Дунганская мова

Дунганская
Саманазва	Хуэйзў йүян, җун-ян хуа
Краіны	Кыргызстан, Казахстан, Узбекістан
Агульная колькасць носьбітаў	каля 100 тыс. чал.
Статус	ёсць пагроза знікнення[d]
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Сіна-тыбецкія мовы Кітайскія мовы
Пісьменнасць	дунганская пісьменнасць (кірыліца, раней арабскі алфавіт, лацініца)
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97	dun дун 191
ISO 639-1	—
ISO 639-2	не вызначаны, але прадугледжаны групавы код sit для сіна-тыбецкіх моў
ISO 639-3	dng
Atlas of the World’s Languages in Danger	1670
Ethnologue	dng
ELCat	4096
IETF	dng
Glottolog	dung1253

Дунганская мова (/ˈdʊŋɡɑːn/ або /ˈdʌŋɡən/) — адна з сініцкіх моваў, на якой размаўляюць галоўным чынам дунганцы ў Казахстане і Кыргызстане, этнічная група, звязаная з Народам Хуэй Кітая. Нягледзячы на тое, што яна паходзіць ад паўночнакітайскай мовы цэнтральных раўнін Ганьсу і Шэньсі, яна запісваецца кірыліцай (або на сяаэрцзын) і змяшчае запазычаныя словы і архаізмы, якіх няма ў іншых сучасных разнавіднасцях паўночнакітайскай.

Дэмаграфія

На дунганскай мове размаўляюць пераважна ў Кыргызстане, а таксама ў Расіі, Казахстане і Узбекістане. Дунганская этнічная група — гэта нашчадкі бежанцаў з Кітая, якія мігравалі на захад у Цэнтральную Азію.

Паводле савецкай статыстыкі перапісу насельніцтва з 1970 па 1989 год, дунганцы захавалі выкарыстанне сваёй этнічнай мовы значна больш паспяхова, чым іншыя этнічныя меншасці ў Цэнтральнай Азіі; аднак у постсавецкі перыяд доля дунганцаў, якія размаўляюць на дунганскай мове ў якасці роднай, здаецца, рэзка скарацілася.

Носьбіты дунганскай мовы паводле колькасці насельніцтва

Год	Дунганская L1	Руская L2	Агульная колькасць дунганскага насельніцтва	Крыніца
1970 год	36 445 (94,3 %)	18 566 (48,0 %)	38 644	Савецкі перапіс
1979 год	49 020 (94,8 %)	32 429 (62,7 %)	51 694	Савецкі перапіс
1989 год	65 698 (94,8 %)	49 075 (70,8 %)	69323	Савецкі перапіс
2001 год	41 400 (41,4 %)	Н/Д	100 000	Ethnologue

Сістэма пісьма

Сучасная дунганская мова — адзіная гутарковая кітайская мова, напісаная кірыліцай, бо яны жылі пры савецкай уладзе. Гэта алфавіт, заснаваны на рускай, з пяццю адмысловымі літарамі: Ә, Җ, Ң, Ү і Ў. Такім чынам, яна некалькі адрозніваецца ад сістэмы Паладыя, якая звычайна выкарыстоўваецца ў Расіі для напісання кітайскай мовы кірыліцай.

Кнігі на дунганскай або пра дунганцаў (на рускай або англійскай мовах). Большасць з іх выдадзена ў 1970-80-х гадах у Фрунзэ Кіргізскай ССР.

Двухмоўная шыльда на дунганскай і рускай адпаведна на доме савецкага героя вайны Мансузы Ванахуна.

