Көнсығыш Азия тарихы

Көнсығыш Азия ярымшар картаһында (Рәсәй Алыҫ Көнсығышын иҫәпкә алмағанда)

Көнсығыш Азия төбәгенә Рәсәйҙең Алыҫ Көнсығышы, Ҡаҙағстан, Ҡытай, Тайвань, Япония, КХДР, Корея Республикаһы һәм Монголия ҡарай.

Көнсығыш Азияның боронғо цивилизациялары

Боронғо Ҡытай

Ся

Ся (ҡыт. 夏朝, пиньинь xià cháo) — традицион күҙаллауҙар буйынса, боронғо Ҡытайҙа б. э. т. 2070 йылдан б. э. т. 1765 йылғаса, тағы бер фараз буйынса б. э. т. 2700 йылға тиклем хакимлыҡ иткән легендар династия. Ҡытай археологтары йыш ҡына Ся династияһын Эрлитоу мәҙәниәте менән бәйләй. Ся менән тиңләштерелгән территорияла Чжоу эпохаһында Цзинь батшалығы урынлашҡан.

Луншань мәҙәниәте табағы

Ҡытай мифология-тарихи традицияларына ярашлы, ҡытай дәүләтселегенә б. э. т. XXVII быуаттаҺары Император — Хуан-ди нигеҙ һалған. Ул, ауыр көрәш юлы үтеп, айырым ҡәбиләләрҙең юлбашсыларын үҙенә буйһондорғандан һуң, тауҙарҙа, Хуанхэ йылғаһы бассейнынан алыҫ көнбайышта, үҙенең Куньлунь дәүләтен булдырған.

Бөйөк Юй

Тыныслыҡ урынлаштырып, Хуан-ди аллаларға ҡорбан килтергән, чиновник-идарасылар тәғәйенләгән һәм илдә тәүге закондар индергән. Хуан-диҙың 25 улы булған, шуларҙың 14-е (Тәүрат Изге Яҡубының улдары кеүек) билдәле ҡытай кландарына нигеҙ һалған. Хуан-диҙан (б. э. т. 2698 — б. э. т. 2597) тәхет Шао-хаоға, һуңынан — Чжунь-сюйға, артабан Ди-Куға, артабан Ди-чжиға һәм, ниһайәт, хакимдың изгелек һәм тәрән аҡыллылығының иң бөйөк кәүҙәләнеше булған Яоға күсә. Ул илде берләштерә, гармониялы хәлгә килтерә, кешеләр араһында татыулыҡ урынлаштыра, тәртип һағында торған һәм дөрөҫ йылъяҙма төҙөгән оҫта ярҙамсылар тәғәйенләй. Яо эскерһеҙ Шунды (б. э. т. 2256 — б. э. т. 2205 й.) үҙенең вариҫы итеп үҙенең урынына ҡалдырған. Был император дәүерендә бөтә ил 12 өлкәгә бүленгән, һәм бында ул урынлаштырған закондар индерелгән.

Шунан власть туранан-тура Хуан-ди тоҡомона, Ся нәҫеленә ҡараған Бөйөк Юйға күскән. Ошо династияның ун ете батшаһы өс быуат ярым дауамында идара иткән.

Шан

Шан дәүләте (ҡытай: 商朝), альтернатив атамаһы Инь дәүләте (ҡытай теле: 殷代) йәки Шан-Инь дәүләте — государственное образование, существовавшее Б. э. т. 1600 йылдан б. э. т. 1027 йылға тиклем Хуанхэ йылғаһы Бөйөк ҡытай тигеҙлегенә сыҡҡан ерҙән төньяҡтараҡ урынлашҡан дәүләт берәмеге. Шан дәүләте Чжоу дәүләтенән элегерәк булған.

Шан беренсе ҡытай дәүләт берәмеге булып тора, уның ысынбарлыҡта булғанлығы археологик табылдыҡтар менән генә түгел, ә нарратив һәм эпиграфик яҙма сығанаҡтар менән дә раҫланған. Шан тарихы тураһында тулыраҡ тасуирлама Сым Цяндың «Исторические записки» «Тарихи яҙмалар» хеҙмәтендә бирелгән.

Эҙләү һөҙөмтәһендә цзягувэнь — гөбөргәйел панцирҙарында һәм күрәҙәлек итеүҙә ҡулланылған мал һөйәктәрендә, шулай уҡ бронза, нефрит, керамика, таш әйберҙәрҙә иероглиф яҙыуҙар табыла. Табылдыҡтарҙың күбеһе хәҙерге Хэнань провинцияһының хәҙерге Аньян ҡалаһы районында ул саҡтағы Иньсюй (ҡыт. ябайл. 殷墟, пиньин: Yīnxū, палл.: Иньсюй) баш ҡалаһы урынлашҡан территорияла табыла. Пиньинь Үҙенең ҡулы менән маңлай һуҙҙы. Инйсюй" акцияһы үтә. Ул Хэнань провинцияһының хәҙерге Аньян ҡалаһы янында урынлашҡан. Боронғо ҡала биләмәһе ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелгән.

Чжоу

Чжоу династияһы (ҡытай 周朝 Zhōu Cháo Чжоу; б. э. т. 1045 йылдан б. э. т. 221 йылға тиклем) Шан династияһын ҡолата һәм, уны Цинь династияһы еңгәндән һуң, туҡтай.

Династия формаль яҡтан 800 йыл самаһы дауам итһә лә, был осор бер төрлө булманы, һәм тарихсылар уны бер нисә осорға бүлә.

