Kipr böhranı

Kipr böhranı və ya Kipr problemi (türk. Kıbrıs sorunu, ing. Cyprus conflict) — Kipr adasında yaşayan yunanlar və türklər arasında ərazi məslələrinə görə tarixən mövcud olmuş və hazırda da davam edən münaqişə.

Sürix və London müqaviləsi

Sürix və London müqaviləsi 11 fevral 1959-cu ildə Böyük Britaniya, Türkiyə, Yunanıstan dövlətləri, Kiprdəki yunan və türk cəmiyyətləri arasında imzalanan, müstəqil bir dövlət olaraq Kipr xalqlarının vəziyyətini təyin edən və Kipr Respublikasının konstitusiyasını təsdiqləyən andlaşmadır. Yunan tərəfini Baş yepiskop Makarios, türk tərəfini isə Fazıl Kiçik təmsil etməkdə idi.

19 fevral 1959-cu ildə London müqaviləsi ilə Kipr Respublikasının müstəqil bir dövlət olaraq 16 avqust 1960-cı ildə qurulması təmin edilmiş oldu. Bu müqaviləyə uyğun olaraq qurulacaq olan Kipr Respublikasının konstitusiyasının adadakı hər iki cəmiyyətin haqqlarını qoruyacaq şəkildə hazırlanması qəbul edilirdi.

Müqavilənin əsas şərtləri

1. Birinci maddə uyğun olaraq adada Prezidentlik sistemi qurulacağı nəzərdə tutulurdu, ancaq yunan prezident yunan icması tərəfindən, türk vitse-prezident isə türk icması tərəfindən seçiləcəkdi.
2. Beşinci maddə uyğun olaraq isə Nazirlər Şurasını 7 yunan və 3 türk olmaq üzrə 10 nazirdən meydana gələcəkdi və cəmiyyətlərin tək tərəfli qərarlar çıxarmalarına maneə olunması məqsədi ilə gərək Nümayəndələr Məclisi tərəfindən çıxarılacaq qanunlar gərəksə nazirlər kabineti qərarları yunan prezident və ya türk vitse-prezident tərəfindən veto edilə biləcəkdi.
3. Altıncı maddə uyğun olaraq Yüksək Konstitusiya Məhkəməsi bir Yunan, bir türk və bir tərəfsiz hakimdən meydana gələcəkdi.
4. Onuncu maddə isə hər iki cəmiyyət üçün ayrı Camaat Məclisləri qurulmasını şərt qaçırdı. Bu məclislər dini, təhsil, mədəni və təhsil kimi mövzular yanında vergiləndirmə haqqına da sahib olacaqdı.
5. On birinci maddə lazımınca cəmiyyət çalışanlarının 70%-i yunan 30%-i türk icmasından olacaqdı.
6. On yeddinci maddə uyğun olaraq cəmiyyətlərin ayrı məhkəmələri olacaq, iddialı və şikayətçi ayrı cəmiyyətlərdən isə qarışıq məhkəmələr qurulacaqdı.
7. İyirminci maddə isə qurulacaq Kipr Respublikasının beş böyük şəhərində yunan və türk icmaları üçün ayrı-ayrı bələdiyyələr qurulmasını tələb edirdi.

Sürix görüşmələrində Yunanıstan, Türkiyə və İngiltərə arasında edilən görüşmələr sonunda üzərində uzlaşılan və Londonda bütün tərəflər tərəfindən təsdiqlənən müqavilənin maddələri ilə qurulacaq Kipr Respublikasında Cəmiyyətlərin bir-biri üzərində nəşr qurmasının maneə törədilməsi və adayı uzlaşma içində idarə etmələri üçün nəzərdə tutulan konfederal quruluşun təməlləri yaradılmağa çalışılmışdır.

