Divancete
Ene divancete u prepôzucion, c' est ene sôre di ptit mot, ki s' mete pa dvant on no, on prono, et minme èn adviebe u on viebe a l' infinitif, u eto divant ene troclete di mots, et ki mostrèt li sôre di coplemint k' c' est.
Les dvancetes fwaites di l' etroclaedje di deus u sacwants mots, copurade si ç' n' est nén des ôtès dvancetes u des årtikes, sont lomêyes divancetires.
L' etroclaedje d' ene divancete et d' èn årtike dene on etroclé årtike.
Les dvancetes sont sovint tipikes d' on metou lingaedje, et ni s' ratournèt nén sovint mot po mot dins èn ôte lingaedje, minme foirt dilé l' prumî.
Sacwantès dvancetes do walon
ki s' eployèt (cåzu) come les sfwaites e francès
målåjheyes a trover a pårti do francès.
- divancete (a)mon
- avå
- did
- dilé, adlé, dé
- dissu / dsu
- dizeu
- dizo
- emey
- do tins di, sol tins di, tins di
Divancetes pa sôre di mot k' i gn a padrî
- Egzimpes di dvancetes divant on no :
- I resteut co avou l’ Morice : Sint Rok n’ eva djamåy sins s’ tchén.
- Egzimpes di dvancetes divant on prono
- C’ est por mi ; c’ est da minne.
- Egzimpes di dvancetes divant èn adviebe
- I fåt schoûter did pus près
- Egzimpes di dvancetes divant on viebe a l’ infinitif
- å-z ôre des djins, i n’ serént pus eshonne.
- C’ est do fé del plaece po Mimile.
Divancetes pa sôre di coplemint k' i gn a padrî
- Egzimpes di dvancetes po on coplemint di diterminåcion :
- Li tchén da Rafayel
- Egzimpes di dvancetes po on coplemint d’ plaece :
- Dj’ a rpassé pa Bive.
- Il est evoye a Lidje.
- C’ est on viyaedje d’après Nameur.
- Ça s’ voet did lon.
- Egzimpes di dvancetes po on coplemint di tins :
- C’ esteut diviè les 5 eures å matén
- Tins d’ l’ esté, il ont rivnou sacwants côps, mins di l’ ivier, kendal !
- Egzimpes di dvancetes po on coplemint d’ manire :
- I fåt riscrire vosse tecse avou pacyince.
- Sint Rok n’ eva djamåy sins s’ tchén.
Acawaedje d' on R u d' on D å coron del divancete
Acawaedje d' on R
Loukîz eto : rîle do mierpî. Sacwantès dvancetes prindèt on R coron divant on prono u èn adviebe mierpî (a ene sillabe).
- so :
- N' ass don pont d' cwårs sor ti. (MINS : ci n' est nén po t'-minme).
- po :
- Dji l' a fwait por vos. (MINS : c' est po vozôtes).
- pa
- C' est par la. (MINS : c' est pa låvå).
- avå :
- Les djins d' avår ci. (MINS : Elle est todi åvå l' viyaedje).
- dissu :
- Elle avént totes sôres d' ôrreyes dissur zeles. (MINS : Ele n' ont nén ene pitite idêye dissu zels-minmes.)
- dizeu :
- Ele dimeure dizeur lu. (MINS ... dizeu li stouve)
- disca
- discar la. (MINS : disca ladrî).
- viè
- Gn des çanses a wangnî, savoz, vier la. (MINS : gn a des cwårs toplin, viè låvå)
- triviè
- I mousse trivier tot (MINS : i mousse triviè des håyes et des bouxhons)
Acawaedje d' on D
Etroclaedje des dvancetes
Avou des årtikes
Avou des ôtes divancetes
avou ene ôte divancete et èn årtike.
avou des ôtes mots
Candjmint do sinse do viebe
Pacô, li dvancete va candjî l' sinse do viebe k' elle est siervowe avou.
- waitî <> waitî après (cweri) <> waitî a (awè l' ouy so) <> waitî a lu (prinde asteme)
- loukî <> loukî après (cweri) <> loukî a (awè l' ouy so) <> loukî a s' sogne (prinde asteme)
- tchaire / toumer <> toumer so / tchaire dissu (rescontrer d' astcheyance, prinde sol tchôd fwait)
Alére so les dvancetes do walon
Lives
- Ene båke so les bwès d' l' Årdene pp. 277-280 (a, e, mon, so); 303-305 (après, pa, po, avå); 326-327 (viè, di, sins, avou, dispu, disca); 337-340 (dé, divant, dins, inte, conte, mågré, tins di).
- L. Remacle. Syntaxe du parler du parler wallon de la Gleize, tome 2, Paris, 1956, pp 279-373.
Croejhetes so les fis
- Les dvancetes dins l' Pitite Croejhete da Hendschel (e walon)
- Les dvancetes dins l' Croejhete so les fis (e francès)
Hårdêyes difoûtrinnes
- Les dvancetes «amon» et «dilé»
- Scoles pa videyos so les dvancetes:
Les dvancetes divins les ôtes lingaedjes
Dins des lingaedjes k' i gn a, i s' pout ki ç' role di grammaire la soeye fwait avou des mots (ou des stitchetes) ki s' polèt mete padrî; ça fwait ki l' mot "divancete" (ou "prepôzucion") ni convént nén totafwait. Po l' esperanto, Bertil Wennergren a-st atåvlé l' lomaedje "rolmontrilo" (mostreu d' role) ossu bén po les mots (divancetes) ki les stitchetes di minme classe grammairrece (come li cawete "-n" di l' esperanto), eyet "rolvorteto" (ptitit mot role) po les dvancetes.
Dins ene fråze come:
- Elle esteut dvant ses ouys
li dvancete divant mostere ki çou ki shût a-st on role di coplemint, eyet eto li rlåcion dins l' espåce inte li coplemint eyet l' viebe (li dvancete "divant" prezinte li response al kesse "wice?" pa rapoirt a l' accion "elle esteut").
Dins sacwants lingaedjes (almand, arabe), les mots metous dirî ene divancete prindnut ene diclinåjhon speciåle, ki n' est nén l' cene do sudjet ni do droet coplemint. E l' almand, c' est l' minme kel cene do nén droet coplemint, et on l' lome li datif. E l' arabe li dvancete si lome harf ej-jar (lete di saetchaedje), li coplemint metou padrî, lomé el-mejrour (li saetchî) prind ene diclinåjhon speciåle (avou l' voyale i).
E-n amazir, li sustantif ki shût ene divancete voet on candjmint del voyale di s' prumî pî. C' est l' atelêye cogne.
