Рух (ҡош)

	Рух
	ar-ruḫḫ
	; Рух ҡошо Синдбадns\ судноһына һөжүм итә.
Мифология	Ғәрәп мифологияһы; Фарсы мифологиһы;
Тип	Категория:Мифик ҡоштар
	Рух Викимилектә
	Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Рух (ғәр. رُخّ‎, рухх) йәки фил ҡош — ғәрәп һәм фарсы мифологияһындағы ғәйәт ҙур мифик ҡош, фил, каркадандарҙы ашай ала. Рух ғәрәп әкиәттәрендә һәм диңгеҙселәр фольклорында телгә алына. Ибн Баттута был ҡош тураһында һауала «Ҡытай диңгеҙҙәре» өҫтөндә осоп йөрөгән тауға оҡшаш, тип яҙа^[1]. Был ҡош «Мең һәм бер кисә» йыйынтығында Абд Әл-Рахман һәм Синдбад-сәйәхәтсе тураһындағы әкиәттәрҙә тасуирлана.

Этимологияһы

Инглиз формаһы roc Антуан Галландың ғәрәп термины ruḵḵты (ғәрәпсә: الرُخّ, романлашҡас: ar-ruḫḫ) һәм фарсы ruḵ (фарсыла әйтелеше: [/rux/]) французсаға тәржемәһенән килеп сыҡҡан^[2]. Ике телдә лә, ғәрәп телендә һәм фарсы телендә, һүҙ ғәрәп яҙмаһында رخ кеүек яҙыла. Ғәҙәти латинлаштырыу — ruḵḵ ғәрәп формаһы һәм ruḵ,^[2] rokh йәки rukh фарсы формаһы өсөн. Бер-береһенә оҡшаш булыуына ҡарамаҫтан, ҡайһы берҙә киреһе тураһында раҫлауҙарға ҡарамаҫтан, был һүҙ инглиз һүҙенә ҡарамай rook («ҡарға»).

Образдың сығанаҡтары

Сәнғәт тарихсыһы Рудольф Виттковер һүҙҙәренсә Рух ҡоштарының прообразы булып һинд мифологияһынан Гаруда (Гаруда)^[3], атап әйткәндә, уның хтоник йылан Наги (Наги) менән алышы тора. Крокодил менән көрәшкән филде алып киткән Гаруда тураһында мифема ике санскрит эпосында: Махабхарата (I.1353) һәм Рамаяна (III.39) күренә.

Урта быуат мәғлүмәттәре

Европалылар араһында ғәрәп диңгеҙҙәрендә йәшәгән ғәйәт ҙур зат хаҡында тәүге мәғлүмәттәрҙе сәйәхәт итеүсе раввин Вениамин Тудельский хәбәр итә. Уға, дауыл кеше йәшәмәгән утрауға ташлағас, моряктар ҙур грифондарҙы (грифон) һағалап тотоп, материкҡа тиклем барып етәләр, тип һөйләйҙәр^[4]. Марко Поло тәүҙә Рух ҡошон европа фольклорының традицион персонажы булған гриффон тип тә иҫәпләй. Уның хәбәренән күренеүенсә, ғәрәп диңгеҙселәре Мадагаскарға һуғылырға тырышмай, сөнки унда был сәйер йән эйәһе ҡоторона:

Поло һүҙҙәре буйынса, бөйөк хан Хубилай үҙ кешеләрен Һинд океанының көнбайышына ебәрә һәм мөғжизәле ҡоштың барлығын һәм ҡылыҡтарын белешергә һәм Рух ҡош ҡауырһынын алып килергә ҡуша^[5].

XVXVI быуаттарҙағы күп кенә европалылар кеүек, Магелландың иптәше Антонио Пигафеттаға ла Поло хикәйәләре тәьҫир итә. Ява утрауына килеп килгәс, ул урындағы халыҡтан буйволдарға һунар иткән ғәйәт ҙур ҡош тураһында мәғлүмәт йыя^[6]. Европа халҡының географик танып белеүҙәре киңәйгән һайын, XVII быуатта Рух ҡошоноң ысынбарлыҡта булыуы шик аҫтына ҡуйыла.

