Пан Тадэвуш

Пан Тадэвуш
Pan Tadeusz
Першае парыскае выданьне
Жанр:	эпічная паэма
Аўтар:	Адам Міцкевіч
Мова арыгіналу:	польская
Год напісаньня:	1832—1834
Публікацыя:	1834
Выдавецтва:	Aleksander Jełowicki[d]
Электронная вэрсія
Вікікрыніцы зьмяшчаюць поўны тэкст гэтага твору

«Пан Тадэ́вуш» (па-польску: Pan Tadeusz) — найбуйнейшы твор Адама Міцкевіча, эпічная паэма, якая пісалася ў 1832—1834 у Парыжы, дзе паэт жыў у эміграцыі, і выдадзеная там жа ў 1834 годзе. Складаецца з 12 «кнігаў» (амаль 10 тысячаў радкоў) і напісаная сылябічным 13-складнікам — польскім александрыйскім вершам.

Поўная назва — «Пан Тадэуш альбо апошні Наезд на Літве: Шляхоцкая гісторыя з 1811 і 1812 г. у дванаццаці быліцах вершам» (Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem). «Наезд» (па-польску: zajazd) — старажытны славянскі тэрмін, які азначае форму выкананьня прысуду ў маёнткавых справах. Наезд быў формай грамадзянскага правасудзьдзя, часам — нават афіцыйна прызнанага законным.

Дзеяньне паэмы адбываецца на працягу 5 дзён у 1811 годзе і аднаго дня ў 1812 годзе на берагах Нёмана, «на Літве» (у мінулым Вялікім Княстве Літоўскім) перад нашэсьцем Напалеона на Расею. Галоўныя героі паэмы — Тадэвуш і Зося, прадстаўнікі дзвух узаемнаварожых шляхецкіх фаміліяў. Задума паэмы эвалюцыянавала з ідыліі (узорам для якой была ідылія Гётэ «Герман і Даратэя») у шырокую эпічную карціну, якая спалучае бытавую, ваенную, любоўную і патрыятычную лініі.

«Пан Тадэвуш» пачынаецца са знакамітага прызнаньня ў любові да Літвы:

Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie. Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie, Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie. Радзіма Літва! Як здароўе, так ты, дарагая; як шмат цябе трэба цаніць, толькі той спазнае: хто страціў цябе. Ўсю красу тваю бачу дзіўную й сягоньня апісваю, бо па табе я сумую — Пераклад Браніслава Тарашкевіча'

У паэме створаны поўны настальгіі і гумару вобраз маляўнічых, але гістарычна асуджаных шляхецкіх нораваў. З самага пачатку паэма атрымала агромністую папулярнасьць сярод польскіх эмігрантаў. Лічыцца польскай нацыянальнай эпапеяй і шэдэўрам славеснага жывапісу. Клясычныя ілюстрацыі да паэмы стварыў Міхал Эльвіра Андрыёлі. «Пан Тадэвуш» экранізаваны польскім рэжысэрам Анджэем Вайдай (1999).

Некаторыя мясьціны IV кнігі напісаў Стэфан Вітавіцкі. Цяпер гэтыя мясьціны добра вядомыя: 68 вершаваных радкоў апісаньня лясных нетраў, напісаных Вітвіцкім, былі грунтоўна пераробленыя і ўключаныя ў паэму Міцеквічам.

Рукапіс паэмы з 1870-х гадоў захоўваўся ў бібліятэцы Асалінскіх у Львове разам са спэцыяльнай аздобленай шкатулкай для яго захоўваньня, з чырвонага дрэва й слановае косьці, якую замовіў Станіслаў Тарноўскі і зрабіў львоўскі майстра Юзэф Бжастоўскі. У 1946 годзе разам з асноўнымі фондамі бібліятэкі Асалінскіх рукапіс перавезены ва Ўроцлаў, дзе знаходзіцца дагэтуль.

Перадумовы ўзьнікненьня твора

«Збор грыбоў». Ілюстрацыя Францішка Кастшэўскага.