1. Көнбайыш Чжоу (б. э. т. 1045 — б. э. т. 770 йй.) — Чжоуҙың йорто Урта Хуанхэ бассейнында урынлашҡан территорияға эйә булған.
2. Көнсығыш Чжоу (б. э. т. 770 — б. э. т. 256 йй.) — Чжоу өйө яйлап гемонияһын юғалтҡанда, ә ҡытай территорияһы айырым батшалыҡтар араһында бүленгән булған.

2.1 Конфуций мөхәррирләгән Лу батшалығының хроникаһына (уларҙың бер өлөшө ҡытай биләмәһе, икенсе өлөшө — башҡа халыҡтарҙыҡы) ярашлы, тап килгән Яҙҙар һәм Көҙҙәр осоро, ә б. э. т. 722 йылда башланып, б. э. т. 481 йылда тамамлана. Ул ваҡытта Ҡытайҙа айырым биләмәләр күп булған (уларҙың бер өлөшө — ҡытай, икенсеһе башҡа халыҡтар тарафынан төҙөлгән). Чжоу батшалығының хакимы (ван) иң тәүҙә реаль, һуңынан номиналь власҡа эйә булған.

2.2 2.2 Һуғышыусы батшалыҡтар осоро (Чжаньго) б. э. т. 403 йылдан башлап һәм артабан б. э. т. 249 йылға тиклемге осорҙа, ул ваҡытта Чжоу батшалығы юҡ ителгән булған — Ҡытай сәйәәсәтен башҡа батшалыҡтар билдәләй.

Шуның менән бергә, Көнсығыш Чжоу хаҡында һүҙ йөрөткәндә, ул ваҡытҡа баш хакимлыҡ ҡалаһы булыуын юғалтҡан һәм удел батшалығына әйләнгән Чжоу батшалығы күҙ уңында тоталарҙыр, ә Чуньцю һәм Чжаньго осорон Ҡытай территорияһындағы бөтә дәүләттәрҙең һәм удел кенәздәренең үҙ-ара мөнәсәбәте күҙлегенән ҡарайҙар.

Һуғышыусы Батшалыҡтар осоро

Ҡытай Һуғышыусы батшалыҡтар осоронда (б. э. т. 260 йыл)

Һуғышыусы Батшалыҡтар осоро (ҡытай 戰國時代 战国时代 Zhànguó Shídài Чжаньго шидай) — Чжоу династияһы б. э. т. 256 йылда, Цинь империяһы, төҙөлгәндән һәм был осор тамамланғандан 35 йылға алдараҡ, юҡҡа сыҡҡан булһа ла, Ҡытай тарихында б. э. т. V быуаттан алып б. э. т. 221 йылда Цинь Ши Хуан Ҡытайҙы берләштергән осор. Был осор Көнсығыш Чжоу династияһы идараһының туранан-тура Яҙҙар һәм Көҙҙәр (Чуньцю) осоронан һуң килгән өлөшө тип иҫәпләнә.

Был осор һуңыраҡ яҙылған (ҡытай 戰國策 战国策 Zhàn Guó Cè Чжаньгоцэ) «Һуғышыусы батшалыҡтар стратегиялары» «Стратегии Сражающихся царств» хроникаһында тасуирланған. Пиньинь Үҙенең ҡулдары менән маңлай саңғыһы төштө. Чжаньгоцэ, һүҙмә-һүҙ: «Яуҙаштар батшалығы стратегиялары» тип атала. Хроника Цзочжуанға ҡарағанда хроникалар ентекле тиерлек түгел, шуға күрә, Яҙҙар һәм Көҙҙәр осорона ҡарағанда, был осор тураһында аҙ билдәле.

Әгәр элекке осорҙа батшалыҡтар Чжоу йортоноң формаль хакимлығын танып, «цивилизациялы илдәрҙе» (башында Чжоу йорто менән бергә) «варварвар» даирәһенән яҡлап сығыш яһаһа, әлеге осорҙа Чжоуҙың үҙәк батшалығы шул тиклем көсһөҙләнгән, хатта иғтибарҙан ситтә ҡалған.

Конфуцианлыҡ

Конфуцианлыҡ (ҡытай 儒學 儒学 Rúxué Жусюэ) — Конфуций (б. э. т. 551—479 йй.) ентекләп эшләнгән һәм уның эшен дауам итеүселәр тарафынан үҫтерелгән, Ҡытай, Корея, Япония һәм башҡа ҡайһы бер илдәрҙең дини комплексына ингән этик-фәлсәфәүи тәғлимәт. Конфунцианлыҡ донъяға ҡараш, ижтимағи этика, сәйәси идеология, фәнни традиция, йәшәү рәүеше булып тора, ҡайһы берҙә — фәлсәфә, ҡайһы берҙә дин булараҡ ҡарала.

Ҡытайҙа был тәғлимәт 儒 йәки 儒家 (то есть «ғалимдар мәктәбе», «ғалим китап һөйөүселәр мәктәбе» йәки «белемле кешеләр мәктәбе») тип атала; «Конфуцианлыҡ» — ул ҡытай телендә эквиваленты булмаған көнбайыш термины.

Конфунцианлыҡ Чуньцю осоронда (б. э. т. 722 — б. э. т. 481 йй.) — Ҡытайҙа тәрән социаль һәм сәйәси тетрәнеүҙәр ваҡытында этик-социаль-сәйәси тәғлимәт булараҡ барлыҡҡа килә. Хань династияһы дәүерендә конфуцианлыҡ рәсми дәүләт идеологияһына әйләнә, конфуциан нормалары һәм ҡиммәттәре дөйөм танылыу ала.