Фольклорҙы тикшереүселәр, ғәҙәттә, ғәрәп ҡошо Рухты фарсыларҙың сәмреғошона ла, һинд Гарудаһына ла оҡшата. Ул Махабхаратала һәм Рамаянала гөбөргәйелгә ҡаршы көрәшкән филде тырнаҡтарында күтәреп барыусы итеп һүрәтләнгән. Бәлки, шул уҡ төркөмгә йәһүд ышаныуҙары буйынса билдәле Зиз (Зиз) ҡошон да индерергә булалыр. Урыҫ фольклорында күп йәһәттән Рух ҡошҡа оҡшаш стратим ҡош бар — уның тураһында сюжет Көнсығыштан алыныуы бар.

Рух ҡоштарының Мадагаскарға бәйләнеше, бәлки, осраҡлы түгелдер — XVII быуатҡа тиклем утрауҙа эпиорнис һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған гигант ҡоштар йәшәгән. Африка дөйәғошо кеүек үк, улар оса алмаған, шуға күрә ауырлығы 500 килограмға һәм буйы 3 метрға тиклем булған өлкән эпиорнисты ғәрәптәр күпкә эрерәк ҡоштоң яңы тыуған балаһы, тип ҡабул иткәндер.

Кинола

«Седьмое путешествие Синдбада»

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Орёл Хааста
Островной гигантизм

Иҫкәрмәләр

↑ Noted in Yule-Cordier, Cathay and the Way Thither IV (1916:146), noted by Wittkower 1938.
↑ ^2,0 ^2,1 roc /[phonetic transcription]/ n. Also (earlier) ✝roche, ✝rock, ✝ruc(k), ✝rukh. L16 [Sp. rocho, ruc f. Arab. ruḵḵ, f. Pers. ruḵ.] A mythical bird of Eastern legend, imagined as being of enormous size and strength (The New Shorter Oxford English Dictionary, Clarendon Press, Oxford, Volume 2 N-Z, 1993 edition, page 2614)
↑ Wittkower noted the identification of the roc and Garuda made in Kalipadra Mitra, «The bird and serpent myth», The Quarterly Journal of the Mythic Society (Bangalore) 16 1925-26:189.
↑ M. Komroff, Contemporaries of Marco Polo 1928:311f.
↑ Ley, Willy (August 1966). «Scherazade's Island»: 45–55.
↑ Джованни Рамузио, Delle navigationi et viaggi, упомянутая в труде Рудольфа Виттковера, «Roc: An Eastern Prodigy in a Dutch Engraving» Journal of the Warburg Institute 1.3 (Январь 1938 г.: стр. 255—257)

Һылтанмалар

Правда о птице Рух в журнале «Вокруг света».
Где жила птица рухх?, журнал «Вокруг света»
В поисках птицы Рухх, 13-й номер газеты «Тайная власть», 2004 год.

[1] Noted in Yule-Cordier, Cathay and the Way Thither IV (1916:146), noted by Wittkower 1938.

[TNSOED-roc-2] 2,0 ^2,1 roc /[phonetic transcription]/ n. Also (earlier) ✝roche, ✝rock, ✝ruc(k), ✝rukh. L16 [Sp. rocho, ruc f. Arab. ruḵḵ, f. Pers. ruḵ.] A mythical bird of Eastern legend, imagined as being of enormous size and strength (The New Shorter Oxford English Dictionary, Clarendon Press, Oxford, Volume 2 N-Z, 1993 edition, page 2614)

[3] Wittkower noted the identification of the roc and Garuda made in Kalipadra Mitra, «The bird and serpent myth», The Quarterly Journal of the Mythic Society (Bangalore) 16 1925-26:189.

[4] M. Komroff, Contemporaries of Marco Polo 1928:311f.

[ley196608-5] Ley, Willy (August 1966). «Scherazade's Island»: 45–55.

[6] Джованни Рамузио, Delle navigationi et viaggi, упомянутая в труде Рудольфа Виттковера, «Roc: An Eastern Prodigy in a Dutch Engraving» Journal of the Warburg Institute 1.3 (Январь 1938 г.: стр. 255—257)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]