Μετάβαση στο περιεχόμενο

Πάπισσα Ιωάννα: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Περιήγηση ιστορικού διαδραστικά
← Προηγούμενη διαφορά
Περιεχόμενο που διαγράφηκε Περιεχόμενο που προστέθηκε
ΟπτικήΚώδικας wiki
που λέει μέσα στο κείμενο ότι ο Ροίδης διώχθηκε δικαστικά;
 
(24 ενδιάμεσες εκδόσεις από 6 χρήστες δεν εμφανίζονται)
Γραμμή 9: Γραμμή 9:
|πρώτη_έκδοση=1866
|πρώτη_έκδοση=1866
}}
}}
{{άλλεςχρήσεις4||τον ομώνυμο μύθο|Πάπισσα Ιωάννα (μύθος)}}
'''''Η Πάπισσα Ιωάννα''''' είναι μυθιστόρημα του [[Εμμανουήλ Ροΐδης|Εμμανουήλ Ροΐδη,]] το οποίο δημοσιεύτηκε το [[1866]] με υπότιτλο «μεσαιωνική μελέτη». <ref>{{Cite web |url=http://www.e-alexandria.gr/bookby.asp?ID=19&BID=120 |title=ΠΑΠΙΣΣΑ ΙΩΑΝΝΑ Εμμανουήλ Ροϊδης |accessdate=2009-08-29 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080420102402/http://www.e-alexandria.gr/bookby.asp?ID=19&BID=120 |archivedate=2008-04-20 |url-status=dead }}</ref> Σε αυτό εξιστορείται ο βίος της Ιωάννας, μίας γυναίκας, η οποία προσποιούμενη ότι ήταν άντρας, κατάφερε να αναρριχηθεί στην ιεραρχία της [[Καθολική Εκκλησία|Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας]] και να φτάσει μέχρι και το αξίωμα του [[Πάπας|Πάπα]]. Το μυθιστόρημα βασίζεται στο σχετικό [[Μεσαίωνας|μεσαιωνικό]] [[Θρύλος|θρύλο]] της [[Πάπισσα Ιωάννα (μύθος)|Πάπισσας Ιωάννας]], σύμφωνα με τον οποίο μια γυναίκα βρέθηκε στο θρόνο του [[Βατικανό|Βατικανού]] κατά την περίοδο [[855]] - [[858]].
Το έργο '''''Η Πάπισσα Ιωάννα''''' είναι μυθιστόρημα του [[Εμμανουήλ Ροΐδης|Εμμανουήλ Ροΐδη,]] το οποίο δημοσιεύτηκε το [[1866]] με υπότιτλο «μεσαιωνική μελέτη».<ref>{{Cite web |url=http://www.e-alexandria.gr/bookby.asp?ID=19&BID=120 |title=ΠΑΠΙΣΣΑ ΙΩΑΝΝΑ Εμμανουήλ Ροϊδης |accessdate=2009-08-29 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080420102402/http://www.e-alexandria.gr/bookby.asp?ID=19&BID=120 |archivedate=2008-04-20 |url-status=dead }}</ref> Σε αυτό εξιστορείται ο βίος της Ιωάννας, μιας [[γυναίκα]]ς, η οποία προσποιούμενη ότι ήταν [[Άνδρας|άντρας]], κατάφερε να αναρριχηθεί στην ιεραρχία της [[Καθολική Εκκλησία|Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας]] και να φτάσει μέχρι και το αξίωμα του [[Πάπας|Πάπα]]. Το μυθιστόρημα βασίζεται στο σχετικό [[Μεσαίωνας|μεσαιωνικό]] [[Θρύλος|θρύλο]] της [[Πάπισσα Ιωάννα (μύθος)|Πάπισσας Ιωάννας]], σύμφωνα με τον οποίο μια γυναίκα βρέθηκε στο θρόνο του [[Βατικανό|Βατικανού]] κατά την περίοδο [[855]] - [[858]]. Το έργο συνάντησε την σφοδρή αντίδραση της [[Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδος|Εκκλησίας της Ελλάδος]], που με την υπ' αριθμόν 5688/04-04-1866 εγκύκλιο της [[Ιερά Σύνοδος|Ιεράς Συνόδου]] το απαξίωσε ''«ως αντιχριστιανικόν και κακόηθες»''.
Το έργο συνάντησε την σφοδρή αντίδραση της [[Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδος|Εκκλησίας της Ελλάδος]], που με π' αριθμόν 5688/04-04-1866 εγκύκλιο της Ιεράς Συνόδου το κατηγόρησε ''«ως αντιχριστιανικόν και κακόηθες»''.


[[File:Bonifacio Bembo.jpg|thumb|Η Πάπισσα, κάρτα παιχνιδιού 1450.]]
[[File:Bonifacio Bembo.jpg|thumb|Η Πάπισσα, κάρτα παιχνιδιού 1450.]]
== Δομή και υπόθεση ==
== Δομή και υπόθεση ==
{{Πηγές ενότητας|30|03|2024}}
''Η Πάπισσα Ιωάννα'' έχει τον υπότιτλο «μεσαιωνική μελέτη»<ref>Η πρώτη έκδοση του 1866 είχε τον τίτλο: ''"Εμμανουήλ Ροΐδης, Η Πάπισσα Ιωάννα, μεσαιωνική μελέτη, εν Αθήναις, τύποις Ι. Κασσανδρέως και Σίας"'' (''Πεντακόσια Χρόνια Έντυπης Παράδοσης του Νέου Ελληνισμού (1499-1999)'', έκδ. Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 2000, σελ. 84)</ref> και το βιβλίο, εκτός από την καθαυτό αφήγηση (στην οποία υπάρχουν συχνά υποσημειώσεις με επιπρόσθετο πληροφοριακό υλικό), συνοδεύεται από άλλες τρεις ενότητες: έναν πρόλογο του συγγραφέα προς τους αναγνώστες με πληροφορίες ενημερωτικές για την προϊστορία του έργου, την έρευνα, τις πηγές, το ύφος αλλά και την κριτική διάθεση με την οποία αντιμετώπιζε τα εκκλησιαστικά πράγματα, μία εκτενή εισαγωγή με παρουσίαση όλων των μαρτυριών για την ύπαρξη της Πάπισσας Ιωάννας και την ιστορία της, και μία ενότητα με εκτενείς σημειώσεις στο τέλος του έργου, όπου παρατίθενται άλλα ιστορικά στοιχεία και σχόλια.
''Η Πάπισσα Ιωάννα'' έχει τον υπότιτλο «μεσαιωνική μελέτη»<ref>Η πρώτη έκδοση του 1866 είχε τον τίτλο: ''"Εμμανουήλ Ροΐδης, Η Πάπισσα Ιωάννα, μεσαιωνική μελέτη, εν Αθήναις, τύποις Ι. Κασσανδρέως και Σίας"'' (''Πεντακόσια Χρόνια Έντυπης Παράδοσης του Νέου Ελληνισμού (1499-1999)'', έκδ. [[Βουλή των Ελλήνων]], Αθήνα 2000, σελ. 84)</ref> και το βιβλίο, εκτός από την καθαυτό αφήγηση (στην οποία υπάρχουν συχνά υποσημειώσεις με επιπρόσθετο πληροφοριακό υλικό), συνοδεύεται από άλλες τρεις ενότητες: έναν πρόλογο του συγγραφέα προς τους αναγνώστες με πληροφορίες ενημερωτικές για την προϊστορία του έργου, την έρευνα, τις πηγές, το ύφος αλλά και την κριτική διάθεση με την οποία αντιμετώπιζε τα εκκλησιαστικά πράγματα, μία εκτενή εισαγωγή με παρουσίαση όλων των μαρτυριών για την ύπαρξη της Πάπισσας Ιωάννας και την ιστορία της, και μία ενότητα με εκτενείς σημειώσεις στο τέλος του έργου, όπου παρατίθενται άλλα ιστορικά στοιχεία και σχόλια.


