Марлен Дзітрых

Марлен Дзітрых
ням.: Marlene Dietrich
Студыйная фатаграфія 1951 года
Імя пры нараджэнні	Мары Магдалене Дзітрых
Дата нараджэння	27 снежня 1901(1901-12-27)[…]
Месца нараджэння	Ротэ-Інсель[d], Шонеберг[d], Каралеўства Прусія, Германская імперыя
Дата смерці	6 мая 1992(1992-05-06)[…] (90 гадоў)
Месца смерці	VIII акруга Парыжа, Парыж, Францыя
Месца пахавання	III. Städtischer Friedhof Stubenrauchstraße[d]
Грамадзянства	Германская імперыя  Веймарская рэспубліка  Трэці рэйх  ЗША  Германскі рэйх
Бацька	Louis Erich Otto Dietrich[d]
Маці	Wilhelmina Elisabeth Joséphine Felsing[d]
Муж	Rudolf Sieber[d]
Дзеці	Maria Riva[d]
Адукацыя	Goethe Gymnasium[d] Hochschule für Musik Franz Liszt Weimar Берлінская вышэйшая школа драматычнага мастацтва[d]
Месца працы	Office of Strategic Services[d]
Прафесія	кінаактрыса, спявачка, аўтабіёграф, эстрадны артыст, скрыпачка, тэатральная актрыса, актрыса, тэлеактрыса, змагар Супраціўлення
Кар’ера	1919—1984
Узнагароды	ганаровы грамадзянін Берліна[d] (16 мая 2002) AFI's 100 Years... 100 Stars[d] German Film Awards/honorary award[d] (1980) CFDA Lifetime Achievement Award[d] (1986) зорка на галівудскай «Алеі славы»
IMDb	ID 0000017
marlene.com (англ.)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Марле́н Дзі́трых (ням.: Marlene Dietrich, народжаная Марыя Магдалена Дзітрых ням.: Marie Magdalene Dietrich; 27 снежня 1901, Шонеберг, Германская імперыя — 6 мая 1992, Парыж, Францыя) — нямецкая і амерыканская актрыса і спявачка, якая стварыла адзін з дасканалых кінематаграфічных жаночых вобразаў. Яе «гарачая жанчына са сталёвым хрыбетнікам» адрознівалася як ад «загадкавай жанчыны» Грэты Гарба, так і ад натуральнасці, увасобленай у жаночых вобразах Інгрыд Бергман, не была падобная на інтэлектуальную вытанчанасць, якой бліскала Кладэт Колбер. Кінематаграфічны лёс Дзітрых быў шмат у чым вызначаны Джозэфам фон Штэрнбергам. Менавіта Штэрнберг прыпісваюць заслугі па стварэнні таго вобразу Дзітрых, што на працягу многіх гадоў не губляе сваёй прыцягальнай сілы. Саюз Дзітрых-Штэрнберг гэтак жа адметны сваёй унікальнасцю, як і больш позні не менш значны саюз Дэ Ніра-Скарсэзэ.

Дзітрых засталася ў гісторыі і як папулярная спявачка. Яе жосткае кантральта з выразным тэмбрам прыцягвала прыхільнікаў ва ўсе часы.

Марлен Дзітрых аказала яркі, незабыўны ўплыў на моду, кіно, стыль і жаночы светагляд. Яна ўяўляла сабой шакавальны тып выдатнай і абаяльнай жанчыны, адначасова заганнай і нявіннай, з выклікам сексуальнай і непрыступнай. Нягледзячы на тое, што Марлен Дзітрых не была найвялікшай у свеце актрысай, спявачкай ці танцоркай, яе папулярнасць была выключна высокая. Яе незвычайны лёс, звязаны з мастацтвам, палітыкай і сексам, з адзінотай у канцы жыцця, выклікае цікавасць і спрэчкі і ў ХХI стагоддзі.