Дзякуючы сябру Адама Міцкевіча Юзэфу Залескаму, задума «сельскае паэмы» нарадзілася ўжо ў 1831 годзе падчас знаходжаньня барда ў Вялікапольшчы. Паэт хацеў пачаць аповед з апісаньня шляхецкага двара. Згодна з гэтым, Юзэф Грабоўскі — уладальнік сяла Лукава — казаў пазьней, што гэта ў яго мясцовасьці Міцкевіч вырашыў напісаць Пана Тадэвуша. Аднак гэтыя факты дакладна невядомыя. Навукоўцы мяркуюць, што паэт напісаў каля 100—110 вершаў у якіх апісваецца с. Сапліцава (па апошніх меркаваньнях гэты фрагмэнт сканчваецца на 174 вершы I кнігі). Аднак паэт, пасьля напісаньня гэтага фрагмэнту, не працягваў пісаць тэкст цягам некалькіх наступных месяцаў.

У пачатку сьнежня 1832 году (знаходзячыся ўжо ў Парыжы) Міцкевіч напісаў ліст да сябра, у якім распавядаў пра інтэнсіўную працу над паэмай. Тэкст твора пісаўся вельмі хутка — 12 студзеня 1833 году Міцкевіч паведамляў у лістах, што напісаў ужо «dwie wielkie piesni» (дзьве вялікія песьні). Пасьля паэт спыніў працу ажно да 6 траўня, калі нарадзілася наступная трэцяя песьня. Напрыканцы гэтага ж месяца была скончаная і чацьвёртая частка, пасьля якой ізноў адбыўся перапынак у некалькі месяцаў, спрычынёны хваробай паэта. Сёлета 13 лістапада Міцкевіч інфармаваў у лісьце, што скончыў пятую песьню. Адгэтуль праца над эпапеяй ішла ўжо бяз доўгіх перапынкаў: Міцкевіч на працягу трох месяцаў напісаў сем чарговых кнігаў. Заканчэньне творчай працы адбылося 13 лютага 1834 году. Рукапіс быў перададзены ў друк і выдадзены 17 чэрвеня 1834 году.

Дзеючыя асобы

Паляваньне. Ілюстрацыя да IV кнігі Пана Тадэвуша. Францішак Кастшэўскі, 1886

Героямі паэмы зьяўляецца ліцьвінская шляхта. Між іншым:

• Яцэк Сапліца (ксёндз Робак) — бацька Тадэвуша Сапліцы, забойца Стольніка, прымае аблічча манаха і плянуе арганізаваць паўстаньне супраць «маскалёў» (па-польску: Moskalom).
• Тадэвуш Сапліца — аднайменны герой эпапеі, дваццацігадовы юнак, сын Яцэка Сапліцы.
• Зося — дачка Евы Гарэшкі, закаханая ў Тадэвуша Сапліцу.
• Судзьдзя Сапліца — гаспадар Сапліцава, брат Яцэка, гарачы патрыёт.
• Талімэна — апякунка Зосі, жыхарка Пецярбурга.
• Храбя — кроўны Гарэшкаў, сапраўдны ўладальнік замку.
• Гервазы Рэбайла — ключнік Гарэшкаў, служыў Стольніку.
• Пратазы — возны Сапліцы.
• Рэент (Пан Тадэвуш)
• Асэсар (Пан Тадэвуш)
• Янкель — жыд.

(кніга ІІ, радкі 258—261), дапоўненыя зьвесткамі са споведзі перад сьмерцю Яцэка Сапліцы, даюць падставу для нанясеньня наступнага генеалягічнага дрэва:

Граф

Зося (каханая Тадэвуша Сапліцы)

Лаўчына (маці графа)

Эва Гарэшка (дачка стольніка, да якой няўдала заляцаўся Яцэк Сапліца)

1 дачка кашталяна

2 дачка кашталяна

Стольнік

Кашталян (вуй стольніка)

Цётка стольніка

Бацька стольніка

Дзед стольніка

Чырвоным колерам пазначана сям’я Гарэшка, а зялёным — іх сваякі з рознымі прозьвішчамі. Ключ да маляваньня гэтага дрэва ў гэтай канкрэтнай форме — правільна разумець слова «вуй» ў выказваньні Гервазі. Атож ня можа гэта быць матчын брат ці муж матчынай сястры, бо тады не магла ў графе цячы кроў Гарэшкаў. Не брат па бацьку, бо ў ХІХ стагодзьдзі такога чалавека называлі стрыям і гэтыя тэрміны не блыталі. Застаецца толькі муж сястры бацькі.

Гістарычныя постаці:

• Напалеон Банапарт — імпэратар французаў, саюзьнік палякаў, у 1812 г. выступае супраць Расеі й прыносіць свабоду Літве
• генэрал Генрык Дамброўскі — камандуючы польскімі войскамі, якія ўвайшлі ў Літву з Напалеонам у 1812 г., госьць у Сапліцаве
• генэрал Князевіч — польскі военачальнік, атрымлівае ад Гервазыя меч.