Сучасны дунганскі алфавіт і вымаўленне літар

Кірыліца	А/а	Б/б	В/в	Г/г	Д/д	Е/е	Ё/ё	Ә/ә	Ж/ж	Җ/җ	З/з	И/и	Й/й	К/к
Назва	а	бэ	вэ	гэ	дэ	е	ё	ә	жэ	җе	зэ	и	йи	ка
МФА	[a]	[pɛ]	[vɛ]	[kɛ]	[tɛ]	[je]	[jɔ]	[ɤ]	[ʐɛ]	[t͡ɕʲe]	[t͡sɛ]	[i]	[ʝi]	[kʰa]
Лацініца	a	be	ve	ge	de	ye	yo	ê	re	jie	ze	i	yi	ka
Кірыліца	Л/л	М/м	Н/н	Ң/ң	О/о	П/п	Р/р	С/с	Т/т	У/у	Ў/ў	Ү/ү	Ф/ф	Х/х
Назва	эль	эм	эн	ың	о	пэ	эр	эс	тэ	у	ў	ү	эф	xa
МФА	[ɛlʲ]	[ɛm]	[ɛn]	[ɨŋ]	[ɔ]	[pʰɛ]	[əɻ]	[ɛs]	[tʰɛ]	[ʊw]	[u]	[y]	[ɛf]	[xa]
Лацініца	el	em	en	îng	o	pe	er	es	te	u	û	ü	ef	ha
Кірыліца	Ц/ц	Ч/ч	Ш/ш	Щ/щ	Ъ/ъ	Ы/ы	Ь/ь	Э/э	Ю/ю	Я/я
Назва	цэ	чэ	ша	ща	нин xo	ы	ван xo	э	ю	йа
МФА	[t͡sʰɛ]	[t͡ʂʰɛ]	[ʂa]	[ɕa]	[nʲɪ̃ xɔ]	[ɨ]	[vã xɔ]	[ɛ]	[jʊw]	[ja]
Лацініца	ce	che	sha	sh(i)a	nin ho	î	van ho	e	yu	ya

Заўвага

• Літары ъ і ь выкарыстоўваюцца толькі для запісу рускіх запазычанняў і тонавых знакаў у дзіцячых букварных слоўніках.

Літаратура

• Rimsky-Korsakoff, Svetlana (1967). "Soviet Dungan: The Chinese language of Central Asia: alphabet, phonology, morphology". Monumenta Serica. 26: 352–421. doi:10.1080/02549948.1967.11744973. JSTOR 40725857.
• Svetlana Rimsky-Korsakoff Dyer, Iasyr Shivaza: The Life and Works of a Soviet Dungan Poet. 1991. ISBN 3-631-43963-6. (Contains a detailed bibliography and ample samples of Shivaza works', some in the original Cyrillic Dungan, although most in a specialized transcription, with English and sometimes standard Chinese translations).
• Olga I. Zavjalova. «Some Phonological Aspects of the Dungan Dialects.» Computational Analyses of Asian and African Languages. Tokyo, 1978. No. 9. Pp. 1-24. (Contains an experimental analysis of Dungan tones).
• Olga Zavyalova. «Dungan Language.» Encyclopedia of Chinese Language and Linguistics. General Editor Rint Sybesma. Vol. 2. Leiden-Boston: Brill, 2017. pp. 141-148.
• Hai Feng (海峰). 《中亚东干语言研究》 (Zhongya Donggan yuyan yanjiu—A Study of the Dungan Language of Central Asia.) Urumchi, 2003. ISBN 7-5631-1789-X. (Description of the Dungan language by a professor of Xinjiang University).
• Salmi, Olli (2018). Dungan–English Dictionary. Manchester, England: Eastbridge Books. ISBN 978-1-78869-154-3.

Спасылкі

• «Ужыванне савецкай дунганскай пісьменнасці для рэформы кітайскай мовы» : вялікі нарыс пра дунганскую мову з узорамі тэкстаў
• Дунганская сістэма пісьма ў Omniglot
• Вёска Шэньсі ў Казахстане
• Даныя савецкіх перапісаў па роднай і другой мове на англійскай мове
• Сярэднеазіяцкі дунганскі як кітайскі дыялект