Η κυρίως αφήγηση εξιστορεί τη ζωή της Ιωάννας από τη γέννηση έως το τέλος της ζωής της. Ξεκινά από την ιστορία των γονέων της, δύο ιεραποστόλων και συνεχίζει με την ένταξή της στον βίο της μοναχής σε νεαρή ηλικία, τη γνωριμία και τον έρωτά της για τον μοναχό Φρουμέντιο, τα ταξίδια τους -με την Ιωάννα μεταμφιεσμένη σε άντρα- στη [[Γερμανία]], στην [[Ελβετία]] και τη [[Γαλλία]], τη μακροχρόνια παραμονή τους στην [[Αθήνα]] και την εγκατάσταση της Ιωάννας στη [[Ρώμη]], την άνοδό της στην εκκλησιαστική ιεραρχία που την οδήγησε τελικά στο παπικό αξίωμα, την ερωτική της σχέση με τον θαλαμηπόλο της, την εγκυμοσύνη και τέλος την αποβολή και τον θάνατό της κατά τη διάρκεια μιας λιτανείας.
Η κυρίως αφήγηση εξιστορεί τη ζωή της Ιωάννας από τη γέννηση έως το τέλος της ζωής της. Ξεκινά από την ιστορία των γονέων της, δύο [[Ιεραποστολή|ιεραποστόλων]] και συνεχίζει με την ένταξή της στον βίο της [[μοναχή]]ς σε νεαρή ηλικία, τη γνωριμία και τον έρωτά της για τον μοναχό Φρουμέντιο, τα ταξίδια τους -με την Ιωάννα μεταμφιεσμένη σε άντρα- στη [[Γερμανία]], στην [[Ελβετία]] και τη [[Γαλλία]], τη μακροχρόνια παραμονή τους στην [[Αθήνα]] και την εγκατάσταση της Ιωάννας στη [[Ρώμη]], την άνοδό της στην εκκλησιαστική ιεραρχία που την οδήγησε τελικά στο [[Πάπας|παπικό αξίωμα]], την ερωτική της σχέση με τον θαλαμηπόλο της, την [[εγκυμοσύνη]] και τέλος την [[Αποβολή εμβρύου|αποβολή]] και τον θάνατό της κατά τη διάρκεια μιας [[λιτανεία]]ς.