Император Ҡытайында конфунцианлыҡ ике меңдән ашыу йыл дауамында үҙгәрешһеҙ тиерлек һаҡланған төп дин, XX быуат башына саҡлы, тәғлимәт Ҡытай Халыҡ Республикаһының «өс халыҡ принцибы» ҡабул ителгәнгә тиклем, дәүләттең һәм йәмғиәттең ойоштороу принцибы ролен уйнай.

Конфуцианлыҡ ҡараған төп проблемалар — хакимдарҙың һәм подданныйҙарҙың мөнәсәбәттәрен тәртипкә һалыу, идарасы һәм буйһонған кешеләр эйә булырға тейешле әхлаҡи сифаттар һ. б. мәсьәләләр. Формаль яҡтан, ул бер ваҡытта ла сиркәү институты булмаған, әммә әһәмиәте, халыҡтың күңеленә үтеп инеү һәм аңын тәрбиәләү кимәле, үҙ-үҙеңде тотоу стереотибын формалаштырыуға йоғонтоһо буйынса ул дин ролен уңышлы үтәй.

Буддизм

Фаразланыуынса, буддизм, будда монахтарының Ашока батша идара иткән осорҙа уҡ Ҡытайға барыуы хаҡында легендалар булыуына ҡарамаҫтан, б. э. I быуатында Урта Азиянан үтеп ингән. Ҡытай VIII быуатҡа тиклем будизмдың бик әүҙем сығанағы булған.

Ҡытайға монахтар Мотон һәм Чуфарлан был динде алып килгән, һәм б. э. т. 67 йыл буддизмдың барлыҡҡа килеү йылы тип иҫәпләнә. Б. э. 68 йылда, император яҡлауы аҫтында улар Аҡ ат ғибәҙәтханаһын (白馬寺) төҙөй, был ҡорам Лояндың баш ҡалаһынан алыҫ түгел һаҡланып ҡалған. Б. э. II быуаты аҙағында Пэнчэнда (хәҙерге Цзянсу провинцияһындағы Сюйчжоу) ҙур община барлыҡҡа килә.

Махаян мәктәбенең тәүге текстарын Лоянда Кушан монахы Локакшема б. э. 178 йыл һәм б. э. 189 йылдары араһында ҡытай теленә тәржемә иткән.

Буддизмдың сәскә атыуы Тан династияһы идара иткән осорға тура килә (618—907). Был ваҡытта Ҡытай сит ил йоғонтоһона бик асыҡ булған, ул саҡта Һиндостан менән мөнәсәбәттәр тергеҙелгән, һәм IV быуаттан алып XI быуатҡа тиклем ҡытай монахтарының күбеһе Һиндостанға барып йөрөгән.

Таң династияһының баш ҡалаһы Чанъань (хәҙерге Сиань) буддизмдың рухи үҙәгенә әүерелә. Бынан буддизм Кореяла һәм Японияла киң таралған.

Дини практика мәктәптәре араһында әлеге заманға тиклем будда ожмахы хакимы Амитабхуның ҡотҡарыуына ышаныу йәки Цзинта мәктәбе («таҙа ер») ҙур йоғонто яһай. Был мәктәптең донъяға ҡарашы һәм практикаһы нигеҙендә «Будда тураһында уйлау» (нянь-фо) доктринаһы ята, ул, Амитабху доғалары һәм хатта уның исемен бер тапҡыр әйтеү ҙә «таҙа ер» батшалығында яңынан терелеү бүләк итә ти.

Будда практикаһының икенсе киң таралған мәктәбе — чань — тамаша ҡылыу, медитация тигәнде аңлатҡан төшөнсә санскрит һүҙе «дхьяна» барып тоташа. Һуңғыһы буддизм практикаһында һәр саҡ мөһим урын биләгән, ләкин чань табыныусылар өсөн ул үҙмаҡсатҡа әүерелә. Риүәйәт буйынса, VI быуатта һинд вәғәзсеһе Бодхидхарма нигеҙ һалған был мәктәп сутраларҙы һәм һәр йоланы өйрәнеүҙе кире ҡаҡҡан. Чань остаздары медитацияны яңыса — кешенең эмпирик булмышын, «ысын тәбиғәтен» үҙенән-үҙе асыу итеп ҡабул иткән. Башҡа будда мәктәптәренән айырмалы рәүештә, Чань уҡытыусылары физик хеҙмәтте, айырыуса коллектив менән эшләүҙе юғары баһалаған. Буддизмдың иң ҡытайлаштырылған формаһы булараҡ, чань мәктәбе ҡытай сәнғәтенә ҙур йоғонто яһаған.

Ниһайәт, VIII—IX быуаттарҙа ҡытай буддизмы теорияһына һәм практикаһына тантризм (ҡара: Тантра) һиҙелерлек йоғонто яһай.