Сюжэт

Ілюстрацыя Андрыёлі да I кнігі

Пралёг

У пралёгу паэт думкамі пераносіцца на Радзіму. Паэма пачынаецца з пранікнёных радкоў звароту да сваёй любімай Літвы. Дзеяньне твора адбываецца на тэрыторыі сучаснай Беларусі напярэдадні й у час вайны 1812 году. Шматлікае з падзеяў таго часу аўтар запомніў, бо у час, калі Адама было чатырнаццаць гадоў, войскі Напалеона ўступілі ў Наваградак).

Ідэя змаганьня за незалежнасьць

Адна зь лініяў «Пана Тадэвуша» — змаганьне за незалежнасьць Рэчы Паспалітай. Ксёндз Робак з роду Сапліцаў, агітуе ліцьвінаў да паўстаньня супраць расейскіх войскаў і змаганьня на баку Напалеона. Два варагуючыя шляхецкія кланы, якія змагаюцца за замак, заключаюць мір і разам уступаюць у францускае войска. Аднак жаўнеры, якія ўступілі ў войскі Напалеона пад сваімі нацыянальнымі сымбалямі, вяртаюцца дадому разьбітымі.

Зьмест твору

З вучобы ў Вільні прыязджае на вакацыі ў родны маёнтак малады Тадэвуш Сапліца. Нечакана апынулася, што сядзіба Сапліцава апекуна Тадэвуша судзьдзі Сапліцы, поўная гасьцей, якія прыехалі сюды, каб паўдзельнічаць у судзе над старым замкам, некалі ўласнасьць заможнага магната Стольніка Гарэшкі. Суд ідзе паміж апошнім сваяком Гарэшкі, графам, і судзьдзём Сапліцам. У сядзібе Тадэвуш бачыць дзяўчыну, якая імгненна ўцікае. Увечары Тадэвуш прыходзіць на застольле, дзе яго спакушае цётка Талімэна. Тадэвуш думае, што гэта й ёсьць тая прыгожая дзяўчына, якой ён зьдзівіўся раніцай (на самой справы, гэта была Зося, якая жыла ў пакоі Талімэны). Заляцацца да Зосі спрабуе й граф з роду Гарэшкаў, крыху старэйшы за Тадэвуша. На наступны дзень высьвятляецца, што мядзьведзь пакінуў сваю бярлогу й на яго можна паляваць — усе занятыя падрыхтоўкай да паляваньня на «караля пушчы». Паляваньне пачынаецца рана на золку. Крыху пазьней у карчме Янкеля зьяўляецца ксёндз Робак і ўгаворвае мясцовую шляхту падрыхтаваць Літву да прыёму войскаў Напалеона, якія набліжаюцца. Тым часам паляваньне ўдалося — мядзьведзь забіты. Увечары, падчас чарговага застольля, паміж Сапліцай і графам успыхвае спрэчка. Замест звычайна чаканай згоды граф парушае дамову й вырашае падоўжыць суд і паспрабаваць вярнуць сабе разбураны замак. Агітацыйнай дзейнасьцю Робака карыстаецца верны слуга Гарэшкаў — Гервазы, які ўгаворвае сям’ю засьценак Дабжынскіх да наезду на Сапліцава. У той жа дзень вечарам Дабжынскія напалі на Сапліцава. Аднак раніцай высьвятляецца, што бойку выйгралі не яны. Нехта паведаміў аб бітве расейцам, якія стаялі побач, і тыя захапілі шляхту з Добжына й занялі Сапліцава. На дапамогу кінуліся Робак і правадыр роду Дабжынскіх. Ім удалося вызваліць Дабжынскіх, а потым паканаць расейцаў. У той жа вечар, пасьля споведзі й вызнаньня грахоў, ксёндз Робак, які аказаўся Яцэкам Сапліцай, бацькам Тадэвуша, памёр пасьля раненьня куляй у баі з расейскімі войскамі. Тым часам маладыя жаўнеры вымушаны былі пакінуць сваю маёмасьць, бо ім пагражаў арышт. Сярод іх былі Тадэвуш і граф, якія пайшлі ваяваць за Напалеона ў польскія легіёны. Праз год яны зноў зьявіліся ў сядзібе, на гэты раз у якасьці герояў, легіянераў Вяліка войска Напалеона. У Сапліцаве адбылося сьвята ў гонар польскіх генэралаў, якія служылі пры Напалеоне. Заручыліся й Тадэвуш з Зосяй. Быў афіцыйна рэабілітаваны Яцэк Сапліца (у Літве яго лічылі нацыянальным здраднікам, бо ад яго рукі быў забіты Стольнік Гарэшка, прыхільнік Канстытуцыі 3 траўня).