Біяграфія

Юныя гады

Родны дом Марлен Дзітрых

Мары Магдалене Дзітрых нарадзілася 27 снежня 1901 года ў горадзе Шонеберг (з 1920 года — раён Берліна) у сям’і Луі Эрыха Ота Дзітрыха (1868 г.н.) і яго жонкі Вільгельміны Ёзэфіны Фельзінг (1876 г.н.). Некаторыя крыніцы спасылаюцца на 1904 год нараджэння. Сама Дзітрых называла 1900 года нараджэння. Бацька ў 1890-х гадах служыў ва ўланскіх войсках, дзе заслужыў некалькі ўзнагарод, а ў момант нараджэння дачкі быў лейтэнантам паліцыі. Маці паходзіла з заможнай сям’і гандляроў-майстроў гадзіннікаў. Нягледзячы на незадаволенасць родных простым паходжаннем Ота, яна выйшла замуж за Дзітрыха ў 1898 годзе. За год да нараджэння Мары ў сям’і нарадзілася старэйшая сястра — Элізабэт.

Дзітрыхы вялі сціплае жыццё, кар’еры Ота не зрабіў. Калі Марлен было шэсць гадоў, бацька памёр. Але яшчэ годам раней бацькі раз’ехаліся па розных адрасах, і бацькі Марлен практычна не памятала. У далейшым у зносінах з маці яна нярэдка гуляла прыдуманую ёю ролю бацькі, адлюстроўваючы з сябе мужчыну, называючы сябе, як юнак «Поль», і маці дапамагала гэтай выдумкі. Маці была строгай жанчынай, пазней Дзітрых казала, што тая нічога не прабачала. У роднай сям’і Ёзэфіну называлі «цмокам».

З 1907 года Марлен вучылася ў школе для дзяўчынак, дзе, паводле ўспамінаў сябровак, паводзіла сябе, як «маленькая шэрая мышка». Для таго, каб пракарміць сям’ю, маці ўладкавалася хатняй гаспадыняй у багаты дом. Марлен пачала захапляцца музыкай, яна вучылася іграць на лютні, а пазней стала займацца на скрыпцы, у чым праявіла вялікую зацятасць. Дзве вялікія закаханасці яе дзяцінства — гэта выкладчыца-францужанка мадэмуазель Брэган і зорка кінаэкрана Хэні Партэн. Абажанне Брэган забяспечыла яе прыхільнасць на ўсё жыццё да Францыі. А Хэні Партэн была для Марлен і яе школьных сябровак сапраўдным ідалам.

У 1914 годзе, з пачаткам Першай сусветнай вайны, жыццё сям’і Дзітрых змянілася. Яны былі вымушаныя пераехаць у Дэсау. У новай школе ўсе святы і распарадак дня былі падпарадкаваныя бягучых ваенных падзей. Навіны аб ходзе ваенных дзеянняў напаўнялі жыццё з раніцы да вечара. Вучаніцы ладзілі канцэрты для салдат, якія сыходзяць на фронт, і для салдат, якія ляжаць у шпіталях.

У 1917 годзе сям’я вярнулася ў Берлін. Да гэтага часу Марлен ўжо адчула сваю здольнасць ўплываць на мужчын. Улетку 1917 года яна ўпершыню выступіла на публіцы, гуляючы на скрыпцы.

Марлен наведвала сярэднюю школу ў Берліне да 1918 года. Краіна ляжала ў разрусе, інфляцыя, эпідэміі і пройгрыш у вайне давялі народ да роспачы. Маці вырашае зберагчы Марлен ад небяспекі сталічнага жыцця і адпраўляе яе ў Веймар, дзе Марлен пасяляецца ў школе Фраў фон Штайн і працягвае займацца скрыпкай. Адначасова з з’яўленнем Дзітрых ў Веймары там зараджаецца Баўхаўс пад кіраўніцтвам Вальтэра Гропіуса. У Баўхаўсе сабралася мноства таленавітых архітэктараў, мастакоў-авангардыстаў: І. Ітэн, Л. Махой-Надзь, П. Клее, В. Кандзінскі, Л. Фейнінгер, О. Шлемер, Г. Маркс, Ю. Шміт, Г. Штёльцль. Заснавальнікі Баўхаўса спрыялі установе Фраў фон Штайн, і Марлен была знаёмая з многімі з іх. Аж да таго моманту, як у ліпені 1921 года маці забрала яе назад у Берлін, Марлен займалася скрыпкай ў прафесара Роберта Райца.