Оҙаҡ ваҡыт буддизм император һарайы ҡурсалауы аҫтында була, әммә 845 йылда император У-цзун, сангханы иҡтисади ҡаҡшатыу һәм һанын кәметеү маҡсатында, буддизмды ҡаты эҙәрлекләй башлай. IX быуат уртаһында хөкүмәттәр, репрессиялар арҡаһында сангханың позициялары өҙөлә һәм тиҙҙән ул яйлап, әммә өҙлөкһөҙ һүлпәнәйә башлай. Будда традицияһы күп осраҡта элекке ижади көсөн, ижтимағи һәм мәҙәни тормошонда үҙенә бер айырым урынын юғалта. Бер яҡтан, сангха властың ҡәтғи контроле аҫтындағы дәүләт сәйәсәте ҡоралына әүерелә: дәүләт хакимиәте квоталар булдыра һәм постриг эшләткәндәргә хатта имтихандар билдәләгән, монахтарҙы билдәле бер монастырға беркеткән, ә уларҙың иң лайыҡлыларына айырма билдәләре тапшырған: монахтарҙы күҙәтеүсе административ органдар селтәре булған. Икенсе яҡтан, буддизм халыҡ дине менән ҡушылған тиерлек, ә будда институттары айырым социаль ойошмалар һәм төркөмдәр — абруйлы ғаиләләр, ауыл общиналары, профессиональ берекмәләр мәнфәғәттәренә һ. б. хеҙмәт итә башлаған. Будданың дини практикаһы — «будда тураһында иҫтәлек» (Амитабхе буддаһына мөрәжәғәт итеп доға ҡылыу) һәм «аңдың кинәт яҡтырыуы» тураһында чань тәғлимәте — ҙурыраҡ әһәмиәткә эйә була барған.

Икенсе яҡтан, халыҡ дине кимәлендә буддизм, ҡытай дини синкретизмын үҫтереүгә ҙур өлөш индереп, популяр дини инаныуҙар менән әүҙем эш алып бара башлай, ә будда пантеоны персонаждарының ҡайһы берҙәре (Амитофо — Амитабха; Гуаньинь — Авалокитешвараның ҡатын-ҡыҙ ипостасе) халыҡ араһында иң абруйлы илаһтарға әйләнә. Урта быуаттарҙан һуң буддий тәғлимәте элементтары ҡайһы бер дини секталарҙың (айырыуса Милэфо — Будда Майтрея килеүенең эсхатологик мотивтары) донъяға ҡараш системаһына индерелә.

Даосизм

Даосизм тотороҡло дини ойошма булып тик II быуатта ғына формалашҡан, ләкин бихисап дәлилдәр күрһәтеүенсә, даосизм иртәрәк барлыҡҡа килгән, һәр хәлдә б. э. т. V—III быуаттарҙа уҡ һуңынан урта быуаттар осоронда әүҙем ҡулланылған тәғлимәт элементтарын әҙерләүсе үҫешкән традиция булған.

Чу батшалығының һәм Ҡытайҙың көньяғындағы башҡа «варвар» дәүләттәренең мистик һәм шаман культтары, Ци батшалығында үҫешкән үлемһеҙлек тәғлимәте һәм тылсымлы практикалар һәм төньяҡ Ҡытай фәлсәфәүи традицияһы — даосизмдың төп сығанаҡтары.

Даосизмға ҡараған фәлсәфәүи әҫәрҙәр б. э. т. V быуатта Һуғышыусы батшалыҡтар осоронан (Чжаньго), ғәмәлдә Конфуций тәғлимәте менән бер дәүерҙә башланған булырға тейеш. Легендар Һары Император Хуандиҙы даосизм тәғлимәтенә нигеҙ һалыусы тип иҫәпләй традиция. Боронғо ҡытай аҡыл эйәһе Лао-цзы ла даосизмға нигеҙ һалыусы тип һанала. Даос йолаһы даосизмдың төп китабы — "Дао Дэ Цзин"дың авторын да Хуанди тиҙәр. Был трактат ядро булып тора, уның тирәләй даосизм тәғлимәте формалаша башлай. Иртә даосизмдың тағы бер билдәле тексы — "Чжуан-цзы"ның авторы — Чжуан Чжоу (б. э. т. 369—286 йылдар), китабын уның исеме менән атағандар.

Б. э. II быуат башында Лао-цзы фигураһы илаһилаштырыла, илаһтар һәм ендәрҙең ҡатмарлы иерархияһы уйлап табыла, культ барлыҡҡа килә, унда яуыз рухтарҙы «ҡыуып сығарған» юрауҙар һәм йолалар төп урынды биләй. Даосизм пантеонын Йәшмә хакимы (Шан-ди) етәкләй, ул күк илаһы, юғары алла һәм императорҙарҙың атаһы («күктең улдарының») атаһы булараҡ танылған. Уның артынан Лао-цзы һәм донъяны барлыҡҡа килтереүсе Пань-гу килә.

Цинь һәм Хань

Цинь

Цинь Шихуанди статуяһы, Цинь династияһына нигеҙ һалыусы һәм берләшкән Ҡытайҙың беренсе императоры

Династияға нигеҙ һалыусы — Цинь Шихуанди — б. э. т. 221 йылда үҙенең власы аҫтында Ҡытайҙы берләштереп, илде император тәғәйенләгән чиновниктар идара иткән 36 провинцияға бүлә. Император Цинь Шихуанди легизм нигеҙендә үҙәкләштерелгән, идара ителгән дәүләт булдыра, шул уҡ ваҡытта конфуцианлыҡ яҡлыларға ҡаршы репрессиялар ҡуллана: мәҫәлән, б. э. т. 213 йылда шәхси биләмәләге рөхсәт ителмәгән яҙмаларҙы яндырыу тураһында указ сығарыла, ә б. э. т. 212 йылда 460 конфуцианлы язалап үлтерелә һәм байтағы «сиктәргә һөрөлә».