== Ιστορία του έργου ==
== Ιστορία του έργου ==
Το πολύκροτο έργο εκδόθηκε στις αρχές του 1866. Ο Ροΐδης στον πρόλογο του έργου ισχυρίζεται ότι άκουσε για πρώτη φορά τον μεσαιωνικό θρύλο για την Πάπισσα Ιωάννα όταν ήταν παιδί στη [[Γένοβα]], όπου ζούσε με την οικογένειά του. Η ιστορία τον εντυπωσίασε και αργότερα κατά την πολύμηνο διαμονή του στη [[Γερμανία]] (1855-1856) συγκέντρωσε υλικό για την εποχή, το οποίο συμπλήρωσε ταξιδεύοντας στην Ιταλία αλλά κι επισκεπτόμενος την Εθνική Βιβλιοθήκη στην Αθήνα. Εκεί, οι αδιάκοπες αιτήσεις μεσαιωνικών βιβλίων, «ἅτινα οὔτε ἐγνώριζον οὔτε εὐκόλως ἀνεύρισκον οἱ τότε βιβλιοφύλακες, ἠνάγκασαν μάλιστα τὸν ἐφορεύοντα Παναγιώτην Σοῦτσον νὰ λύῃ τὰ ἑκάστοτε ἐγειρόμενα ζητήματα δίδων εἰς τὸν Ροΐδην μίαν κλίμακα καὶ τὴν ἄδειαν ν' ἀναζητῇ ὁ ἴδιος τὰ συναξάρια».<ref>Ανδρέας Μ. Ανδρεάδης, Ροϊδικά Μελετήματα, φιλολ. επιμέλεια Παν. Μουλλά, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 2010, σελ. 72.</ref>{{Απόφθεγμα
Το πολύκροτο έργο εκδόθηκε στις αρχές του 1866. Ο Ροΐδης στον πρόλογο του έργου ισχυρίζεται ότι άκουσε για πρώτη φορά τον [[Μεσαίωνας|μεσαιωνικό]] [[Θρύλος|θρύλο]] για την Πάπισσα Ιωάννα όταν ήταν παιδί στη [[Γένοβα]], όπου ζούσε με την οικογένειά του. Η ιστορία τον εντυπωσίασε και αργότερα κατά την πολύμηνο διαμονή του στη [[Γερμανική Συνομοσπονδία|Γερμανία]] (1855-1856) συγκέντρωσε υλικό για την εποχή, το οποίο συμπλήρωσε ταξιδεύοντας στην [[Ιταλία]] αλλά κι επισκεπτόμενος την [[Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος|Εθνική Βιβλιοθήκη]] στην [[Αθήνα]]. Εκεί, οι αδιάκοπες αιτήσεις μεσαιωνικών βιβλίων, «ἅτινα οὔτε ἐγνώριζον οὔτε εὐκόλως ἀνεύρισκον οἱ τότε βιβλιοφύλακες, ἠνάγκασαν μάλιστα τὸν ἐφορεύοντα Παναγιώτην Σοῦτσον νὰ λύῃ τὰ ἑκάστοτε ἐγειρόμενα ζητήματα δίδων εἰς τὸν Ροΐδην μίαν κλίμακα καὶ τὴν ἄδειαν ν' ἀναζητῇ ὁ ἴδιος τὰ συναξάρια».<ref>Ανδρέας Μ. Ανδρεάδης, Ροϊδικά Μελετήματα, φιλολ. επιμέλεια Παν. Μουλλά, [[Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης]], Αθήνα, 2010, σελ. 72.</ref>{{Απόφθεγμα
| πλάτος = 380px
| πλάτος = 380px
| align = left
| align = left
| απόφθεγμα = Μέχρι τοῦδε περιωρίσθην, σεβαστοί μοι Ἱεράρχαι, εἰς τὸ νὰ καταστήσω ψηλαφητὸν εἰς ὑμᾶς ὅτι, ὅσον ἀντιχριστιανικὴ καὶ ἂν ὑποτεθῇ ἡ «Ἰωάννα», μυριάκις ἀντιχριστιανικώτεραι εἶναι αἱ ὑμέτεραι ὕβρεις, ἀπειλαὶ καὶ ἐπικλήσεις τοῦ εἰσαγγελέως, ἤδη δὲ θέλω ἐξετάσῃ, μὲ τὴν ἀδειάν σας, ἂν τῷ ὄντι τὴν θρησκείαν ἢ ΑΛΛΟ ΤΙ ἐχλεύασεν ὁ συγγραφεὺς τοῦ καταδικασθέντος βιβλίου.
| απόφθεγμα = Μέχρι τοῦδε περιωρίσθην, σεβαστοί μοι Ἱεράρχαι, εἰς τὸ νὰ καταστήσω ψηλαφητὸν εἰς ὑμᾶς ὅτι, ὅσον ἀντιχριστιανικὴ καὶ ἂν ὑποτεθῇ ἡ «Ἰωάννα», μυριάκις ἀντιχριστιανικώτεραι εἶναι αἱ ὑμέτεραι ὕβρεις, ἀπειλαὶ καὶ ἐπικλήσεις τοῦ εἰσαγγελέως, ἤδη δὲ θέλω ἐξετάσῃ, μὲ τὴν ἀδειάν σας, ἂν τῷ ὄντι τὴν θρησκείαν ἢ ΑΛΛΟ ΤΙ ἐχλεύασεν ὁ συγγραφεὺς τοῦ καταδικασθέντος βιβλίου.
| πηγή = Εμμ. Ροΐδης, «Ὀλίγαι λέξεις εἰς ἀπάντησιν … τῆς ἐγκυκλίου τῆς Ἱερᾶς Συνόδου», σελ. 305
| πηγή = Εμμ. Ροΐδης, «Ὀλίγαι λέξεις εἰς ἀπάντησιν … τῆς ἐγκυκλίου τῆς Ἱερᾶς Συνόδου», σελ. 305
}}Ο μύθος της ''Πάπισσας Ιωάννας'' ήταν αρκετά διαδεδομένος και είχε απασχολήσει και στο παρελθόν ιστορικούς και λογοτέχνες, επομένως ο Ροΐδης είχε στη διάθεσή του αρκετά κείμενα από τα οποία άντλησε υλικό για το θέμα του. Τα κείμενα που χρησιμοποίησε κυρίως ο Ροΐδης είναι η μελέτη του Fr. Spanheim (1631) ''Disquisitio historica de papa foemina inter Leonem IV et Benedictum III'', για τις ιστορικές πληροφορίες της εισαγωγής, και το έμμετρο αφήγημα ''Papessa'' (1804), του Giambattista Casti.
}}Ο μύθος της ''Πάπισσας Ιωάννας'' ήταν αρκετά διαδεδομένος και είχε απασχολήσει και στο παρελθόν ιστορικούς και λογοτέχνες, επομένως ο Ροΐδης είχε στη διάθεσή του αρκετά κείμενα από τα οποία άντλησε υλικό για το θέμα του. Τα κείμενα που χρησιμοποίησε κυρίως ο Ροΐδης είναι η μελέτη του Fridericus Spanhemius (1631) ''Disquisitio historica de papa foemina inter Leonem IV et Benedictum III'',<ref>{{Cite web|url=https://www.digitale-sammlungen.de/en/details/bsb10027718|title='De papa foemina inter Leonem IV. et Benedictum III. disquisitio historica' - Details|website=www.digitale-sammlungen.de|accessdate=2024-03-30}}</ref> για τις ιστορικές πληροφορίες της εισαγωγής, και το έμμετρο αφήγημα ''Papessa'' (1804), του Giambattista Casti.


Η δημοσίευση του έργου αντιμετώπισε αμέσως αρνητική κριτική από εκπροσώπους της Εκκλησίας, εξαιτίας της τολμηρότητας κάποιων σκηνών και κυρίως της κριτικής που ασκούσε ο Ροΐδης σε συγκεκριμένες πρακτικές της [[Ορθόδοξη Εκκλησία|Ορθόδοξης Εκκλησίας]]. Στις επιθέσεις εναντίον του Ροΐδη πρωτοστάτησε αρχικά ο κληρικός Μακάριος ο Καρυστίας, με άρθρα στον Τύπο, και αργότερα ενεπλάκη και η Ιερά Σύνοδος που με εγκύκλιό της αναθεμάτισε το έργο ως «''κακόηθες καὶ βλάσφημον''» και ζήτησε την παρέμβαση του κράτους για την απαγόρευση της κυκλοφορίας του βιβλίου, κάτι που τελικά δεν έγινε. Το θέμα αυτό φαίνεται πως απασχόλησε για αρκετό καιρό τον Τύπο της εποχής, αλλά οι απόψεις των αρθρογράφων ήταν διχασμένες.
Η δημοσίευση του έργου αντιμετώπισε αμέσως αρνητική κριτική από εκπροσώπους της Εκκλησίας, εξαιτίας της τολμηρότητας κάποιων σκηνών και κυρίως της κριτικής που ασκούσε ο Ροΐδης σε συγκεκριμένες πρακτικές της [[Ορθόδοξη Εκκλησία|Ορθόδοξης Εκκλησίας]]. Στις επιθέσεις εναντίον του Ροΐδη πρωτοστάτησε αρχικά ο κληρικός Μακάριος ο Καρυστίας, με άρθρα στον Τύπο, και αργότερα ενεπλάκη και η [[Ιερά Σύνοδος]] που με εγκύκλιό της αναθεμάτισε το έργο ως «''κακόηθες καὶ βλάσφημον''» και ζήτησε την παρέμβαση του κράτους για την απαγόρευση της κυκλοφορίας του βιβλίου, κάτι που τελικά δεν έγινε. Το θέμα αυτό φαίνεται πως απασχόλησε για αρκετό καιρό τον Τύπο της εποχής, αλλά οι απόψεις των αρθρογράφων ήταν διχασμένες.