Кнігі

• Кніга I — Гаспадарка (Gospodarstwo; з прысьвячэньнем у пачатку)
• Кніга II — Замак (Zamek)
• Кніга III — Заляцаньні (Umizgi)
• Кніга IV — Дыпляматыка і ловы (Dyplomatyka i łowy)
• Кніга V — Звада (Kłótnia)
• Кніга VI — Засьценак (Zaścianek)
• Кніга VII — Нарада (Rada)
• Кніга VIII — Наезд (Zajazd)
• Кніга IX — Бітва (Bitwa)
• Кніга X — Эміграцыя. Яцэк (Emigracja. Jacek)
• Кніга XI — Год 1812 (Rok 1812)
• Кніга XII — Кахаймася (Kochajmy się)
• Эпілёг

• 
  Грыбніцтва, Ілюстрацыя да III Кнігі 'Пана Тадэвуша аўтарства Францішка Кастрэўскага з 1860
• 
  Паляваньне, Ілюстрацыя да IV Кнігі 'Пана Тадэвуша аўтарства Францішка Кастрэўскага з 1886
• 
  Канцэрт Войскага, Ілюстрацыя да IV Кнігі 'Пана Тадэвуша аўтарства Станіслава Маслоўскага з 1905
• 
  Ілюстрацыя Андрыёлі да Кнігі I
• 
  Ілюстрацыя Андрыёлі да Кнігі II
• 
  Ілюстрацыя Андрыёлі да Кнігі III
• 
  Ілюстрацыя Андрыёлі да Кнігі IV
• 
  Ілюстрацыя Андрыёлі да Кнігі V
• 
  Ілюстрацыя Андрыёлі да Кнігі VI
• 
  Ілюстрацыя Андрыёлі да Кнігі VII
• 
  Ілюстрацыя Андрыёлі да Кнігі VIII
• 
  Ілюстрацыя Андрыёлі да Кнігі IX
• 
  Ілюстрацыя Андрыёлі да Кнігі X
• 
  Ілюстрацыя Андрыёлі да Кнігі XI
• 
  Ілюстрацыя Андрыёлі да Кнігі XII
• 
  „Канцэрт Янкеля” – Ілюстрацыя да XII Кнігі

Матывы апавяданьня

• матыў каханьня Тадэвуша й Зосі — матыў, які разьвіваецца з пачатку твора, калі Тадэвуш заўважае маладую дзяўчыну. Потым Тадэвуш зьмяняе Зосю на Талімэну. Пасьля Тадэвуш распавядае свайму дзядзьку пра сваё каханьне да Зосі, а Зося са спачуваньнем адхіляе Тадэвуша. Гэты матыў разьвіваецца на працягу ўсяго твора й цягнецца аж да заручынаў Тадэвуша й Зосі.
• матыў Стольніка — Стольнік быў вялікім панам з роду Гарэшкаў, пра гэта распавядае Гервазы ў II кнізе. Было ў яго адзінае дзіця — дачка Эва Гарэшка, у якую пасьля закахаўся Яцэк Сапліца. Да заручынаў не дайшло, з-за розьніцы ў маёнткавай маёмасьці і адмоўнага стаўленьні яе бацькі да гэтага шлюбу. Асьцерагаючыся адмовы, Сапліца фармальна не прасіў рукі дачкі, і Гарэшка прыняў сватоў віцебскага кашталяна. Сапліца забіў Стольніка ў замку падчас нападу маскалёў. З гэтага моманту, Гервазы пакляўся сабе адпомсьціць на родзе Сапліцаў.
• матыў спрэчкі за замак — на працягу твора ідзе спрэчка за замак Гарэшкаў. Тэарэтычна ён належыць Сапліцам, якім ён быў аддадзены падчас кірмашовай канфэдэрацыі. Храбя, Гервазы — Ключнік і блізкая шляхта хочуць арганізаваць напад на Сапліцаў. На гэта іх падбухторвае Ключнік.
• матыў незалежнасьці — дзеяньне «Пана Тадэвуша» адбываецца ў часы напалеонаўскіх войнаў. Ксёндз Робак агітуе польскую шляхту да паўстаньня й бітвы на баку Напалеона. Яго спробы падрывае Ключнік, які выкарыстоўвае запал шляхты супраць Сапліцаў, вядучы іх да нападу. Аднак, калі зьяўляецца супольны вораг — расейцы, адбываецца пагадненьне ўсіх бакоў і яны сумесна ваююць супраць маскалёў.