Па вяртанні ў Берлін Марлен была вымушаная пакінуць пастаяннае навучанне на скрыпцы. Гэтаму былі дзве прычыны: болі ў руцэ, але галоўная — трэба было зарабляць грошы. Яна ўладкавалася на працу ў аркестр, акампануючы нямым фільмам, і атрымала магчымасць глядзець увесь рэпертуар кінапракату не па адным разе. Аднак яе прыгажосць занадта адцягвала музыкаў (яна была адзінай жанчынай у аркестры), і праз месяц яе звольнілі. Яна стала браць урокі вакалу ў аднаго з лепшых выкладчыкаў у Берліне, і хоць яе голас быў не занадта моцны, усе адзначалі ўласцівую ёй музычнасць.

Кар’ера ў Германіі

Дзітрых працавала ў кабарэ Рудольфа Нэльсана, дзе танчыла і спявала ў рэвю разам з іншымі дзяўчатамі. На цэлае дзесяцігоддзе да яе прыляпляецца мянушка «дзяўчына з Курфюрстэндам». У гэты час яна разумее, што хоча стаць зоркай і з уласцівай ёй ўпарта пачынае ісці да мэты.

У 1922 годзе Марлен не праходзіць конкурс у акцёрскую школу Макса Райнгарда ў Нямецкім тэатры. Не жадаючы здавацца, яна адпраўляецца да Ружы Валеці, папулярнай актрысы кабарэ. Тая ўражаная голасам маладой дзяўчыны і адсылае яе да Фелікса Холандэр, аднаму з адміністратараў Райнгарда. Такім чынам Марлен прымаюць у школу. Вучыцца яна разам з Грэтай Мосхайм. У гэтым жа годзе пачынае з’яўляцца ў многіх спектаклях.

17 мая 1923 года выйшла замуж за адміністратара кінавытворчасці Рудольфа Зібера (1897 г.н.), які працаваў у Джо Мэя. Яны пазнаёміліся на здымках фільма Трагедыя кахання, дзе Дзітрых гуляла адну з эпізадычных роляў. У снежні 1924 года ў іх нарадзілася дачка Марыя. У 1925 годзе Марлен аднавіла працу ў тэатры і кіно. У 1928 годзе прайшлі першыя запісы песень на пласцінкі разам з ансамблем рэвю «Гэта лунае ў паветры».

У фільме «Блакітны анёл» (1930)

Год праз Джозэф фон Штэрнберг ўбачыў яе ў рэвю «Два гальштука» і запрасіў на ролю Лолы-Лолы ў фільме «Блакітны анёл». «Блакітны анёл» становіцца не толькі стартавай пляцоўкай для Дзітрых як сусветнай зоркі, не толькі пачаткам творчага і інтымнага саюза Дзітрых і фон Штэрнберга, але і адным з найважнейшых фільмаў нямецкага кінематографа. Па выразу біёграфа Дзітрых, Дональда Спота, «Блакітны анёл» стаў не проста сінонімам Дзітрых, ён сфарміраваў яе асобу. Гэта стала зразумела толькі праз нейкі час, бо першапачаткова фільм разглядалася як поспех Эміля Янінгса, выканаўцы галоўнай ролі. Але Дзітрых зацямніла яго. У стварэнне выявы Лолы Штэрнберг ўклаў усю сваю энергію і ўяўленне.

