vietnamita''|| Người Việt, tiếng Việt 
|Vietnamese|| 
|-
||''Sì'' || Có 
|Yes|| ([//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a2/It-s%C3%AC.ogg Nghe])
|-
||''No'' || Không 
|No|| ([//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4f/It-no.ogg Nghe])
|-
||''Certo! / Certamente! / Naturalmente!'' || Tất nhiên
|Of course|| 
|-
||''[[Ciao]]!'' (thân mật) ''/ Salve!'' (xã giao) || Chào! 
|Hello!|| ([//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/37/It-ciao.ogg Nghe])
|-
||''Come stai?'' (thân mật) ''/ Come sta?'' (xã giao số ít) ''/ Come state?'' (xã giao số nhiều) ''/ Come va?'' (nói chung) || Bạn khỏe chứ? 
|How are you?||
|-
||''Buongiorno!'' || Chào buổi sáng 
|Good morning!||
|-
| rowspan="2"|''Buonasera!'' || Chào buổi chiều 
|Good afternoon!||
|-
|Chào buổi tối
|Good evening!
|
|-
||''Buonanotte!''|| Chúc ngủ ngon
|Good night!||
|-
||''Ti amo!''|| Anh yêu em
|I love you|| 
|-
||''Arrivederci (xã giao) /''Ciao!'' (thân mật) /''ArrivederLa!'' (trang trọng)|| Chào tạm biệt 
|Good bye|| ([//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9e/It-arrivederci.ogg Nghe])
|-
||''Per piacere / Per favore / Per cortesia''|| Làm ơn 
|Please|| ([//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/02/It-per_favore.ogg Nghe])
|-
||''Grazie!'' || Cảm ơn 
|Thank you|| ([//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e0/It-grazie.ogg Nghe])
|-
||''Mi dispiace'' (nói chung) ''/ Scusa(mi)'' (thân mật) ''/ Mi scusi'' (xã giao số ít) ''/ Scusatemi'' (xã giao số nhiều)|| Xin lỗi
|Sorry/Excuse me||([//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b8/It-scusi.ogg Nghe])
|-
|}

== Chú thích ==
{{tham khảo}}

== Tham khảo ==
* {{chú thích sách|last=Simone |first=Raffaele |năm=2010 |title=Enciclopedia dell'italiano |nhà xuất bản=Treccani |ISBN= |ref=simone}}
* {{chú thích sách|last=Berloco |first=Fabrizio |năm=2018 |title=The Big Book of Italian Verbs: 900 Fully Conjugated Verbs in All Tenses. With IPA Transcription, 2nd Edition |nhà xuất bản=Lengu |ISBN=9788894034813 |url=https://books.google.it/books?id=DYynDwAAQBAJ&pg=PA3#v=onepage&q&f=false |ref=ff2018}}
* {{chú thích sách|last=Palermo |first=Massimo |năm=2015 |title=Linguistica italiana |url=https://archive.org/details/linguisticaitali0000pale |nhà xuất bản=Il Mulino |ISBN=9788815258847 |ref=palermo2015}}

== Liên kết ngoài ==
{{Wikipedia ngoại ngữ|it}}
* [http://www.bbc.co.uk/languages/italian/ Học tiếng Ý bằng tiếng Anh] trên [[BBC]]
* [http://www.dizionario.rai.it ''Dizionario d'ortografia e di pronunzia''] - Từ điển phát âm tiếng Ý
{{thể loại Commons|Italian language}}

{{thể loại Commons|Italian pronunciation}}
{{Ngôn ngữ chính thức của EU}}

{{DEFAULTSORT:Ý}}
[[Thể loại:Tiếng Ý| ]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ tại Thụy Sĩ]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ tại Ý]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ tại Croatia]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ tại Slovenia]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ tại San Marino]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ hòa kết]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ tại Sicilia]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ tại Thành Vatican]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ chủ-động-tân]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ tại Monaco]]