Усе матывы ў паэме аб’яднаныя ў адзінае цэлае асобай апавядальніка, галоўным клопатам якога зьяўляецца аднаўленьне незалежнай і дэмакратычнай Польшчы.

Пераклады на замежныя мовы

Ніжэй пададзеная табліца, у якой пазначаны поўныя пераклады «Пана Тадэвуша» на замежныя мовы:

Мова перакладу	Дата першага выданьня	Перакладач(ы)	Заўвагі
ангельская	1885	Maude Ashurt Biggs, George Rappal Noyes, Watson Kirkconnell, Kenneth Mackenzie
баўгарская	1901	Efrem Karanov, Christo Kessiakov, Błaga Dymitrowa
беларуская	1859	Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч
беларуская	1892	Аляксандар Ельскі	пераклад толькі першай песьні паэмы
беларуская	1929	Браніслаў Тарашкевіч
беларуская	1985	Язэп Семяжон
беларуская	1998	Пятро Бітэль
кітайская	1955	Сунь Юнь	пераклад з ангельскай мовы
харвацкая	1893	Tomislav Maretić
чэская	1882	Элішка Краснагорская
дацкая	1958	Вальдэмар Роэрдам
эспэранта	1918	Антоні Грабоўскі
фінская	1921	V. K. Trast
француская	1844	Christien Ostrowski і E. Haag, Charles de Noir-Isle, Wacław Gasztowt, Paul Cazin
грузінская	1953—1955	В. Угрэхелідзэ Ўгорскі
Іўрыт	1921	Ёзаф Ліхтэнбаўм
гішпанская	1885	Leon Medina
японская	каля 1930	Асадоры Като	празаічны пераклад з ангельскай мовы
летувіская	1924	Антонас Валаітыс, Konst. Šakenis
латыская	1964	Jāzepo Osmanis
нямецкая	1836	Richard Otto Spazier, Albert Weiss, Zygfryd Lipiner, Carl August von Pentz (Walter Panitz), Hermann Buddensieg, Engelbert Rehbronn (w formie dramatu)
расейская	1875	М. Бэрг, У. Р. Бенядзіктаў, С. Мар, Муза Паўлава
румынская	1956	Miron Pradu Paraschivescu
сэрбскахарвацкая	1951	Dżordże Saula
славацкая	1962	Rudolf Skukálek
швэдзкая	1898	Alfred Jensen, Ellen Wester
украінская	1927	Максім Рыльскі
вугорская	1957	Ewa Sebök
італьянская	1871	Arigo Boito, Clotilde Garosci
ідыш	1939	D. Königsberg

Беларускія пераклады

Прадмова Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча да яго перакладу (1859 г.) паэмы «Pan Tadeusz» на беларускую мову (першы аркуш), перапісаныя Браніславам Эпімах-Шыпілам у 1893 г. з экзэмпляра, выдадзенага ў Вільні ў 1859 г.

Пераклад Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча

Першы пераклад «Пана Тадэвуша» на іншую славянскую мову зрабіў беларускі паэт і драматург Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч у Вільні ў 1859. Аднак першыя дзьве апублікаваныя «быліцы» былі канфіскаваныя па загаду царскае цэнзуры і, паводле няпэўных зьвестак, спаленыя ўсім накладам. Цяпер вядомыя чатыры ацалелыя паасобнікі кнігі, усе яны знаходзяцца па-за межамі Беларусі. У 1907 годзе ў Пецярбурскім выдавецтве «Загляне сонца і ў наша аконца» выйшла другое выданьне перакладу Дунін-Марцінкевіча. Узьнёслыя першыя радкі эпапеі, прадстаўлены ў польскім арыгінале чатырохрадкоўем, на беларускую мову В. Дунін-Марцінкевіч перадаў шасьцю радкамі:

	Літва! — родна зямейка! Ты, маўляў, здароўе, — Той цябе ашанцуе, каму безгалоўе! Хто жыў калісь на ніўцы тваёй, як у раі, І вось крывавы роніць сьлёзкі у чужым краі! Цяпер-то, як ты красна, я чую, я бачу І апішу, бо горка ўсьцяж па табе плачу!