Ο Ροΐδης απάντησε στις επιθέσεις αρχικά με τα σατιρικά κείμενα «Ἡ Πάπισσα Ίωάννα καὶ ἡ ἠθική. Ἐπιστολαὶ ἑνὸς Άγρινιώτου» και στη συνέχεια με το κείμενο «Ὁλίγαι λέξεις εἰς ἀπάντησιν τῆς ὑπ' ἀρ. 5688 ἐγκυκλίου τῆς Ἱεράς Συνόδου κατὰ τῆς ''Παπίσσης Ἰωάννας''». Στο πρώτο κείμενο εξέταζε την ''Πάπισσα'' παράλληλα με άλλα σατιρικά κείμενα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, με κύριο στόχο να αποδείξει σε όσους επαινούσαν μεν το έργο, αλλά κατηγορούσαν την αθυροστομία του, ότι σε όλα τα σατιρικά κείμενα η αθυροστομία ήταν αναγκαία, ενώ στο δεύτερο ανασκεύαζε τις κατηγορίες της Ιεράς Συνόδου, διανθίζοντας παράλληλα την επιχειρηματολογία του με χιούμορ: για παράδειγμα αναγνώριζε ότι χάρη στην Ιερά Σύνοδο το βιβλίο του αναγνώστηκε και έγινε διάσημο στο ευρύ κοινό, ενώ αλλιώς θα παρέμενε γνωστό μόνο σε κάποιους λογίους!<ref>«Ὁλίγαι λέξεις εἰς ἀπάντησιν τῆς ὑπ' ἀρ. 5688 ἐγκυκλίου τῆς Ἱεράς Συνόδου », ''Άπαντα'' τ. Α΄ σελ. 316. (Οι παραπομπές γίνονται στην έκδοση: Εμμανουήλ Ροΐδης, ''Άπαντα'', τ. Α΄, φιλολ. επιμ. Άλκη Αγγέλου, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1978). Προγενέστερες εκδόσεις : Γαλαξίας 1960, 1962, 1966 και 1970, ΒΙΠΕΡ χχ (πιθανότατα το 1970).</ref>
Ο Ροΐδης απάντησε στις επιθέσεις αρχικά με τα [[Σάτιρα|σατιρικά]] κείμενα «Ἡ Πάπισσα Ίωάννα καὶ ἡ ἠθική. Ἐπιστολαὶ ἑνὸς Άγρινιώτου» και στη συνέχεια με το κείμενο «Ὁλίγαι λέξεις εἰς ἀπάντησιν τῆς ὑπ' ἀρ. 5688 ἐγκυκλίου τῆς Ἱεράς Συνόδου κατὰ τῆς ''Παπίσσης Ἰωάννας''». Στο πρώτο κείμενο εξέταζε την ''Πάπισσα'' παράλληλα με άλλα σατιρικά κείμενα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, με κύριο στόχο να αποδείξει σε όσους επαινούσαν μεν το έργο, αλλά κατηγορούσαν την [[αθυροστομία]] του, ότι σε όλα τα σατιρικά κείμενα η αθυροστομία ήταν αναγκαία, ενώ στο δεύτερο ανασκεύαζε τις κατηγορίες της Ιεράς Συνόδου, διανθίζοντας παράλληλα την επιχειρηματολογία του με χιούμορ: για παράδειγμα αναγνώριζε ότι χάρη στην Ιερά Σύνοδο το βιβλίο του αναγνώστηκε και έγινε διάσημο στο ευρύ κοινό, ενώ αλλιώς θα παρέμενε γνωστό μόνο σε κάποιους λογίους!<ref>«Ὁλίγαι λέξεις εἰς ἀπάντησιν τῆς ὑπ' ἀρ. 5688 ἐγκυκλίου τῆς Ἱεράς Συνόδου », ''Άπαντα'' τ. Α΄ σελ. 316. (Οι παραπομπές γίνονται στην έκδοση: Εμμανουήλ Ροΐδης, ''Άπαντα'', τ. Α΄, φιλολ. επιμ. Άλκη Αγγέλου, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1978). Προγενέστερες εκδόσεις : Γαλαξίας 1960, 1962, 1966 και 1970, ΒΙΠΕΡ χχ (πιθανότατα το 1970).</ref>


Βεβαίως, η κριτική στο έργο αυτό δεν ασκήθηκε μόνο από την Εκκλησία, αλλά και από πολλούς λόγιους της εποχής, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Ιδιαίτερα έντονη κριτική δέχτηκε από τον Γάλλο [[Ζυλ Μπαρμπέ ντ’ Ωρεβιγύ]] (Jules Barbey d'Aurevilly) . Ο ντ' Ωρεβιγύ επιτέθηκε στον Ροΐδη με άρθρο του στην εφημερίδα ''Constitutionel'' των Παρισίων στις 9 Απριλίου [[1878]], δώδεκα χρόνια μετά την πρώτη δημοσίευση του έργου. Μεταξύ άλλων, έγραφε:
Βεβαίως, η κριτική στο έργο αυτό δεν ασκήθηκε μόνο από την Εκκλησία, αλλά και από πολλούς λόγιους της εποχής, στην [[Ελλάδα]] και στο εξωτερικό. Ιδιαίτερα έντονη κριτική δέχτηκε από τον Γάλλο [[Ζυλ Μπαρμπέ ντ’ Ωρεβιγύ]] (Jules Barbey d'Aurevilly). Ο ντ' Ωρεβιγύ επιτέθηκε στον Ροΐδη με άρθρο του στην εφημερίδα ''Constitutionel'' των Παρισίων στις 9 Απριλίου [[1878]], δώδεκα χρόνια μετά την πρώτη δημοσίευση του έργου. Μεταξύ άλλων, έγραφε:


:<blockquote>Ὁ κ. Ροΐδης κάνει τὸν ἐλαφρὸ. Εἶναι ὁ ταρτοῦφος τῆς ἐλαφρότητος. Καμώνεται καὶ λέει ὅτι βασική του ἐπιδίωξις […] ἦταν τὸ μυθιστόρημα, ἐνῶ τὸ κύριο […] ἦταν ἡ Ἱστορική διατριβή, μὲ τὴν ὁποία […] προσπαθεῖ νὰ ἀποδείξῃ, ὡς ἀληθινὸ ἕνα γεγονός […] ἀνυπόστατο, ποὺ τὸ ἀρνήθηκαν καὶ οἱ Διαμαρτυρόμενοι ἀκόμα.<ref>Αστερινός Δ., άρθρο στην ''Ιστορία Εικονογραφημένη'', εκδ. Πάπυρος, τεύχ. 037 (1971), σελ. 6.</ref></blockquote>
:<blockquote>Ὁ κ. Ροΐδης κάνει τὸν ἐλαφρὸ. Εἶναι ὁ ταρτοῦφος τῆς ἐλαφρότητος. Καμώνεται καὶ λέει ὅτι βασική του ἐπιδίωξις […] ἦταν τὸ μυθιστόρημα, ἐνῶ τὸ κύριο […] ἦταν ἡ Ἱστορική διατριβή, μὲ τὴν ὁποία […] προσπαθεῖ νὰ ἀποδείξῃ, ὡς ἀληθινὸ ἕνα γεγονός […] ἀνυπόστατο, ποὺ τὸ ἀρνήθηκαν καὶ οἱ Διαμαρτυρόμενοι ἀκόμα.<ref>Αστερινός Δ., άρθρο στην ''Ιστορία Εικονογραφημένη'', εκδ. Πάπυρος, τεύχ. 037 (1971), σελ. 6.</ref></blockquote>
Γραμμή 38: Γραμμή 39:
:<blockquote>Ἐκεῖνο ποὺ σεῖς ἐκλαμβάνετε ὡς ἔργο μίσους, δὲν εἶναι παρὰ ἕνα ξέσκασμα μαθητοῦ, ἕνα νεανικὸ ἁμάρτημα, καὶ πρῶτος ἐγὼ ἀναγνώρισα τὶς ἀτέλειες καὶ τὶς ὠμότητες τοῦ ὕφους.<ref>Αστερινός Δ., ό.π.</ref></blockquote>
:<blockquote>Ἐκεῖνο ποὺ σεῖς ἐκλαμβάνετε ὡς ἔργο μίσους, δὲν εἶναι παρὰ ἕνα ξέσκασμα μαθητοῦ, ἕνα νεανικὸ ἁμάρτημα, καὶ πρῶτος ἐγὼ ἀναγνώρισα τὶς ἀτέλειες καὶ τὶς ὠμότητες τοῦ ὕφους.<ref>Αστερινός Δ., ό.π.</ref></blockquote>