Шихуанди кенәздәрҙән ҡоралдарын йыйып яңынан иретергә бойора, ошо тимерҙән 12 ҙур монумент төҙөтөп, бөтә һуғыштарҙы мәңгелеккә туҡтатыу тураһында иғлан итә. Ул оҙонлоҡ һәм ауырлыҡ үлсәмдәрен тәртипкә һалды, иероглифтарҙы стандарт яҙыу индерә, идара итеүҙең ҡаты бюрократик системаһын ойоштора.

Цинь Шихуанди идараһы миллиондарса гражданды йәлеп иткән бихисап йәмәғәт эштәре менән характерланды. Ошо осорҙа 8851,8 километр оҙонлоҡтағы Бөйөк Ҡытай стенаһы төҙөлә башлай, эсенә Терракот армияһы, ғәйәт ҙур Эпан император һарайын Эпан һыйҙырған үҙенсәлекле Цинь Ши Хуан ҡәберлеге төҙөлә. Дөйөм оҙонлоғо 7500 км тәшкил иткән юлдар селтәре илде уратып алған, юлдарҙың киңлеге 15 м һәм өс һыҙатлы булған, ә үҙәк һыҙат император өсөн тәғәйенләнгән.

Цинь Шихуанди б. э. т. 210 йылда кесе улы Ху Хай, канцелярия начальнигы Чжао Гао һәм баш кәңәшсе Ли Сы ил буйлап сәфәр ваҡытында һәләк булған.

Улар, сыуалыштарҙан ҡурҡып, императорҙың үлемен йәшерә. Батша исеменән хат яҙыла, һәм тәхет вариҫы Фу Суҙың өлкән улы түгел, ә кесеһе — Ху Хай иғлан ителә. Шул уҡ хатта Фу Су менән хәрби начальник Мэн Тяньға «почётлы үлем бүләк итеү» тураһында бойороҡ бар.

Ху Хай 21 йәшендә Эр Ши-Хуанди исемле батша тәхеткә баҫҡан, ләкин ысынында иһә Чжао Гао марионеткаһы булып ҡалған һәм өс йылдан уның бойороғо буйынса үҙ-үҙенә ҡул һалырға мәжбүр булған.

Хань империяһы (ҡытай 漢朝 汉朝 Hàn cháo Хань чао; б. э. т. 206—220 йылдар) — Цин династияһы империяһы идаралығынан һуң, Өс батшалыҡ дәүере алдынан Лю династияһы хакимлыҡ иткән Ҡытай империяһы осоро. Хань эске сәйәсәте уңышлы булыуын уның ҡытай тарихындағы башҡа империяларҙан оҙағыраҡ йәшәүе лә иҫбатлай. Уның идараһы һәм институттары артабанғылар өсөн өлгө булып тора. Бынан тыш, ҡытайҙарҙың төп этник төркөмө дәүләт исеме менән хань тип атала башлаған.

Империяла идара иткән Хань династияһына Лю Бан нигеҙ һала. Баш ҡалаһы Чанъань булған башланғыс осоро (б. э. т. 206 йыл — б. э. 9 йыл) иртә Хань (ҡыт. 前漢) йәки көнбайыш Хань (ҡыт. 西漢) тип аталған. Был империяның тарихы Ханьшу яҙма әҫәрендә һүрәтләнгән. Лю династияһының идара итеүе 8-23 йылдарҙа династияның ҡатын-ҡыҙ яғынан (Синь империяһы) туғаны Ван Ман баҫып алыуы һөҙөмтәһендә 16 йылға өҙөлә.

Баш ҡалаһы Лоян булған икенсе осор (25-220 йылдар) (ҡыт. 後漢) йәки көнсығыш Хань (ҡыт. 東漢) һуңғы Хань тип атала. Уның тарихы Хоу Ханьшу әҫәрендә һүрәтләнә.

Өс батшалыҡ осоро

Өс батшалыҡ осоро, Саньго (ҡытай 三國 三国 Sānguó Саньго) — өс төрлө ил — Вэй, У һәм Шу араһындағы көрәш һәм ҡаршылыҡ дәүере булараҡ тарихҡа ингән 220 йылдан 280 йылға тиклемге осор.

II быуат аҙағы һәм III быуат башы Ҡытайҙа эске сәйәси үҙ-ара мөнәсәбәттәр билдәһе аҫтында уҙҙы, уның барышында бер нисә уңышлы полководец танылды. Уларҙың береһе, данлыҡлы Цао Цао, төньяҡта, Хуанхэ бассейнында идара иткән. Уның вафатынан һуң 220 йылда уның улы Цао Пэй, Хань династияһының һуңғы императорын төшөрөп, үҙен император тип иғлан иткән һәм Вэй династияһының императоры булараҡ хакимлыҡ башлай. Икенсеһе, Хань исемле идара итеүсе йорт менән туғанлыҡҡа дәғүә итеүсе Лю Бэй оҙаҡламай үҙен Шуның көньяҡ-көнбайыш өлөшөндә хаким итеп иғлан итте. Өсөнсөһө, Сунь Цюань, ҡытайҙарҙың көньяҡ-көнсығыш өлөшөнөң, баш ҡалаһы Нанкиндағы У батшалығының хакимы була. Өс батшалыҡ феномены барлыҡҡа килә.

Б. э. 262 йылда Шу илен яулап алыр алдынан, өс Батшалыҡ ойошторолған

230-сы йылдар аҙағында Цао батшалығы һәм Сыма кланы араһында көсөргәнешле мөнәсәбәттәр һиҙелә башлай.