Для перакладу В. Дуніна-Марцінкевіча была характэрна неадпаведнасьць (лякальная) колькасьці радкоў у перакладзе арыгіналу; беспадстаўная спроба ўтварэньня новых словаў («ашанцуе»), хоць перакладніку часьцей бракавала моватворчай сьмеласьці; празьмернае выкарыстаньне словаў з памяншальна-ласкальнымі суфіксамі («зямейка») і інш. Часам перакладнік беларусізаваў ня толькі форму, але й зьмест твору, дадаючы згадку беларускай мовы, якой не было ў Міцкевіча:

	Pómniu — jaszczé dziciáciaj badziáúsia pa świecie, Kali da baćki ú Aszmiánskam pawiécié, Pryjéchaú pan Padczászyc u wazkú prancúzku, Jon piérszy zaszwarhatáú nia pa białarusku.

Пераклад Аляксандра Ельскага

У 1892 годзе ў Львове Аляксандар Ельскі выдаў перакладзеную ім на беларускую мову першую песьню паэмы «Пан Тадэвуш». Праз выяўленчыя магчымасьці беларускай мовы, ён імкуўся перадаць мастацка-вобразнае багацьце арыгінала. Аднак гэта задача была для А. Ельскага вельмі складанай. Перакладнік перш за ўсё стараўся максымальна дакладна перадаваць зьмест, і гэта яму ў асноўным удавалася. Праўда, ён ня змог знайсьці не тое што адэкватныя ці эквівалентныя, але хоць бы ў нейкай ступені блізкія мастацка-вобразныя формы абмалёўкі панскага двара й паводзін маладога Тадэвуша пасьля вяртаньня ў дом пана судзьдзі. Не абышлося таксама без палянізмаў і польскіх сынтаксычных канструкцый. Разам з тым сустракаюцца мясьціны, якія можна лічыць творчай удачай перакладніка, напр. фрагмэнт з уступнага разьдзела «Гаспадарства»:

	Такім жа цудам нас павернеш у зямельку родну, Пакуль жа прыйдзе тое шчасьце, дай ахвоту годну Чыстым сэрцам успамінаць: лясныя горкі края, Зялёныя лугі, дзе сіні Нёман праплывае, Разлогі родных ніў, збожжам маляваных, Залочаных пшаніцай, жытам пасрабраных; Дзе жоўценька сьвірэпка, грэчка, як сьнег, бела, Дзе з красою дзявочай дзяцеліна села, А ўсё ў зялёных межах, як у стужках мэрам — На іх сядзяць зрэдку ціха ігрушы шпалерам.

Сам Аляксандар Ельскі так камэнтаваў свой пераклад ва ўступе:

	«...Пяралажыў я "Пана Тадэуша" амаль даслоўна. Гэта даслоўнасьць перакладу з тэксту польскаго, няхай будзе довадом брацтва двух языкоў і двух народаў, каторым Бог сам судзіў жыць суместна і помяж, разьвівацца разам духоўна і матэрыяльна, як прыстала родзічам адной вялікай сям’і славянскай. /.../ чытая «Пана Тадэвуша», дарагія Беларусы, палюбіця ж усім сэрцам сваю родную, занядбаную, сьвятую беларускую мову, каторая з прадвеку ня толькі была вашаю ў сёлах, но ёй ужывалі самые даўнейшые манархі краю і іх вяльможы. Ваш старадаўны беларускі язык мусіць варт чагось, калі можна на яго склад ператлумачыць найцальнейшыя паэтычныя ўтворы вялікіх пісацелей. Праз умілаваньня свайго языка, умілуйця ж і афяраванаго Вам ... «Пана Тадэвуша»

Адам Мальдзіс называў пераклад Аляксандра Ельскага «вельмі недасканалым у мастацкіх адносінах».