Αντιδράσεις για την ''Πάπισσα'' δεν έλειψαν ούτε και στον 20ό αιώνα: το 1940, όταν ετοιμαζόταν έκδοση των ''Απάντων'' του Ροΐδη από τον [[Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων|Σύλλογο προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων]], η κυβέρνηση απαγόρευσε την επανέκδοση του μυθιστορήματος.<ref name="Τζιόβας">{{cite web|last=Τζιόβας|first=Δημήτρης|title=Οι τύχες της Πάπισσας Ιωάννας|url=http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=161819|publisher=ΤΟ ΒΗΜΑ (www.tovima.gr)|accessdate=6 Μαρτίου 2015}}</ref>
Αντιδράσεις για την ''Πάπισσα'' δεν έλειψαν ούτε και στον 20ό αιώνα: το 1940, όταν ετοιμαζόταν έκδοση των ''Απάντων'' του Ροΐδη από τον [[Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων|Σύλλογο προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων]], η κυβέρνηση απαγόρευσε την επανέκδοση του μυθιστορήματος.<ref name="Τζιόβας">{{cite web|url=http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=161819|title=Οι τύχες της Πάπισσας Ιωάννας|last=Τζιόβας|first=Δημήτρης|website=[[Το Βήμα]]|publisher=|accessdate=6 Μαρτίου 2015}}</ref>


Ο Ροΐδης αντιμετώπισε αντιδράσεις και για την λογοτεχνική πλευρά του έργου, αφού κατηγορήθηκε για «λογοκλοπή» από τις πηγές που χρησιμοποίησε.<ref>Η. Βουτιερίδης, ''Σύντομη ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας'', Αθήνα 1976 (3η εκδ.), σελ. 338</ref> Αργότερα όμως, η ''Πάπισσα Ιωάννα'' αναγνωρίστηκε ως ένα από τα πιο πρωτοποριακά μυθιστορήματα της [[ελληνική πεζογραφία 1830-1880|ελληνικής πεζογραφίας του 19ου αιώνα]], όχι μόνο χάρη στο επιμελημένο ύφος του αλλά και λόγω της αντιρομαντικής διάθεσής του, η οποία θεωρήθηκε πρόδρομος της στροφής προς τον [[ρεαλισμός (λογοτεχνία)|ρεαλισμό]] που πραγματοποιήθηκε στην ελληνική πεζογραφία μετά την εμφάνιση της [[ελληνική πεζογραφία 1880-1930|γενιάς του 1880]].<ref>Κ.Θ. Δημαράς, ''Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας'', Ίκαρος, Αθήνα 1975 (6η έκδ.), σελ. 332</ref>
Ο Ροΐδης αντιμετώπισε αντιδράσεις και για την λογοτεχνική πλευρά του έργου, αφού κατηγορήθηκε για «[[λογοκλοπή]]» από τις πηγές που χρησιμοποίησε.<ref>Η. Βουτιερίδης, ''Σύντομη ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας'', Αθήνα 1976 (3η εκδ.), σελ. 338</ref> Αργότερα όμως, η ''Πάπισσα Ιωάννα'' αναγνωρίστηκε ως ένα από τα πιο πρωτοποριακά μυθιστορήματα της [[ελληνική πεζογραφία 1830-1880|ελληνικής πεζογραφίας του 19ου αιώνα]], όχι μόνο χάρη στο επιμελημένο ύφος του αλλά και λόγω της αντιρομαντικής διάθεσής του, η οποία θεωρήθηκε πρόδρομος της στροφής προς τον [[ρεαλισμός (λογοτεχνία)|ρεαλισμό]] που πραγματοποιήθηκε στην [[Ελληνική πεζογραφία 1880-1930|ελληνική πεζογραφία]] μετά την εμφάνιση της [[ελληνική πεζογραφία 1880-1930|γενιάς του 1880]].<ref>[[Κωνσταντίνος Δημαράς|Κ.Θ. Δημαράς]], ''Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας'', Ίκαρος, Αθήνα 1975 (6η έκδ.), σελ. 332</ref>