1968-ci ilin iyununda başlayan və Kiprə yeni bir nizam gətirmə məqsədini daşıyan toplumlararası görüşlər, altı il davam etməsinə baxmayaraq, 1974-ci ilədək ən kiçik bir məsafə dahi alınmış deyildi. Çünki, Yunanların məqsədi, türklərə 1960-cı il konstitusiyasındakı haqqları dahi verməmək və türk cəmiyyətini bir azlıq statusu içində tutmaq idi. Belə bir məqsədin irəlisi isə, şübhəsiz Enosis idi. Buna qarşılıq Türk cəmiyyəti və Türkiyə isə, keçmiş təcrübələrin işığında, Kiprdəki türk varlığının qoruna bilməsini, ancaq 1960 Konstitusiyasındakından daha çox haqqlar və səlahiyyətlərdə görməkdə idilər. Bu siyasət, başlanğıcdan etibarən federal bir sistem olaraq görülmüşdü. Kipr dövlətinin, türk və Yunan iki ayrı federal dövlətə dayanması Türk cəmiyyəti üçün ən möhkəm təminat dərk edilmişdi. Lakin 1968-də başlayan toplumlararası görüşmələr irəlilədikcə, türk hökuməti, federal dövlət siyasətində dəyişikliklər etdi. Bu yeni siyasətin adı, bölgə muxtariyyəti əsasına dayanan Unitar dövlət idi. Bu bir növ kanton sistemi idi. Kiprdə tək bir dövlət olacaq lakin bir neçə bölgədə toplanmış olan türklər, öz bölgələrinin idarələrində muxtariyyətə sahib olacaqlar, öz işlərini özləri görəcəkdilər. Bölgələrin daxili işlərə Yunanlar müdaxilə edə bilməyəcəkdi. Türkiyədə Oktyabr 1973 seçkilərindən sonra, Bülent Ecevit başçılığında qurulan Respublika Xalq partiyası-Milli Salamatlıq Partiyası koalisiya hökuməti isə, funksional federatif sistem tezisini mənimsəmişdir. Bu sistemdə torpaqların paylaşılması söz mövzusu deyil. Tək bir dövlət içində, vəzifə və səlahiyyətlərin iki cəmiyyət arasında paylaşılması söz mövzusudur. Görülür ki, hansı söz mövzusu olursa olsun, türk görüşlərinin Yunan fikirləriylə uyğunlaşması mümkün deyildi. Bundan ötəri 1974 ili gəldiyində, Türkiyədəki yeni CHP-MSP. koalisiyasından da ümid tapa bilməyən yunan lideri Makarios, səbirsizlənməyə başladı. 1974-cü ildə Türkiyə ilə Yunanıstan arasında yeni bir anlaşılmazlıq inkişaf etdi. Türkiyənin Çandarlı adlı araşdırma gəmisinin, 1974 Mayında, Egey Dənizinin beynəlxalq sularında və Türkiyəyə görə də Türkiyənin qitə sahənliyi içində, neft araşdırmalarına başlaması üzərinə, Yunanıstan bu suların, özünün qitə sahənliyi içində olduğu iddiası ilə ortaya çıxdı. Qitə sahənliyi anlaşılmazlığı İyun və İyul aylarında davam edərkən, Kipr yunan icması, içində çekişmələr və Makariosun da Atina ilə arası açılmağa başladı. Toplumlararası görüşmələrin uzanması, nə olursa olsun Enosisi reallaşdıraraq yunan xalqının dəstəyini qazanmaq istəyən yunan cuntasını hirsləndirmişdi. Yunan hökuməti, namizədi