Пераклад Браніслава Тарашкевіча

Трэці беларускі пераклад быў зьдзейсьнены ў 1931—1932 гадах у лёхах польскіх турмаў вядомым беларускім грамадзкім і палітычным дзеячам Браніславам Тарашкевічам. Зроблены ім пераклад «Пана Тадэвуша», у выніку паўторнага арышту ўжо ў СССР, апынуўся ў нетрах падвалаў НКУС і пазьней быў выдадзены асобным выданьнем. Лёс арыгінала поўнага перакладу тэксту паэмы канчаткова ня высьветлены. У 1978 г. арыгінал адзінаццатай і дванаццатай быліцаў тарашкевічаўскага перакладу, знойдзеных у Вільні, і сем сшыткаў яго копіі, перададзеных яго жонкай Н. А. Тарашкевіч Дзяржаўнаму музэю БССР, паступілі ў аддзел рэдкае кнігі і рукапісаў Фундамэнтальнай бібліятэкі АН БССР. На выснове гэтых рукапісаў Інстытутам літаратуры АН БССР была падрыхтаваная першая поўная публікацыя твора на беларускай мове: Адам Міцкевіч. Пан Тадэвуш / Пер. з польскай Б. Тарашкевіча. Мн.: Навука і тэхніка, 1981.

Браніслаў Тарашкевіч

У пачатку 1984 г. у Польшчы выйшла з друку яшчэ адно выданьне тарашкевічаўскага перакладу паэмы: Адам Міцкевіч. Пан Тадэуш альбо апошні заезд на Літве: Шляхоцкая гісторыя з 1811 і 1822 г. у дванаццаці быліцах вершам / Пер. Б. Тарашкевіча. Ольштын: Поезежэ, 1984. Выданьне было падрыхтавана на падставе ксэаграфічнай копіі перакладу.

Беларускі тэкст «Пана Тадэвуша» складаецца з 12 вершаваных быліцаў (кніг, або глаў). Правапіс беларускага перакладу захоўвае ў асноўным тую лінію рашэньняў, якой прытрымліваўся сам Тарашкевіч у сваёй «Беларускай граматыцы для школ».

У перакладзе Б. Тарашкевіча назіраецца вялікая колькасьць фанэтыка-артаграфічных дублетаў, якія зьвязаны з розным месцам націску ў слове і вынікаючым адсюль характарам аканьня. Магчыма заўважць поўнае або скарочанае у/ў і і/й незалежна ад характару іх гукавога акружэньня, а таксама скарачэньні канцовых, сярэдніх або (найбольш рэдка) пачатковых частак словаў, узятых аўтарам перакладу з гутарковай мовы.

Замест трынаццаціскладовага верша, якім пісаў Міцкевіч «Пана Тадэвуша», ён прыняў для беларускага перакладу іншую, чым у польскім тэксьце, даўжыню радка — пятнаццаціскладовую. Дастасаваньне радка, даўжэйшага на два склады, давала перакладчыку магчымасьць зрабіць лепшыя, больш дакладныя ў адносінах да арыгінала выбар і адбор лексыкі і лексычных структураў з нагоды неадпаведнасьці ў памерах больш кароткіх і сьцягнутых польскіх формаў у параўнаньні зь несьцягнутымі, больш доўгімі канчаткамі ў беларускай мове.

У выкарыстаных Тарашкевічам сродках вершаскладаньня назіраецца сьвядомы паралелізм з паэтыкай польскага арыгінала. З гэтай мэтай перакладчык выкарыстоўвае багаты арсэнал дублетных граматычных формаў, выразаў з гутарковай мовы, дыялектызмаў, а таксама ўтвораных ім нэалягізмаў. Дзеля большай даступнасьці твору і рэалізацыі пэўных перадспасылак стылю Браніслаў Тарашкевіч сьвядома ўводзіць у тэкст формы не ўласьцівыя літаратурнай мове. Вялікай разнастайнасьцю адзначаюцца часта сустракаемыя ў тэксьце памяншальныя формы, якія зьяўляюцца галоўным стылістычным сродкам у народнай паэзіі.

Для беларускай лексыкі перакладу Б. Тарашкевіча характэрны запазычаньні перш за ўсё з польскай і часткова з расейскай моў. Пры лексычнай аднолькавасьці пэўных тэрмінаў у абедзьвух мовах Тарашкевіч уводзіць часамі сынанімічную і лексычную разнастайнасьць для адных і тых жа паняцьцяў, зьмешчаных у польскім арыгінале. Перакладчык шырока выкарыстоўвае словаўтваральныя і граматычныя варыянты абедзьвух моў або пераносіць іх элемэнты з адной граматычнай сыстэмы ў другую.