=== Αποδόσεις του έργου στη δημοτική ===
=== Αποδόσεις του έργου στη δημοτική ===
Κατά καιρούς, πολλοί συγγραφείς θέλησαν να αποδώσουν την ''Πάπισσα Ιωάννα'' στην καθομιλουμένη. Αξίζει να αναφερθεί η απόδοση του Γ. Τσουκαλά το 1954, που γνώρισε πολλές επανεκδόσεις, του Αντώνη Σιμιτζή το 1993, του Μάριου Βερέττα (αντικριστά με το πρωτότυπο) και, πιο πρόσφατα, του Δημήτρη Καλοκύρη το 2005.<ref>[http://www.epohi.gr/old/2912006_culture_theodosopoulou.html Μ. Θεοδοσοπούλου, Η Πάπισσα και οι μεταφραστές της]{{Dead link|date=Οκτώβριος 2019 }} Εφημερίδα Εποχή, 29 Ιαν. 2006, ανακτήθηκε 20 Αυγ. 2014</ref> Οι προσπάθειες αυτές, ειδικότερα η τελευταία του Δημήτρη Καλοκύρη, δέχτηκαν μεγάλη κριτική για την αδυναμία μεταφοράς λογοπαιγνίων με αποτέλεσμα την απώλεια της ειρωνίας του Ροΐδη, αλλά και για την ανεπιτυχή μετάφραση όρων. Ο ίδιος ο Ροΐδης εναντιωνόταν στην μετάφραση κειμένου ενός γλωσσικού τύπου σε άλλον τύπο της ίδιας γλώσσας: παρ' ότι είχε αρχικά επιτρέψει στον Παναγιώτη Βεργωτή την απόδοση του έργου του «''Πέτρος Β΄ της Βραζιλίας''» στην δημοτική, σε επιστολή του προς τον φίλο του ποιητή [[Αριστοτέλης Βαλαωρίτης|Αριστοτέλη Βαλαωρίτη]], αναφέρει ότι το μετάνιωσε και εκφέρει την άποψη ότι η «μετάφρασις κειμένων ἐντὸς τῆς ἰδίας γλώσσης κρύπτει πολλοὺς κινδύνους, ὧν, ἕως ἐσχάτως, δὲν εἶχον συλλάβει τὸ μέγεθος».<ref>[http://www.koutsourelis.gr/index1.php?subaction=showfull&id=1154983243&archive=&start_from=&ucat=13& Κείμενα επικριτικά για την μετάφραση του Καλοκύρη κι εν γένει τις αποδόσεις νεοελληνικών κειμένων στην δημοτική]. Άρθρα των Τάκη Θεοδωρόπουλου, Νίκου Σαραντάκου, Μάρης Θεοδοσοπούλου, Άρη Μπερλή και Αλεξάνδρας Δεληγιώργη, καθώς και μία επιστολή του Εμμανουήλ Ροΐδη.</ref>
Κατά καιρούς, πολλοί συγγραφείς θέλησαν να αποδώσουν την ''Πάπισσα Ιωάννα'' στην καθομιλουμένη. Αξίζει να αναφερθεί η απόδοση του Γεωργίου Τσουκαλά το 1954,<ref>{{Cite web|url=https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/a/8/3/metadata-454-0000050.tkl?dtab=m&search_type=simple&search_help=&display_mode=overview&wf_step=init&show_hidden=0&number=10&keep_number=&cclterm1=&cclterm2=&cclterm3=&cclterm4=&cclterm5=&cclterm6=&cclterm7=&cclterm8=&cclfield1=&cclfield2=&cclfield3=&cclfield4=&cclfield5=&cclfield6=&cclfield7=&cclfield8=&cclop1=&cclop2=&cclop3=&cclop4=&cclop5=&cclop6=&cclop7=&isp=&search_coll%5Bmetadata%5D=1&&stored_cclquery=&skin=&rss=0&lang=el&ioffset=1&offset=1|title=Η πάπισσα Ιωάννα : με ιστορικά προλεγόμενα / Εμμανουήλ Ροϊδη. Φερμένη στη δημοτική από τον κ. Γ. Τσουκαλά.|website=Ανέμη - Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών|language=el|accessdate=2024-03-30}}</ref> που γνώρισε πολλές επανεκδόσεις, του Αντώνη Σιμιτζή το 1993,<ref>{{Cite web|url=https://senariografoi.gr/gr/members/members-list/73/|title=Σιμιτζής|website=Ένωση Σεναριογράφων Ελλάδος|accessdate=2024-03-30}}</ref> του [[Μάριος Βερέττας|Μάριου Βερέττα]] (αντικριστά με το πρωτότυπο) το 2005<ref>{{Cite web|url=https://www.verettasbooks.gr/product-page/%CE%B7-%CF%80%CE%AC%CF%80%CE%B9%CF%83%CF%83%CE%B1-%CE%B9%CF%89%CE%AC%CE%BD%CE%BD%CE%B1-%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%BA%CF%81%CF%85%CF%80%CF%84%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%B7%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CE%B7|title=Η Πάπισσα Ιωάννα - Αποκρυπτογραφημένη|website=Εκδόσεις Βερέττα|language=en|accessdate=2024-03-30}}</ref> και του Δημήτρη Καλοκύρη το 2005,<ref name="Η Πάπισσα Ιωάννα">{{Cite web|url=https://biblionet.gr/titleinfo/|title=Η Πάπισσα Ιωάννα|accessdate=2024-03-30}}</ref><ref>[http://www.epohi.gr/old/2912006_culture_theodosopoulou.html Μ. Θεοδοσοπούλου, Η Πάπισσα και οι μεταφραστές της]{{Dead link|date=Οκτώβριος 2019 }} Εφημερίδα Εποχή, 29 Ιαν. 2006, ανακτήθηκε 20 Αυγ. 2014</ref> και, πιο πρόσφατα, σε μεταγραφή στη [[Δημοτική γλώσσα|δημοτική]] και επιμέλεια του [[Δημήτρης Φύσσας|Δημήτρη Φύσσα]].<ref>{{Cite web|url=https://www.culturenow.gr/treis-mesaionikes-meletes-peri-mesaiona-kai-allon-daimonion/|title=Τρεις μεσαιωνικές μελέτες|last=Αντωνιάδης|first=Γιάννης|ημερομηνία=2019-02-05|website=CultureNow.gr|language=el|accessdate=2024-03-30}}</ref> Οι προσπάθειες αυτές, ειδικότερα αυτή του Δημήτρη Καλοκύρη, δέχτηκαν μεγάλη κριτική για την αδυναμία μεταφοράς λογοπαιγνίων με αποτέλεσμα την απώλεια της [[ειρωνεία]]ς του [[Εμμανουήλ Ροΐδης|Ροΐδη]], αλλά και για την ανεπιτυχή [[μετάφραση]] όρων. Ο ίδιος ο Ροΐδης εναντιωνόταν στην μετάφραση κειμένου ενός γλωσσικού τύπου σε άλλον τύπο της ίδιας γλώσσας: παρότι είχε αρχικά επιτρέψει στον Παναγιώτη Βεργωτή την απόδοση του έργου του ''Πέτρος Β΄ της Βραζιλίας'' στην δημοτική, σε [[επιστολή]] του προς τον φίλο του ποιητή [[Αριστοτέλης Βαλαωρίτης|Αριστοτέλη Βαλαωρίτη]], αναφέρει ότι το μετάνιωσε και εκφέρει την άποψη ότι η «μετάφρασις κειμένων ἐντὸς τῆς ἰδίας γλώσσης κρύπτει πολλοὺς κινδύνους, ὧν, ἕως ἐσχάτως, δὲν εἶχον συλλάβει τὸ μέγεθος».<ref>[http://www.koutsourelis.gr/index1.php?subaction=showfull&id=1154983243&archive=&start_from=&ucat=13& Κείμενα επικριτικά για την μετάφραση του Καλοκύρη κι εν γένει τις αποδόσεις νεοελληνικών κειμένων στην δημοτική]. Άρθρα των Τάκη Θεοδωρόπουλου, [[Νίκος Σαραντάκος|Νίκου Σαραντάκου]], Μάρης Θεοδοσοπούλου, Άρη Μπερλή και [[Αλεξάνδρα Δεληγιώργη|Αλεξάνδρας Δεληγιώργη]], καθώς και μία επιστολή του Εμμανουήλ Ροΐδη.</ref>