Yunanıstana ilhak zamanının gəldiyinə inanır, lakin Makariosu da bu ilhak üçün mane olaraq görürdü. Bu səbəblə Atina, adadakı yunan zabitləri vasitəsiylə, Makarios əleyhinə bir sıra fəaliyyətlərə girərək, onu iqtidardan salmağa qərar verdi. Sərtlik tərəfdarı Kipr yunanlarını Makariosa qarşı çıxmağa sövq etdirdi. Makarios 2 iyulda, Yunanıstan prezidenti Fedon Kizikisə yazdığı məktubda Afinanın bu fəaliyyətlərini etiraz etdi və özünün təyin edilmiş bir qubernator deyil, seçilmiş bir lider olduğunu bildirərək, özünə buna görə rəftar edilməsini istədi. Afinanın bu məktuba cavabı sərt oldu. 15 İyul 1974 günü köhnə EOKA təftişçilərindən və cinayətləri ilə məşhur Nikos Sampson, Yunan Milli Gözətçi təşkilatını da yanına alaraq, etdiyi bir zərbə ilə Makariosu saldı və Kipr Ələnil Respublikasını elan etdi. Makarios qaçmağı bacardı və həyatını qurtardı. Sampson zərbəsi isə, Enosis, yəni adanın həqiqətən Yunanıstana ilhakından başqa bir şey deyildi. Hadisə eyni zamanda Yunanıstanın Kiprə açıq bir müdaxiləsi idi. 1974 Kipr böhranı belə başladı. Sampson zərbəsini Türkiyə, konstitusiya nizamının yıxılması, qeyri qanuni bir idarənin qurulması və Kipr mövzusundakı andlaşmaların pozuntusunu saymış və yeni idarəni tanımadığını bildirmişdir. Həmçinin İngiltərə sərt bir şəkildə, yeni hökuməti tanımadığını elan etmişdir. Amerika da, daha yumşaq tonda etdiyi bir şərh ilə hadisəni təsdiq etmədiyini və tanımadığını bildirmişdir. Türkiyə, Zəmanət Andlaşmasının dördüncü maddəsinin verdiyi səlahiyyətə dayanaraq, İngiltərə ilə birgə Kiprə müdaxilə etməyə qərar verdi və Baş nazir Bülent Ecevit, İngiltərə hökuməti ilə təmas etmək üzrə 17 İyulda Londona getdi. Londonda Baş nazir Wilson və Xarici işlər Naziri Callaghan ilə etdiyi görüşmələrdən ümid etdiyini tapa bilmədi. İngiltərə müdaxiləyə yanaşmadı. İngiltərəyə görə, bu hadisə kiçik bir hadisə deyildi və Birləşmiş Millətlər ilə NATO-da ələ alınmalı idi. Baş nazir Ecevidin, Türkiyənin tək başına müdaxiləsindən danışmasına baxmayaraq, İngilislər buna ehtimal verməmişlər. Kənar yandan, Amerikanın Atina üzərindəki təzyiqlərinə baxmayaraq, Yunan xuntası Kiprdəki yunan zabitlərinin və təftişçi Sampsonun geri çəkilməsini qəbul etmədi. NATO-da edilən müzakirələrdə eyni şəkildə hərəkət etdilər. Hətta Türkiyənin müdaxiləsi halında özlərinin də Kiprə qüvvət göndərəcəklərini söylədilər. Yunan xuntası da, Türkiyənin müdaxiləsinə ehtimal vermirdi. Baş nazir Ecevid 19 İyul axşamı Londondan döndü və 20 İyul 1974 səhəri, Türk silahlı qüvvətləri, Türk reaktivlərinin havadan himayəsində, Girne bölgəsindən Kiprə ayaq basmağa başladı. 