Ён стварае вобраз, які быццам прыйшоў з эратычных фантазій, прадумвае касцюмы, грым. Паводзіны Лолы на сцэне ставіцца з харэаграфічнай дакладнасцю, яе гульня ў кошкі-мышкі з прафесарам (персанажам Янінгса) стварае для Дзітрых матэрыял, якім яна карысталася ў далейшым на працягу ўсёй кар’еры. Аднак Штэрнберг не змог бы нічога зрабіць, калі б не было самай Дзітрых. Тое, чаму ён надаў форму, ужо існавала ў ёй. Хоць яе раннія фільмы засталіся малавядомымі, яны атрымлівалі станоўчыя водгукі крытыкаў, і ўжо ў іх была прыкметная правакацыйная манера гульні Дзітрых («Цалую вашу руку, мадам», «Жанчына, якая жадана» — у абодвух гэтых фільмах 1929 года яна гуляе жанчыну-спакусніцу). З самага пачатку крытыкі сталі параўноўваць Дзітрых з Гарба, што Марлен даводзілася аспрэчваць, нават ужо пераехаўшы ў Галівуд.

Прэм’ера «Блакітнага анёла» 31 сакавіка 1930 года стала сенсацыяй. Гледачы зляталіся на Лолу ў выкананні Дзітрых, як матылькі на агонь. І хоць крытыка на фільм была бедная, поспех у аўдыторыі зрабіў самае галоўнае — прыцягнуў увагу да фільма амерыканскіх кінавытворцаў і пракатчыкаў. Па сканчэнні часу фільм працягвае заставацца іконай кінематаграфіі, якая абуджае ў гледачах мары і жаданні.

1930—1975 гады

Марлен Дзітрых у 1933 годзе

Пасля поспеху ў фільме «Блакітны анёл», у лютым 1930 года Марлен Дзітрых падпісала кантракт з галівудскай кампаніяй «Paramount Pictures» і 1 красавіка 1930 года, у дзень прэм’еры «Блакітнага анёла», пакінула Берлін.

Шэсць фільмаў, якія яна зняла ў Галівудзе са Штэрнбергам, прынеслі ёй сусветную вядомасць. «Д’ябал — гэта жанчына» (1935) стаў іх апошняй сумеснай працай.

У 1936 годзе Ёзаф Гебельс прапанаваў ёй за кожны фільм, зняты з яе удзелам у Германіі, 200000 рэйхсмарак, а таксама свабодны выбар тэмы, прадзюсара і рэжысёра. Але акторка адмовіла міністру. У 1937 годзе падчас апошняга наведвання Германіі яна зноў адхіліла прапановы нацыянал-сацыялістаў. 9 чэрвені 1939 года Марлен Дзітрых атрымала амерыканскае грамадзянства.

Марлен Дзітрых у 1960 годзе

Пасля спынення сумеснай працы са Штэрнбергам Дзітрых працягвае шмат здымацца. Яна робіць спробы адысці ад створанага Штэрнбергам вобразу, што часцяком негатыўна ўспрымаецца крытыкай.

У сакавіку 1943 года яна перапыніла акцёрскую кар’еру і на працягу трох гадоў выступала з канцэртамі ў войсках саюзнікаў у Паўночнай Афрыцы, Італіі і Францыі. Усяго за гады вайны Дзітрых выступіла больш чым у пяцістах выставах. У 1947—1950 гады Марлен Дзітрых была ўзнагароджана вышэйшай ордэнам амерыканскага ваеннага міністэрства для грамадзянскіх асоб — медалём Свабоды, а таксама французскімі ордэнамі «Кавалер Ганаровага легіёну» і «Афіцэр Ганаровага легіёну».

З 1946 па 1951 год зноў рэгулярна здымалася ў кіно. Акрамя гэтага яна вяла радыёперадачы і пісала артыкулы ў гламурныя часопісы. У 1953 годзе ў Лас-Вегасе пачала новую паспяховую кар’еру ў якасці спявачкі і канферансье. На экране Марлен Дзітрых з’яўлялася ўсё радзей, пры гэтым сама выбірала ролі і здымалася ў дробных сцэнах за вялікія ганарары.