=== Το ζήτημα του αφορισμού ===
=== Το ζήτημα του αφορισμού ===


Η υπόθεση της καταδίκης του μυθιστορήματος ''Πάπισσα Ιωάννα'', είχε δημιουργήσει κάποια σύγχυση ως προς το αν υπήρξε αφορισμός του Ροΐδη. Για αφορισμό λόγω της συγγραφής της ''Πάπισσας'' κάνει λόγο η αθηναϊκή εφημερίδα ''[[Σκριπ]]'' στο φύλλο της 9ης Ιανουαρίου 1904, στην πρώτη σελίδα του οποίου αναφέρεται:
Η υπόθεση της καταδίκης του μυθιστορήματος ''Πάπισσα Ιωάννα'', είχε δημιουργήσει κάποια σύγχυση ως προς το αν υπήρξε [[αφορισμός]] του Ροΐδη. Για αφορισμό λόγω της συγγραφής της ''Πάπισσας'' κάνει λόγο η αθηναϊκή εφημερίδα ''[[Σκριπ]]'' στο φύλλο της 9ης Ιανουαρίου 1904, στην πρώτη σελίδα του οποίου αναφέρεται:


:<blockquote>Τὴν 2 μ.μ. χθὲς ἔγινεν ἡ κηδεία τοῦ Ἐμμανουῆλ Ροΐδου […] εἰς τὸ Ἅ΄ Νεκροταφεῖον, μία κηδεία σεμνὴ καὶ συγκινητική. Προηγεῖτο εἷς ἱερεύς μόνον […] οἱ ἀκολουθήσαντες ἐκτὸς τῶν συγγενῶν καὶ τῶν φίλων ἦσαν λόγιοι καὶ δημοσιογράφοι […] Ὡς γνωστόν, ὁ Ροΐδης, ἀπὸ τῆς ἐποχῆς καθ' ἣν συνέγραψε τὴν "Πάπισσαν Ἰωάνναν", εἶχεν ἀφορισθεῖ ὑπὸ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου διὰ θρησκευτικούς λόγους. Προχθὲς τὴν πρωίαν, ἐνῶ ὁ συγγραφεὺς ἔπνεε τὰ λοίσθια, ἡ Ἱερὰ Σύνοδος προέβη εἰς τὴν ἄρσιν τοῦ ἀφορισμοῦ μεθ' ὃ ὁ ἑτοιμοθάνατος ἐκοινώνησε τῶν ἀχράντων μυστηρίων.<ref>[http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin_ftr.asp?c=123&pageid=-1&id=7706&s=0&STEMTYPE=0&STEM_WORD_PHONETIC_IDS=&CropPDF=0 "Η Κηδεία του Ροΐδου"] ''Σκριπ'', Παρασκευή 9 Ιανουαρίου 1904, Περ. Γ', αρ. 7621, σελ. 1, ανάκτηση 11/10/2007</ref></blockquote>
:<blockquote>Τὴν 2 μ.μ. χθὲς ἔγινεν ἡ [[κηδεία]] τοῦ Ἐμμανουῆλ Ροΐδου […] εἰς τὸ [[Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών|Ἅ΄ Νεκροταφεῖον]], μία κηδεία σεμνὴ καὶ συγκινητική. Προηγεῖτο εἷς ἱερεύς μόνον […] οἱ ἀκολουθήσαντες ἐκτὸς τῶν συγγενῶν καὶ τῶν φίλων ἦσαν λόγιοι καὶ δημοσιογράφοι […] Ὡς γνωστόν, ὁ Ροΐδης, ἀπὸ τῆς ἐποχῆς καθ' ἣν συνέγραψε τὴν "Πάπισσαν Ἰωάνναν", εἶχεν ἀφορισθεῖ ὑπὸ τῆς [[Εκκλησία της Ελλάδος|Ἱερᾶς Συνόδου]] διὰ θρησκευτικούς λόγους. Προχθὲς τὴν πρωίαν, ἐνῶ ὁ συγγραφεὺς ἔπνεε τὰ λοίσθια, ἡ Ἱερὰ Σύνοδος προέβη εἰς τὴν ἄρσιν τοῦ ἀφορισμοῦ μεθ' ὃ ὁ ἑτοιμοθάνατος ἐκοινώνησε τῶν ἀχράντων μυστηρίων.<ref>[http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin_ftr.asp?c=123&pageid=-1&id=7706&s=0&STEMTYPE=0&STEM_WORD_PHONETIC_IDS=&CropPDF=0 "Η Κηδεία του Ροΐδου"] ''Σκριπ'', Παρασκευή 9 Ιανουαρίου 1904, Περ. Γ', αρ. 7621, σελ. 1, ανάκτηση 11/10/2007</ref></blockquote>


Εν τούτοις, για το ζήτημα αυτό, ο βιογράφος και ανηψιός του Ροΐδη, Ανδρέας Ανδρεάδης, αναφέρει:
Εν τούτοις, για το ζήτημα αυτό, ο βιογράφος και ανιψιός του Ροΐδη, Ανδρέας Ανδρεάδης, αναφέρει:


:<blockquote>Ὁ Ροΐδης, ἐφ' ὅσων γνωρίζω, οὐδέποτε ἀφωρίσθη· διὰ τοῦτο ἐξηκολούθησε τελῶν τὰ θρησκευτικά του καθήκοντα, ὁσάκις δὲ διωρίζετο εἰς δημοσίαν ὑπηρεσίαν ἐφρόντιζε νὰ ὀμνύῃ τὸν νενομισμένον ὅρκον πρὸ τοῦ ἱερέως τῆς ἐνορίας του. Διὰ τοῦτο δ' ἐπίσης δὲν ἐδέησε, ὅπως ἀνέγραψαν τινὲς ἐφημερίδες, ν' ἀρθῇ ὁ ἀφορισμός, ὅπως μεταλάβῃ τῶν ἄχραντων μυστηρίων καὶ κηδευθῇ χριστιανικῶς.<ref>Α.Μ. Ανδρεάδου, ''Εμμ. Ροΐδης'', βιογραφικόν σημείωμα, εν Αθήναις 1911, σελ. ε΄-ο΄.</ref></blockquote>
:<blockquote>Ὁ Ροΐδης, ἐφ' ὅσων γνωρίζω, οὐδέποτε ἀφωρίσθη· διὰ τοῦτο ἐξηκολούθησε τελῶν τὰ θρησκευτικά του καθήκοντα, ὁσάκις δὲ διωρίζετο εἰς [[Δημόσια υπηρεσία|δημοσίαν ὑπηρεσίαν]] ἐφρόντιζε νὰ ὀμνύῃ τὸν νενομισμένον ὅρκον πρὸ τοῦ [[Ιερέας|ἱερέως]] τῆς [[Ενορία|ἐνορίας]] του. Διὰ τοῦτο δ' ἐπίσης δὲν ἐδέησε, ὅπως ἀνέγραψαν τινὲς ἐφημερίδες, ν' ἀρθῇ ὁ ἀφορισμός, ὅπως μεταλάβῃ τῶν ἄχραντων μυστηρίων καὶ κηδευθῇ χριστιανικῶς.<ref>Α.Μ. Ανδρεάδου, ''Εμμ. Ροΐδης'', βιογραφικόν σημείωμα, εν Αθήναις 1911, σελ. ε΄-ο΄.</ref></blockquote>