20 İyul səhəri erkən saatlarda türk əsgəri, hava qüvvələrinin himayəsində Girne plajlarına çıxarkən, eyni zamanda da, Lefkoşa-Girne yolu üzərində və Lefkoşa yaxınlarındakı Gönyeliye də havadan endirmə edildi. Kipr və Yunan qüvvətlərinin sərt müqaviməti səbəbindən şiddətli vuruşmalar oldu. 22 İyul axşamı atəşkəs qüvvəyə girdiyində türk qüvvətləri Girne-Lefkoşa yolunu idarə altına almışlar və Girne sahillərində də bir genişləmə etmişlər idi. Vəziyyətin əsgəri baxımdan təhlükəli və qeyri-kafi olduğu da bir gerçək idi. Bu səbəblə 22 İyuldakı atəş-kəs ilə 1-inçi Kipr Hərəkatı sona çatdıqdan sonra, Türkiyə 40.000 şəxsiyyət bir qüvvət yığmağa və 300 tank göndərməyə müvəffəq olmuşdur. 15 İyuldakı Sampson zərbəsi üzərinə Təhlükəsizlik Şurasını hərəkətə keçirən Türkiyə olmuşdur. Yunanıstanın müdaxiləsi mövzusunda çox bir şey edə bilməyən Təhlükəsizlik Şurasını, Türkiyənin Kiprə çıxarma etməyə başlaması üzərinə birdən-birə hərəkətlənmişdir. Bunda, Türkiyənin adaya müdaxiləsi ilə birlikdə Türk-Yunan münasibətlərinin birdən-birə gərginləşməsi və iki ölkə arasında tam bir döyüş atmosferi içinə girməsi hərhalda mühüm rol oynamışdır. Çünki, Türkiyə və Yunanıstan hər an bir döyüşə girmək üzrə idilər. Yunan cuntasının qüvvətli adamlarından General Yoanides (loannides) Qərb Trakyadakı yunan qüvvətlərini Türkiyəyə qarşı hücuma keçirmək istəmişsə də, bu təşəbbüs cuntanın digər üzvləri tərəfindən önlənmişdir. Təhlükəsizlik Şurasını, Kipr hərəkatının daha ilk günü, 20 İyulda, aldığı 353 saylı qərarla, tərəfləri atəş-kisə və adadakı bütün xarici qüvvətləri adadan çəkilməyə və bütün ölkələri Kiprin suverenlik, müstəqillik və torpaq bütünlüyünə hörmətə dəvət etdi. Gərək Amerikanın Türkiyə və Yunanıstan lehindəki fəaliyyətləri nəticəsi, gərək Kiprdəki çıxarmanın əsgəri vəziyyəti səbəbindən, Türkiyə, Təhlükəsizlik Şurasının 353 saylı qərarını qəbul edərək 22 İyul 1974 saat 17.00-dən etibarən atəş kəsdi. 23 İyul günü isə Yunan hökuməti istefa verdi və Respublika başçısı Kizikis, köhnə baş nazirlərdən və Fransada yaşamaqda olan Constantin Karamanlisi milli birlik hökumətini qurmaq üzrə Atinaya dəvət etmişdir. Kiprdə də Sampsonun yerini Glafkos Klerides almışdır. 353 saylı qərarın 5-inçi maddəsi, Kiprdə konstitusiya nizamının yenidən qurulması məqsədi ilə, Türkiyə, Yunanıstan və İngiltərə hökumətlərinin dərhal görüşmələrə başlamasını istəyirdi. Bu səbəblə, üç dövlətin xarici işlər nazirləri 25 İyulda Cenevrədə toplandılar və altı gündəlik bir işdən sonra 30 İyul 1974-də Cenevre Bəyannaməsi deyilən sənədi imzalayaraq nəşr etdilər. Bu Bəyannaməyə görə:

1) 1960 Konstitusiya nizamını yenidən təsisi barəsində üç xarici işlər naziri razı qalmaqla birlikdə, bundan əvvəl alınması lazım olan bəzi təcili tədbirlər vardır.

2) Kiprdə tərəflər, 31 iyul 1974 günü Türkiyə saatı ilə 24.00-də idarələri altında olduqları sahələri genişlətməyəcəklər. Yəni, bu bəyannaməyə görə, Kiprdə atəşkəs xətti, 22 İyul saat 17:00-dəki xətt deyil, 30 İyul gecə yarısı mövcud olan xəttdir. Çünki, 22 İyuldan sonra yunanların hücumları davam etdiyi üçün, qarşıdurmalar yenidən davam etmiş və Türk qüvvətləri idarələri altındakı sahəsini genişlətmişdir.

3) 30 iyul atəşkəs xəttində, yalnız Birləşmiş Millətlər qüvvətlərinin idarəsi altında olacaq bir təhlükəsizlik bölgəsi təsis ediləcək.

4) Kiprli və Yunanıstan silahlı qüvvələrinin muhasarası altında olan bütün türk bölgələrindən bu qüvvətlər çəkiləcək və bu türk bölgələri Birləşmiş Millətlər qüvvətlərinin qoruması altına girəcək.

5) Kiprdə konstitusiya nizamının yenidən təsisi üçün üç xarici işlər naziri 8 Avqustda Cenevredə yenidən bir araya gələcəkdir.

Lakin konstitusiya nizamı təsis edilənə qədər, Respublika başçısı Köməkçisi Rauf Denktaş, 1964 Konstitusiyası lazımınca, Respublika başçısı vəzifələrini icra edəcək. Lakin bu vəziyyət, Kipr Keçici Türk Rəhbərliyinin davamına mane olmayacaq. Birinci Cenevre Konfransı Türkiyə baxımından müvəffəqiyyət ilə nəticələnmişdi. İkinci Cenevre Konfransı 8 Avqustda başlamış və 14 Avqust səhərinin erkən saatlarında heç bir nəticə ala bilmədən dağılmışdır. Çünki, 30 İyul Bəyannaməsinə baxmayaraq, Kiprli Yunan və Yunanıstan qüvvətləri, türk bölgələri ətrafındakı muhasarayı qaldırmadıqları kimi, atəş-kisə də riayət etməmişlər və vuruşmalar yenə davam etmişdir. Bundan ötəri də 2-inçi Cenevre Konfransı gərgin bir havada başladı. 30 İyul Bəyannaməsini lazımınca, 2-inçi Cenevre Konfransına Kipr türk Cəmiyyəti lideri Rauf Denktaş ilə Kipr Yunan icması lideri Glafkos Klerides də qatıldılar. Kiprdə konstitusiya nizamını qurma məqsədiylə edilən bu ikinci yığıncaqda, türk tərəfi, coğrafi əsasa söykənən federatif sistemi təklif etmişdir. Mamafih, bu federatif sistem kantonlara söykənən bir federatif sistem də ola biləcəkdi. Lakin Kipr Yunan icması və Yunanıstan tərəfinin, konstitusiya nizamı mövzusunda qəti bir vəziyyət almaqdan qaçınıb, işi əyləndirmə yoluna aparması və ayrıca Kiprdə də Türklərə qarşı hücumlarına davam edib, 30 İyul Bəyannaməsinə riayət etməmələri üzərinə 2-inçi Cenevre Konfransı, 14 Avqust səhərinin ilk saatlarında Türk heyəti tərəfindən kəsilmişdir. Yenə 14 Avqust səhərində Türk Silahlı Qüvvətləri 2-inçi Kipr Hərəkatına başlayırdı. 2-inçi Kipr Hərəkatı 16 Avqust 1974 axşamı saat 19:00-dən etibarən Türkiyənin, Birləşmiş Millətlər Təhlükəsizlik Şurasının eyni günlü və 360 saylı qərarına uyğun gələrək atəş-kesi qəbul etməsiylə sona çatdı. İki gün içində türk silahlı qüvvətləri, Magosa-Lefkoşa-Lefke-Kokkina xəttinə çataraq adanın % 38ini ələ keçərmişlər idi. 2-inçi Kipr Hərəkatı, birincisinin əksinə, dünya cəmiyyət oyunda Türkiyənin əleyhinə bir havanın doğulmasına səbəb olmuşdur. 1-inçi Hərəkat bir hüquqi müdaxilə mahiyyətində dərk edilməsinə müqabil, 2-inçi Hərəkat bir torpaq iktisabı və bir işğal olaraq dərk edilmişdir. Kimsə, Türk cəmiyyətinin 11 ildir çəkməkdə olduğu ağrıları, Rumların işlədiyi cinayətləri və Rum hücumlarını düşünmək istəməmişdir. Yunanıstanı hesaba qatmaz isək, 2-inçi Kipr Hərəkatına ən şiddətli reaksiya Sovet Rusiya və Amerikadan gəlmişdir.