Да ўплываў расейскай мовы ў перакладзе трэба аднесьці шэраг лексычных запазычаньняў, якія ўзбагачаюць слоўнікавы запас у галіне сынанімікі, сродкаў экпрэсыўнага выражэньня і выкарыстоўваюцца галоўным чынам у мэтах вершаскладаньня.

Пра польскія і расейскія ўплывы на беларускую мову перакладу Б. Тарашкевіча можа сьведчыць таксама разнароднасьць фанэтычнай і графічнай перадачы іншамоўных запазычаньняў: іншамоўныя запазычаньні з ł сярэднім у беларускім тэксьце перадаюцца праз л мяккае. Таксама, мова перакладу Тарашкевіча мае шмат дыялектных рысаў, уласьцівых для заходнебеларускай тэрыторыі, зь якой паходзіў перакладчык.

Выкарыстаньне багатых запасаў лексыкі беларускай літаратурнае мовы пэрыяду «Нашай Нівы» і сьвядомае ўжываньне рэгіянальных дыялектызмаў глыбока перадаюць задуму Міцкевіча, адрасаванай самым шырокім масам чытачоў.

Пераклад Пятра Бітэля

Пятро Бітэль працаваў над перакладам у 1953—1955, падчас зьняволеньня. Максім Танк пасьля азнаямленьня зь перакладам назваў яго адным з найлепшых. Вынік працы быў пасьмяротна апублікаваны толькі ў 1998, да двухсотгадовага юбілею Міцкевіча. Паўторна быў выдадзены ў 2015 годзе ў паўкішэнным фармаце ў сэрыі «Мая беларуская кніга» выдавецтвам «Папуры». У 2018 годзе выдадзены дзяржаўным выдавецтвам «Беларусь» зь ілюстрацыямі Васіля Шаранговіча.

Пераклад Язэпа Семяжона

Пераклад паэмы, зроблены Язэпам Семяжонам, выйшаў у 1985 годзе зь ілюстрацыямі Васіля Шаранговіча. Семяжон захаваў арыгінальную даўжыню радку ў 13 складоў (у некаторых фрагмэнтах скараціў да 11), але паводле колькасьці радкоў пераклад атрымаўся амаль на траціну даўжэйшым за арыгінал. Менавіта гэты пераклад быў абраны Нацыянальным акадэмічным тэатрам імя Янкі Купалы для інсцэнізацыі спэктаклю ў 2014 годзе. Уступ да паэмы ў перакладзе Язэпа Семяжона гучыць так:

	Літва! Бацькоўскі край, ты як здароўе тое: Не цэнім маючы, а страцім залатое — Шкада, як і красы твае, мой родны краю. Тугою па табе тут вобраз твой ствараю.

Глядзіце таксама

• Пан Тадэвуш (Юльюш Славацкі) — аднайменная паэма Юльюша Славацкага

Літаратура

• Міцкевіч А. Пан Тадэвуш, або Апошні наезд у Літве: Шляхец. гісторыя 1811-1812 гг. у 12-ці кн., вершам / [Пер., камент. Я. Семяжона; Маст. В. Шарангович]. — Мн.: Маст. літ., 1985. — 12 000 ас.
• Беларуская літаратура: вучэб. дапам. для 9-га кл. устаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. і рус. мовамі навучання / пад рэд. В. П. Рагойшы. — Мінск: Нац. ін-т адукацыі, 2011. — 320 с : іл. ISBN 978-985-465-898-8
• Гісторыя беларускай літаратуры XI—XIX стагоддзяў. У 2 т. Т. 2. Новая літаратура: другая палова XVIII—XIX ст. / НАН Беларусі, Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы; навук. рэд. тома У. I. Мархель, В. А. Чамярыцкі. — 2-е выд. — Мінск: Беларус. навука, 2010. — 582 с ISBN 978-985-08-1167-7.

Вонкавыя спасылкі

• Беларускамоўнае выданьне Пана Тадэвуша ў бібліятэцы Kamunikat
• Пераказ Пана Тадэвуша на беларускай мове на youtube
• Польскамоўнае выданьне Пана Тадэвуша ў бібліятэцы Wolne lektury
• Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч. З А. Міцкевіча. Пан Тадэвуш. Слова ад перакладчыка (1859).
• Андрэй Хадановіч, Дванаццаць уступаў да «Пана Тадэвуша»: Частка першая
• Андрэй Хадановіч, Дванаццаць уступаў да «Пана Тадэвуша»: Частка другая
• Тэкст на польскай мове