Өс батшалыҡтың ҡыҫҡа ваҡытҡа һуҙылған хакимлығы быға тиклем бик үҙләштерелмәгән көньяҡта ике үҙ аллы дәүләт барлыҡҡа килтереүгә булышлыҡ иткән. Цао Цаоның тоҡомдары, III быуат уртаһында уҡ, төньяҡ Вэйҙағы идаралыҡ полководец Сым Янь ҡеүәтле клан ҡулына күскәнлектән, үҙ власын юғалта.

265 йылда Сыма Янь бында яңы Цзинь династияһын (265—420) барлыҡҡа килтерә. Оҙаҡламай, 280 йылда, ул үҙ власы аҫтында, бер нисә тиҫтә йылға ғына берләштереп, йәнә бөтә Ҡытайҙы буйһондора алған.

Монгол Империяһы

XIII быуат аҙағында монголдар Урта Азияны, Көнсығыш Европаның күп өлөшөн, Фарсы илен, Ираҡ, Камбоджа, Бирманы, Корея һәм Вьетнамдың бер өлөшөн баҫып ала. 1279 йылға Хубилай хан бөтә Ҡытайҙы үҙенең Юань империяһына индереүгә өлгәшкән. Юань идаралығы дәүерен ҡытай манераһына иғлан иткәндә, Хубилай уны ҡулланыуҙың сиктәрен билдәләмәгән. Шуға күрә был исем, һуңыраҡ уны Хубил биләмәһе өсөн генә ҡуллана башлаһалар ҙа, формаль рәүештә Бөйөк монгол империяһына ҡараған. Хубилай шулай уҡ Тибеттағы Сакья мәктәбенең юғары ламаһы һәм Монгол һарайы араһында үҙенсәлекле «бағыусы остаз» мөнәсәбәттәр урынлаштырҙы.

1281 йылда Монголдарҙың Японияға баҫып инергә тырышыуы уңышһыҙ тамамлана. Япондар «камикадзе», йәғни «алла еле» тип йөрөткән тайфун монгол-ҡытай флотын ике тапҡыр (ҡара: Монголдарҙың Японияға баҫып инеүе) таратып ырғытҡан.

1292 йылда монгол ғәскәрҙәре, Джаякатванг хакимы Сингасари рәнйеткән Хубилай илселәренең үсен алырға ҡарар итеп, Яваға бәреп инә. Уларға ҡаршы Раден Виджая Raden Wijaya (Сингасариҙың элекке идара итеүсе династияһынан) Джаякатвангты монголдарҙан һаҡларға ярҙам иткән, ә һуңынан уларға ҡаршы сығып, утрауҙан ҡыуып сығарған. 1294 йылда Хубилайҙың үлеме менән, монгол яулауҙар дәүере тамамлана һәм монгол армияларының еңеүсе маршы туҡтала.

Мин империяһы (1368—1644)

Шу батшалығының һарай ханымдары, рәссам Тан Инь (1470—1523).

Оҙайлы көрәш һөҙөмтәһендә XIV быуат уртаһында монголдар ҡыуыла. Власҡа ихтилал етәкселәренең береһе — крәҫтиән Чжу Юаньчжандың улы, Мин дәүләтенә (ҡытай 明 Míng; 1368—1644) нигеҙ һалыусы килә. Ҡытай йәнә бойондороҡһоҙ дәүләткә әүерелгән.

Төньяҡҡа ҡыҫырыҡланған монголдар хәҙерге Монголия далаларын әүҙем үҙләштерә башлай. Мин империяһы чжурчжэнь ҡәбиләләренең бер өлөшөн, Наньчжао дәүләтен (хәҙерге Юньнань һәм Гуйчжоу провинциялары), хәҙерге Цинхай һәм Сычуань провинцияларының бер өлөшөн, үҙенә буйһондора.

Бер нисә тиҫтә ҙур океан джонкаларынан торған Чжэн Хэ командаһы аҫтындағы ҡытай флоты 1405 йылдан 1433 йылға тиклем Көньяҡ-Көнсығыш Азияға, Һиндостанға һәм Көнсығыш Африканың көнсығыш ярына бер нисә диңгеҙ экспедицияһы ойоштора. Ҡытайға бер ниндәй ҙә иҡтисади файҙа килтермәйенсә, экспедициялар туҡтатыла, караптар һүтелә.

Цин империяһы

Бөйөк Цин дәүләте ( дайцин гурунь, ҡытай 大清國 ||Да Цин го) — һуңғараҡ ҡытайҙарҙы индереп, маньчжурҙар булдырған һәм идара иткән күп милләтле империя. Традицион ҡытай тарихнамәһенә ярашлы, монархия Ҡытайының һуңғы династияһы. Маньчжурия биләмәһендәге был дәүләткә 1616 йылда Айсин Гёро маньчжур кланы (хәҙер ул төньяҡ-көнсығыш ҡытай тип йөрөтөлә) нигеҙ һалған. 30 йылдан да кәмерәк ваҡыт үткәс, Ҡытай, Монголияның бер өлөшө һәм Урта Азияның бер өлөшө был дәүләт идаралығы аҫтында ҡалған.