Reaksiyalar

Kipr yunanlarının mövqeyi

Kiprli yunanların böyük qisimi, hərəkatdan dərhal əvvəlki hadisələri, türk və Yunan/Rum tərəfinin çəkdiyi ağrıları unutmuş, adada K.K.T.C-nin qurduğu hakimiyyəti ayrılıqçı bir hərəkət olaraq xarakterizə etmiş və türk Ordusunu işğalçılıqla günahlandırmışdır. Rum tərəfinə görə Türkiyə burada adadakı Türklərin haqqlarını müdafiə etməməkdə, imperialist məqsədlər güdməkdə və Kiprdə söz haqqı al/götürməyə çalışmaqdadır.

Kipr türklərinin mövqeyi

Kiprli türklər, hərəkatdan dərhal sonra sistematik qırğınlardan xilas olmuş, yenidən qurulan asayişin təsiriylə 70-lərdən əvvəlki vəziyyətə geri dönə bilmişdir. Buradakı türklər məhmətciyi xilas olan hər diyarda sevinclə qarşılamış və əsgərlərimizə minnət duymuşdur. Kiprli türklərə görə məhmətcik namizədə Zürih Razılaşmasının özünə verdiyi haqqlara istinadən haqlı olaraq gəldiyini, adada türk tərəfinə edilən siyasətlərin bitməsində təsirli güc olduğunu düşünmektedirler. mehmetçiki işğalçı olaraq görməmişlər və onları bir qurtarıcı olaraq təşəkkürlə anmışlardır. Şimal Kiprdə hərəkatla əlaqədar bir çox qəbiristanlıqda və tarixi məkanda, bu minnətdarlığın izlərindən parçalar görmək mümkündür.

Birləşmiş Millətlərin mövqeyi

Birləşmiş Millətlərə görə Kipr Respublikası hələ adanın tək hakimidir və Təhlükəsizlik Şurasının nəşr etdiyi 550 saylı qərarla K.K.T.C-in Birləşmiş Millətlər üzvü dövlətlər tərəfindən tanınmamasını istəmişdir. Birləşmiş Millətlərə görə türk əsgəri adada işğalçıdır və buraları beynəlxalq hər hansı bir razılaşmağa bağlı olmadan işğal etmişdir. Nəşr etdiyi bu qərar nəticəsində K. K. T. C Türkiyə xaricində heç bir Birləşmiş Millətlər ölkəsi tərəfindən tanınmamışdır.

"Kipr problemi həll olunmadan Türkiyə Avropa Birliyinə daxil ola bilməz". Bu bəyanatı Yunanıstanın baş naziri Yorqos Papandreu verib. O, parlamentdəki çıxışı zamanı bildirib ki, Avropa Birliyinə qəbul üçün əsas şərtlər Avropa standartlarının tətbiqi, beynəlxalq hüquqa hörmət və Kipr probleminin həllidir. Qeyd edək ki, Yunanıstan Avropa Birlininin tamhüquqlu üzvü kimi Türkiyənin quruma üzvlüyünə veto qoymaq hüququna malikdir. Rəsmi Ankaranın siyasəti ilə bağlı son qiymətləndirmə bu elin dekabrında keçirilməlidir.

Xarici keçidlər

• Kipr problemi Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine

Həmçinin bax

• Kipr Respublikası
• Şimali Kipr Türk Respublikası
• Kipr Sülh Hərəkatı