У 1960 годзе яна прыехала з гастролямі ў ФРГ, дзе сустрэла больш чым халодны прыём з прычыны яе антыгерманскай пазіцыі ў перыяд Другой сусветнай вайны. У 1963 годзе з велізарным поспехам прайшлі яе канцэрты ў Маскве і Ленінградзе. У інтэрв’ю спявачка заявіла, што пабываць у СССР было яе даўняй марай, а таксама прызналася ў любові да рускай літаратуры, асабліва да Канстанціна Паўстоўскага.

Асабістае жыццё і стаўленне да рэлігіі

17 мая 1923 года выйшла замуж за адміністратара кінавытворчасці Рудольфа Зібера (1897 г.н.), пазней якія сталі намеснікам дырэктара французскага аддзялення кінакампаніі «Paramount Pictures». У снежні 1924 года ў іх нарадзілася дачка Марыя — адзінае дзіця Марлен. Муж і жонка жылі разам толькі першыя 5 гадоў, тым не менш яны ніколі не разводзіліся.

Нягледзячы на тое, што Марлен Дзітрых афіцыйна была замужам, яна заводзіла любоўныя раманы. Самымі вядомымі любоўнымі адносінамі Дзітрых былі раманы з нямецкім пісьменнікам Рэмаркам і французскім акцёрам Габеном. З амерыканскім пісьменнікам Эрнэстам Хэмінгуэем ў Марлен Дзітрых была шматгадовая перапіска, якая была апублікаваная праз 15 гадоў пасля яе смерці.

Марлен Дзітрых нарадзілася і выхоўвалася ў лютэранскай сям’і, але ўражанні, атрыманыя на франтах Другой сусветнай вайны, прымусілі яе страціць веру ў Бога. Аднойчы яна сказала: «Калі Бог існуе, ён павінен перагледзець свае планы».

Апошнія гады

У 1975 годзе пасля няшчаснага выпадку ў сіднэйскім теaтре «Her Majestry» і Шматтыднёвае шпіталізацыі ў Нью-Ёрку акторцы прыйшлося завяршыць сваю кар’еру. Праз год ад раку памёр яе муж Рудольф Зібер. Апошні раз на кінаэкранах акторка з’явілася ў эпізадычнай ролі ў фільме «Выдатны жыгала, бедны жыгала» з Дэвідам Боўі у галоўнай ролі, які выйшаў на экраны ў 1978 годзе. Для гэтай карціны Дзітрых таксама выканала галоўную музычную тэму і прыняла ўдзел у запісе саўндтрэка. Стаўшы залежнай ад алкаголю і абязбольвальных, Марлен Дзітрых адасобіліся ў сваёй кватэры ў Парыжы на авеню Мантэнь, падтрымліваючы сувязь з навакольным светам толькі з дапамогай тэлефона. У 1979 годзе ў Германіі выйшла яе кніга «Marlene Dietrich ABC», якая адразу ж была перакладзеная на некалькі моў.

Знак ганаровага грамадзяніна Берліна на магіле Марлен Дзітрых

Зламаўшы ў 1979 годзе шыйку бедрa, Марлен не пагадзілася на шпіталізацыю і апошнія 13 гадоў свайго жыцця была прыкавана да ложка, дазваляючы толькі некаторым абраным наведваць яе.

У 1982 годзе Дзітрых дала згоду Максіміліяну Шэлі на стварэнне пра яе дакументальнага фільма, але пры ўмове, што сама ў кадры не з’явіцца. У выніку Шэл стварыў карціну «Марлен», якая прадстаўляе сабой аўдыё-інтэрв’ю з актрысай, а таксама змяшчае каментарыі Дзітрых да кінахронікі кадраў яе жыцця і кар’еры.