Тәүҙә маньчжурҙар үҙҙәренең сығышын аңлатҡан «Цзинь» (金 — золото) династия булдырған, традицион ҡытай тарихнамәһе буйынса, «Хоу Цзинь» (後金 — Һуңғы Цзинь) — Чжурчжэндарҙың элекке дәүләте. 1636 йылда уның исеме «Цин»ға (清 — «таҙа») үҙгәртелә. XVIII быуаттың тәүге яртыһында Цин хөкүмәте ил менән һөҙөмтәле идара итеүҙе яйға һалыуға өлгәшкән, шуның һөҙөмтәһендә был осорҙа Ҡытайҙа халыҡ һанының бик тиҙ артыуы күҙәтелгән. Цин һарайы Хайцзинда үҙизоляция сәйәсәте алып барған, XIX быуатта Цин империяһы составына ингән Ҡытайҙы беренсе әфиүн һуғышы барышында көнбайыш державалар асҡан.

Көнбайыш илдәре менән артабанғы хеҙмәттәшлек итеү династияға Тайпиндар ихтилалы ваҡытында бөлмәҫкә, сағыштырмаса уңышлы модернизация үткәрергә һәм шул рәүешле XX быуат башына тиклем йәшәргә мөмкинлек бирә, шулай ҙа үҫешә барған антиманчжур милләтселек кәйефенә сәбәпсе була.

Көнбайыш илдәре менән артабанғы хеҙмәттәшлек итеү династияға ихтилал ваҡытында Тайпиндарҙың емерелеүенә юл ҡуймаҫҡа, сағыштырмаса уңышлы модернизация үткәрергә һәм шул рәүешле быуат башына тиклем йәшәргә мөмкинлек бирә, шулай ҙа ул үҫешә барған милләтселек (антиманчжур) кәйефенә сәбәпсе була.

1911 йылда башланған Синьхай революцияһы һөҙөмтәһендә, Цин империяһы юҡ ителә, ханьдарҙың милли дәүләте — Ҡытай Республикаһы тип иғлан ителә. Императрица Лунъюй ул саҡта кескәй йәштәге улы Пу И исеменән 1912 йылдың 12 февралендә император тәхетенән баш тарта.

Ҡытай Республикаһы тарихы

Республиканы иғлан итеү хөрмәтенә Юань Шикай һәм Сунь Ятсен портреттары төшөрөлгән плакат

1911 йылда Синьхай революцияһы тарафынан Цин империяһы емерелә һәм Ҡытай Республикаһы ойошторола. 1912 йылдың 1 ғинуары (ғәҙәти ҡытай календары буйынса 4609 йылдың 11-се айының 13-сө көнө) Ҡытай Республикаһының беренсе йылының беренсе көнө тип иғлан ителә — Миньго календары индерелә. 1912 йылдың 12 февралендә император Пу И юғары властан баш тартыуы тураһында иғлан ителә.

Сунь Ятсенды 1911 йылдың 29 декабрендә Нанкин конференцияһы һайлаған. Юань Шикай риза булған осраҡта ул үҙ ирке менән отставкаға китергә тейеш булған. Сунь Ятсен был талапты үтәй һәм, император тәхеттән баш тартҡандан һуң, отставкаға китә. 14 февралдә Нанкинск йыйылышы Сунь Ятсендың отставкаһын бер тауыштан ҡабул итә, ә киләһе көндө Юань Шикай Ҡытай Республикаһының ваҡытлыса президенты итеп һайланы.

Ҡытай Халыҡ Республикаһын булдырыу

1945 йылдың август-сентябрендә, Азия-Тымыҡ океан төбәге Япония ғәскәрҙәренән азат ителеп, милитаристик Япония тар-мар ителә, һәм Икенсе донъя һуғышы тамамланған. Ҡытайҙа көсөргәнешле граждандар һуғышы барған.

Совет Ҡыҙыл Армияһы, Японияның Квантун армияһының күпселек өлөшөндә капитуляция ҡабул итеп, Маньчжурияны тулыһынса баҫып ала. Ул ваҡытҡа Маньчжурия территорияһында тарҡау партизан отрядтары һәм ҡытай партизандарының разведка төркөмдәре генә хәрәкәт иткән.

1945 йылдың сентябрендә төньяҡ һәм Көнсығыш Ҡытайҙан Ҡытай Коммунистар партияһы ҡораллы көстәрен илдең төньяҡ-көнсығышына күпләп күсерә башлай. Нояб. ҡарата унда 8-се һәм 4-се армияларҙың 100 меңгә яҡын яугиры күсә. Ошо частарҙан, партизан ойошмаларынан һәм урындағы халыҡтан Төньяҡ-Көнсығыштың Берләшкән демократик армияһы (ОДА) ойошторола, ул Ҡытай Халыҡ-азатлыҡ армияһының төп көсөнә әүерелә.

Совет армияһы Маньчжурияла 1946 йылдың майына тиклем була. Был ваҡыт эсендә совет яғы Ҡытай коммунистарына яңы ҡытай ғәскәрҙәре ойошторорға, уны өйрәтергә һәм ҡоралландырырға ярҙам итә. Һөҙөмтәлә, гоминьдан ғәскәрҙәре 1946 йылдың апрелендә Маньчжурияға инергә маташҡанда, ғәжәпкә ҡаршы, унда тарҡау партизан отрядтарын түгел, ә дисциплиналы коммунистар армияһы көсөн күргән.

