Далганская мова
| Далганская мова | |
| Долган тыла, һака тыла | |
 | |
| Ужываецца ў | Расеі |
|---|---|
| Рэгіён | Таймырскі Далгана-Ненецкі раён Краснаярскага краю, Анабарскі ўлус Якутыі |
| Колькасьць карыстальнікаў | |
| Клясыфікацыя | Алтайская сям’я
|
| Афіцыйны статус | |
| Дапаможная мова ў | Якутыі (Расея)[2] |
| Статус: | 6b Пад пагрозай[d][3] |
| Пісьмо | кірыліца |
| Коды мовы | |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2(Б) | — |
| ISO 639-3 | dlg |
Далга́нская мова (саманазва: долган тыла, һака тыла) — мова паўночнае падгрупы сыбірскае групы цюрскае сям’і моваў, на якой размаўляе народ далганы. Распаўсюджаная ў Расеі на поўначы Краснаярскага краю (поўдзень ды паўднёвы ўсход Таймырскага Далгана-Ненецкага раёну) і паўночным усходзе Якутыі (Анабарскі ўлус). Мае афіцыйны статус у Якутыі ў месцах пражываньня далганаў[2].
Колькасьць носьбітаў паводле зьвестак на 2010 год — 1054 чал.[4]
Назва
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Назва мовы паходзіць ад назвы аднаго зь якуцкіх радоў — далганаў — якія леглі ў аснову далганскага этнасу.
Клясыфікацыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Адносіцца да паўночнай падгрупы сыбірскай групы цюрскай моўнай сям’і. Зь лінгвістычнага пункту гледжаньня зьяўляецца дыялектам якуцкае мовы, аднак даволі адасобленым з прычыны ізаляванага разьвіцьця ды ўнутранае перабудовы пад уплывам эвенкійскае мовы.
Лінгвістычныя рысы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Дыялекталёгія
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Падзяляецца на чатыры гаворкі — нарыльскую, пясінскую, авамскую, хатанскую й папігайскую.
Фанэтыка, фаналёгія
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Для фанэтыкі далганскае мовы ўласьцівыя перадусім агульнацюрскі сынгарманізм (у прыватнасьці лябіяльная ды палятальная гармонія галосных у спрадвечных словах), дыфтангізацыя агульнацюрскіх галосных сярэдняга ўздыму o, e, ö ў каранёвым складзе, фіксацыя націску ў канцы словаў, пераход пачатковага цюрскага c- у h-, страта ўвулярных зычных x, ҕ: якуцк. саха ~ далг. hака (саманазва).
Марфалёгія, граматыка
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У марфалягічным дачыненьні адносіцца да аглютынацыйных моваў. Парадак словаў засноўваецца на схеме SOV — дзейнік-дапаўненьне-выказьнік.
Адсутнічае катэгорыя граматычнага роду. Серад марфалягічных катэгорыяў вылучаюцца склон, лік, прыналежнасьць, у дзеяслове — стан, спосаб дзеяньня, лад, час, асоба ды лік. Партытыў у адрозьненьне ад якуцкае мовы выкарыстоўваецца ў праналежным скланеньні як вінавальна-прызначальны склон, сумесны склон ўжываецца з мэтаю афармленьня аднародных членаў сказу. У спражэньні дзеясловаў распаўсюджаная форма на -ааччы, захаваліся парадыгмы віннаснага стану з словам баар («ёсьць»).
Лексыка
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Серад лексычных асаблівасьцяў — страта многіх разрадаў старое якуцкае лексыкі (да прыкладу, сельскагаспадарчай), адсутнасьць сучаснае палітычнае й навуковае тэрміналёгіі, зьмена значэньняў словаў пад уплывам эвенкійскае сэмантычнае сыстэмы, вялікі пляст запазычаньняў з эвенкійскае ды расейскае моваў.
Пісьмовасьць
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У 1933 па-якуцку быў выдадзены лемантар, прыстасаваны для далганскіх школаў. У 1961 годзе невялікія далганскія тэксты публікаваліся ў газэце «Советский Таймыр», у 1973 годзе была выдадзеная першая кніга на далганскай мове — зборнік вершаў мясцовай паэткі Агдо Аксёнавай. Гэты зборнік меў кірылічную пісьмовасьць, які засноўваўся на расейскім альфабэце з даданьнем літараў і дыграфаў для пазначэньня спэцыфічных далганскіх гукаў: Дь дь, Һ һ, Ҥ ҥ, Нь нь, Ө ө, Ү ү.
Альфабэт першых далганскіх лемантароў меў наступны выгляд[5]:
- А а, Б б, В в, Г г, Д д, Дь дь, Е е, Ё ё, Ж ж, З з, И и, Иэ иэ, Й й, К к, Л л, М м, Н н, Ӈ ӈ, Ӈь ӈь, О о, Ө ө, П п, Р р, С с, Т т, У у, Уо уо, Ү ү, Үө үө, Ф ф, Х х, Һ һ, Ц ц, Ч ч, Ш ш, Щ щ, Ъ ъ, Ы ы, Ыа ыа, Ь ь, Э э, Ю ю, Я я
На цяперашні час на далганскай мове пэрыядычна публікуюцца матэрыялы ў газэце «Таймыр». Сучасны далганскі альфабэт выглядае наступным чынам[6]:
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж |
| З з | И и | Й й | К к | Һ һ | Л л | М м | Н н |
| Ӈ ӈ | О о | Ө ө | П п | Р р | С с | Т т | У у |
| Ү ү | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ |
| Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls
- ^ а б Закон Республики Саха (Якутия) о языках в Республике Саха (Якутия) (рас.). Рада па моўнай палітыцы пры Прэзыдэнце Рэспублікі Саха (Якутыя) (4 кастрычніка 2002). Праверана 13 лютага 2014 г.
- ^ Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
- ^ Зьвесткі перапісу насельніцтва ў Расеі на 2010 г. (рас.)
- ^ Аксенова О. Е. Бэсэлээ буквалар. — Красноярск: Красноярское кн. изд-во, 1990. — 16 с.
- ^ Аксенова Е. Е. Букварь. — СПб: 2001.
Літаратура
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу] |
Вікіпэдыя ў інкубатары мае вэрсію далганскай мовай |
- Stachowski, M.: Dolganischer Wortschatz, Kraków 1993.
- Dolganischer Wortschatz. Supplementband, Kraków 1998.
- Stachowski, M.: Dolganische Wortbildung, Kraków 1997.
- Андросова С. И. Долганский язык // Языки мира. Тюркские языки. — М.: 1997.
- Убрятова Е. И. О языке долган // Языки и фольклор народов сибирского Севера. — М.; Л: 1966.
- Убрятова Е. И. Язык норильских долган. — Новосиб: 1985.