Марлен Дзітрых памерла 6 мая 1992 года ў сваёй кватэры ў Парыжы ў выніку парушэння функцыі нырак. Развітанне з актрысай, якое адбылося ў царкве Мадлен, сабрала больш за тры тысячы яе прыхільнікаў. Яе труна, пакрытая французскім і aмерыкaнскім сцягамі, была дастаўлена ў Берлін. Акторку пахавалі 16 мaя ў яе родным раёне Шёнеберг побач з магілай маці на могілках Штадтышэр Фрыдхоф III.

Дзітрых беражліва захоўвала ўсё, што тычылася яе жыцця. Мноства рэчаў, карцін, фотаздымкаў яна трымала ў спецыяльных кампаніях, што патрабавала немалых сум на ўтрыманне. Пасля яе смерці ўсе гэтыя рэчы былі сабраны разам (25 тысяч прадметаў і 18 тысяч малюнкаў). Большая частка была перададзена ў Берлінскі музей кіно, частка — прададзена на аўкцыёне Сотбіс.

Фільмаграфія

• 1922 Такія мужчыны / So sind die Männer
• 1923 Трагедыя кахання / Tragödie der Liebe
• 1923 Чалавек у дарозе / Der Mensch am Wege
• 1923 Скачок у жыццё / Der Sprung ins Leben
• 1926 Манон Леска / Manon Lescaut
• 1926 Дзюбары сёння / Eine Dubyrry von heute
• 1926 Вышэй галаву, Чарлі! / Kopf hoch, Charly!
• 1926 Мадам не жадае дзяцей / Madame wünscht keine Kinder
• 1926 Жартаўнік / Der Juxbaron
• 1927 Яго найвялікшы зман / Madame wünscht keine Kinder
• 1927 Кафэ Электрык / Café Electric
• 1928 Прынцэса Олала / Prinzessin Olala
• 1928 Цалую вашу руку, мадам / Ich küsse Ihre Hand, Madame
• 1929 Жанчына, па якой тужаць / Die Frau, nach der man sich sehnt
• 1929 Карабель страчаных / Der Schiff der verlorenen Menschen
• 1929 Небяспекі шлюбнага перыяду / Gefahren der Brautzeit
• 1930 Блакітны анёл / Der blaue Engel — Лола Лола
• 1930 Марока / Morocco — Эмі Джолі
• 1931 Аганьбаваная / Dishonored — Мэры Калверэр
• 1932 Шанхайскі экспрэс / Shanghai Express — Магдален
• 1932 Белакурая Венера / Blonde Venus — Хелен Фарадэй
• 1933 Песня песень / Song of Songs — Лілі Кжэпанек
• 1934 Крывавая імператрыца / The Scarlet Empress — Кацярына II
• 1935 Д’ябал — гэта жанчына / The Devil is a Woman — Конча Перэз
• 1936 Жаданне / Desire — Мадэлен дэ Бюпрэ
• 1936 Сад Алаха / The Garden of Allah — Даміні Энфільдэн
• 1937 Рыцар без даспехаў / Knight Without Amour — Герцагіня Алесандра Уладзінава
• 1937 Анёл / Angel — Марыя 'Анёл' Бэйкер
• 1939 Дэстры зноў у сядле / Destry Rides Again — Фрэнчы
• 1940 Сем грэшнікаў / Seven Sinners — Біжу Блянш
• 1941 Полымя Новага Арлеана / The Flame of New Orlean — Герцагіня Клэр Лэдо
• 1941 Мужчынская энергія / Manpower — Фэй Дуваль
• 1942 Так жадае лэдзі / The Lady is Willing — Элізабет Мадэн
• 1942 Нягоднікі / The Spoilers — Шэры Малот
• 1942 Пітсбург / Pittsburg — Джосі 'Ханкі' Вінтэрс
• 1944 Кісмет / Kismet — Джаміла
• 1944 Следуючы за хлопцамі / Follow the Boys — камеа
• 1946 Марцін Руманьяк / Martin Roumagnac — Бланш Феранд
• 1947 Залатыя завушніцы / Golden Earrings — Лідзія
• 1948 Замежны раман / A Foreign Affair — Эрыка фон Шлютаў
• 1949 Галаваломка / Jigsaw — камеа
• 1950 Страх сцэны / Stage Fright — Шарлот Інвуд
• 1951 На небе няма шашы / No Highway in the Sky
• 1951 Ранча з дурной славай / Rancho Notorious — Алтар Кін
• 1956 Вакол свету за 80 дзён / Around the World in 80 Days — Гаспадыня салона
• 1957 Монтэ-Карла / Montecarlo — Марыя дэ Крэвесье
• 1957 Сведка абвінавачвання / Witness for the Prosecution — Крысцін Хельм Воль
• 1957 Пячатка зла / Touch of Evil — Таня
• 1961 Нюрнбергскі працэс / Judgment at Nuremberg — Місіс Бертхалт
• 1962 Чорная ліса. Праўдзівая гісторыя Адольфа Гітлера / The Black Fox. The True Story of Adolf Hitler — дыктар
• 1963 Парыж у спёку / Paris When It Sizzles — камеа (у цітрах не паказаная)
• 1978 Прыгожы жыгала — бедны жыгала / Schöner Gigolo, armer Gigolo — Баранеса фон Зомерынг
• 1984 Марлен / Marlene — голас за кадрам