Мәҙәни революция

1966 йылда Ҡытай Коммунистар партияһы рәйесе Мао Цзэдун күмәк халыҡ ҡатнашлығында революцион рухты һаҡлау буйынса кампания башлай. Уның фактик бурысы — берҙән-бер дәүләт идеологияһы сифатында маоизмды раҫлау һәм сәйәси оппозицияны юҡ итеү. «Кызыл гвардиясылар» «Хунвэйбиндар» исемен алған йәштәр, күпләп мобилизациялау Рәйестең ҡапыл эш итеүе һәм Ҡытай Коммунистар партияһы лидерҙары араһында берҙәмлектең булмауы сәбәпле, аныҡ ойошторолоуҙан мәхрүм ителә. Радикаль өйөр «рәйес образына» фанатик тоғро булған студенттар, эшселәр һәм уҡыусыларҙы, «синфи дошмандар»ҙы эҙләү һәм фашлау маҡсатында, партияның уртаса лидерҙарына ҡаршы һөжүм итергә ҡотортҡан. Мәҙәни революция һөҙөмтәһендә сәйәси һәм физик яҡтан юҡ ителгән Ҡытай Коммунистар партияһы етәкселеге составында Лю Шаоци иң ҙур фигура була. Дэн Сяопин трактор заводы эшсеһе итеп ҡайтанан хеҙмәт тәрбиәһенә ебәрелә. Тәнҡитсел йәштәрҙең таң ҡалдырырлыҡ энергияһы интеллектуалдарға, дини институттарға, Ҡытайҙың мәҙәни ҡомартҡыларына, шулай уҡ иҫке мәҙәни ҡиммәттәрҙе йөрөтөүсе бик күп ябай граждандарына ябырыла. Һөҙөмтәлә йәмғиәт идеологик яҡтан яңылыш юлға төшөрөлә (дезорентация). Маоизм идеологик фасад ҡына булмай, илдә реаль сәйәси власть вариҫы булыу өсөн сәйәси көрәш йәйелдерелә.

Иҡтисадты үҙгәртеп ҡороу

Тышҡы донъя менән мөнәсәбәттәрҙе яҡшыртыу йәһәтенән Дэн Сяопин шулай ҙа Ҡытайҙа иҡтисади реформалар үткәреүҙе тәү сираттың өҫтөнлөгө итеп ҡуя. Дэн идара иткән ваҡытта ил эсендә социаль, сәйәси һәм иҡтисади системалар етди үҙгәрештәргә дусар булды. Дэн «дүрт модернизация» принцибын бөтә реформаларҙың нигеҙе тип иғлан итте. Ошо принцип буйынса иҡтисад 4 секторға — оборона сәнәғәте, ауыл хужалығы, фән һәм сәнәғәт производствоһына бүленгән. «Социалистик баҙар иҡтисады» өҫтөнлөклө стратегия итеп һайлана. Дэн раҫлауынса, Ҡытай социализм үҫешенең тәүге баҫҡысында тора, «ҡытай үҙенсәлеге менән социализмды» үҫтереү — партияның бурысы. Идеологик принциптар иҡтисадта минималь роль уйнай башлай, был яйлап үҙенең һөҙөмтәлелеген раҫланы. 1992 йылдың мартында Дэн Сяопин Үҙәк Комитеттың Политбюро ултырышында былай тип белдерҙе:

Был социализммы әллә капитализммы, тигән идеологик һәм ғәмәлдә абстракт бәхәстәр менән тотҡарланырға ярамай.

Дэн реформалар үткәреү өсөн теоретик нигеҙ һәм сәйәси ярҙам күрһәткән реформалар идеологы була. Әммә шуға ҡарамаҫтан, күп тикшеренеүселәр һәм ғалимдар уйлауынса, һәр хәлдә, бер нисә иҡтисади реформа Дэндың шәхси идеяһы булмаған. Мәҫәлән, премьер Чжоу Эньлай беренсе булып «дүрт модернизация» принцибының өҫтөнлөгө яҡлы булыуын белдерә. Бынан тыш, күп кенә реформалар провинция етәкселәре тарафынан, ҡайһы берҙә үҙәк хөкүмәт ризалығынан тыш, әҙерләнгән һәм тормошҡа ашырылған. Әгәр реформалар уңышлы үтһә, улар киңерәк биләмәләрҙә ҡулланылған һәм дөйөм дәүләт кимәлендәге реформаларға әйләнгән. Башҡа бик күп реформалар «азия иҡтисади юлбарыҫтары» тәжрибәһе йоғонтоһонда үткәрелгән.

Шэньчжэнда Дэн Сяопин һәйкәле

Был СССР-ҙа Михаил Горбачёв тәҡдим иткән үҙгәртеп ҡороуға бөтөнләй оҡшамаған, унда бөтә үҙгәртеп ҡороуҙар өҫтән күрһәтелгән һәм Горбачёвтың шәхси идеяһы булған.

Ҡытайҙа барған үҙгәртеп ҡороуҙар, киреһенсә, аҫҡы яҡта башланған һәм юғарыла ултырғандар уны эләктереп алған.

Реформалар профессиональ әҙерлекле чиновниктар тарафынан тормошҡа ашырылған планлы, үҙәкләштерелгән идара итеү элементтарын үҙ эсенә алған, был Мао осоронда өҫтөнлөк иткән күмәк идара итеү практикаһын алып ташлаған.

Ауыл хужалығында «халыҡ коммуналарының» күбеһе тарҡатылған, ә крәҫтиәндәр башлыса ғаилә подрядына күскән. Реформаның икенсе этабында (1984—1992 йылдар) план системаһы юҡҡа сығарыла һәм баҙар иҡтисадына күсерелә.

Дэн шулай уҡ Ҡытайҙа махсус иҡтисади зоналар булдырыу инициаторы булып тора, улар ярҙамында илгә сит ил компаниялары һәм инвестициялары йәлеп ителгән.