Альбомы

• 1951: Marlene Dietrich Overseas
• 1954: Live at the Café de Paris
• 1959: Dietrich in Rio
• 1960: Wiedersehen mit Marlene
• 1964: Marlene singt Berlin
• 1964: Die neue Marlene
• 1964: Dietrich in London

Зборнікі (выбарачна)

• 1949: Souvenir Album
• 1952: M.D. Live 1932—1952
• 1959: Lili Marlene
• 1969: Marlene Dietrich
• 1973: The Best of Marlene Dietrich
• 1974: Das war mein Milljöh
• 1982: Her Complete Decca Recordings
• 1992: The Marlene Dietrich Album
• 1992: Art Deco Marlene Dietrich
• 2007: Marlene Dietrich with the Burt Bacharach Orchestra

Літаратура

• Griffith R., Marlene Dietrich, N.Y., 1959;
• Kobal J., Marlene Dietrich, L.‒N.Y., 1968.
• Дзітрых Марлен // Культуралогія: Энцыклапедычны даведнік / Уклад. Э.Дубянецкі. — Мн.:, БелЭн, 2003. ISBN 985-11-0277-6
• Норма Боске, Мишель Рахлин. Марлен Дитрих: последние секреты. — М.: Текст, 2011.
• Надеждин Н. Я. Марлен Дитрих: «Уйти, чтобы остаться»: Биографические рассказы. — М., 2011. — 192 с. — (Неформальные биографии). — 2 000 экз. — ISBN 978-5-98551-162-8.
• Надеждин Н. Я. Марлен Дитрих. — М.: Мир энциклопедий Аванта+, Астрель, 2011. — 224 с., ил с. — (Секрет успеха). — 3 000 экз. — ISBN 978-5-98986-511-6, ISBN 978-5-271-36823-3.
• Паван Ж. Марлен Дитрих / Пер. с фр. Е. Пурыжинской. — Молодая гвардия, Палимпсест, 2012. — 256 с. — (Жизнь замечательных людей). — 5 000 экз экз. — ISBN 978-5-235-03472-3.
• Robert Pardi. DIETRICH, Marlene // International dictionary of films and filmmakers / editors, Tom Pendergast, Sara Pendergast. — 4th ed. — USA: St. James Press, 2000. — Т. 3. Actors and Actresses. — 1350 с. — ISBN 1-55862-452-X.
• Дэвид Брет. Марлен Дитрих / Пер. О. Кольцова, Т. Новикова.. — Эксмо, 2006. — ISBN 5-699-18628-X.
• Steven Bach. Marlene Dietrich: Life and Legend. — U of Minnesota Press, 2011. — 640 с. — ISBN 9780816675845.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Марлен Дзітрых
• Афіцыйны сайт Архівавана 28 снежня 1996.