Πράγματι, φαίνεται πως η εγκύκλιος στρεφόταν μόνο κατά του βιβλίου και όχι κατά του ιδίου του Ροΐδη.<ref>βλ. Λιακοπούλου Ανδρονίκη, άρθρο στην ''Ιστορία Εικονογραφημένη'', εκδ. Πάπυρος, τεύχ. 453 (2006), σελ. 101.</ref>
Πράγματι, φαίνεται πως η εγκύκλιος στρεφόταν μόνο κατά του βιβλίου και όχι κατά του ιδίου του Ροΐδη.<ref>βλ. Λιακοπούλου Ανδρονίκη, άρθρο στην ''Ιστορία Εικονογραφημένη'', εκδ. Πάπυρος, τεύχ. 453 (2006), σελ. 101.</ref>
Γραμμή 59: Γραμμή 60:
== Χαρακτήρας ==
== Χαρακτήρας ==
=== Ύφος ===
=== Ύφος ===
Το κυριότερο χαρακτηριστικό των κειμένων του Ροΐδη είναι η ιδιαιτερότητα του ύφους του. Για τον τρόπο γραφής του έχει ειπωθεί «εισήγαγε στη λογοτεχνία το νόημα του ύφους».<ref>Δημαράς 1975, σελ. 331</ref> Τα δύο βασικά στοιχεία του ιδιαίτερου ύφους του, που εντοπίζονται και στην Πάπισσα Ιωάννα αλλά και στα άλλα κείμενά του, με αποτέλεσμα περιπαικτικό και κωμικό, είναι:
Το κυριότερο χαρακτηριστικό των κειμένων του Ροΐδη είναι η ιδιαιτερότητα του ύφους του. Για τον τρόπο γραφής του έχει ειπωθεί πως «εισήγαγε στη λογοτεχνία το νόημα του ύφους».<ref>[[Κωνσταντίνος Δημαράς|Δημαράς]] 1975, σελ. 331</ref> Τα δύο βασικά στοιχεία του ιδιαίτερου ύφους του, που εντοπίζονται και στην Πάπισσα Ιωάννα αλλά και στα άλλα κείμενά του, με αποτέλεσμα περιπαικτικό και κωμικό, είναι:
* η παράθεση ασυμβίβαστων εννοιών: «εἰς Ἀκυΐσγρανον, πόλιν περίφημον διὰ τὰ ἅγια λείψανα καὶ διὰ τὰς βελόνας»<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 117</ref>
* η παράθεση ασυμβίβαστων εννοιών: «εἰς [[Ακυίσγρανον|Ἀκυΐσγρανον]], πόλιν περίφημον διὰ τὰ ἅγια λείψανα καὶ διὰ τὰς βελόνας»<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 117</ref>
* και οι απροσδόκητες παρομοιώσεις: «ὑπέπεσε κατὰ τὰς πρώτας ἡμέρας εἰς τὴν μοναστηριακὴν ἐκείνην χαύνωσιν, ἥτις καταλαμβάνει τὰς νεήλυδας εἰς τὰ κοινόβια, ὡς ἡ ναυτίασις τοὺς κατὰ πρῶτον πατοῦντας ἐπὶ πλοίου» <ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 140</ref>
* και οι απροσδόκητες [[Παρομοίωση|παρομοιώσεις]]: «ὑπέπεσε κατὰ τὰς πρώτας ἡμέρας εἰς τὴν μοναστηριακὴν ἐκείνην χαύνωσιν, ἥτις καταλαμβάνει τὰς νεήλυδας εἰς τὰ κοινόβια, ὡς ἡ [[ναυτία]]σις τοὺς κατὰ πρῶτον πατοῦντας ἐπὶ πλοίου» <ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 140</ref>


Στον πρόλογο της Πάπισσας ερμηνεύει αυτές τις υφολογικές επιλογές ως τρόπο να διατηρήσει αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη: <blockquote>Ἄγγλος τις συγγραφεύς, ὁ Swift νομίζω, διηγεῖται ὅτι οἱ κάτοικοι, δὲν ἐνθυμοῦμαι τίνος τόπου, εἶναι τοσούτῳ ἀπαθεῖς καὶ ἀπρόσεκτοι, ὥστε ὁσάκις ἀποτείνεταί τις πρὸς αὐτούς, πρέπει νά κτυπᾷ ἐκ διαλειμμάτων τὴν κεφαλήν των διὰ ξηρᾶς κολοκύνθης, ἵνα μὴ ἀποκοιμῶνται, ἐνῶ ὁμιλεῖ. Τοιοῦτόν τι ἀνθυπνωτικόν φάρμακον ἐσκέφθην κἀγὼ νὰ μεταχειρισθῶ κατὰ τῆς ἀπαθείας τοῦ Ἕλληνος ἀναγνώστου˙ ἐν ἐλλείψει δὲ κολοκύνθης ἐπροσπάθησα νὰ ἐξορκίσω τὰ χασμήματα καταφεύγων ἀνὰ πᾶσαν σελίδαν εἰς ἀπροσδοκήτους παρεκβάσεις, ἰδιοτρόπους παρομοιώσεις ἢ ἀλλοκότους λέξεων συγκρούσεις˙περιβάλλων ἑκάστην ἰδέαν δι’ εἰκόνος, οὕτως εἰπεῖν, ψηλαφητῆς, καὶ αὐτὰ ἀκόμη τὰ σοβαρώτερα τῆς θεολογίας ζητήματα στολίζω διὰ κροσσίων, θυσσάνων καὶ κωδωνίσκων ὡς ποδιάν Ἱσπανῆς χορευτρίας. </blockquote>Οι παρομοιώσεις και τα άλλα χιουμοριστικά τεχνάσματα του Ροΐδη χαρακτηρίστηκαν συχνά από μελετητές ως επίδειξη πνεύματος,<ref>Α. Σαχίνης, ''Το νεοελληνικό μυθιστόρημα'', Γαλαξίας, Αθήνα 1971<sup>2</sup>σ. 93, Λ. Πολίτης, ''Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας'', ΜΙΕΤ, Αθήνα 1978, σ. 185</ref> αλλά αναγνωρίζονται από άλλους ως οργανικό στοιχείο της γραφής που εξυπηρετεί συγκεκριμένη λειτουργικότητα, αυτήν της άσκησης κριτικής.<ref>Δ. Τζιόβας, «Η ''Πάπισσα Ιωάννα'' και ο ρόλος του αναγνώστη», περιοδικό ''Χάρτης'' 16 (Ιούλιος 1985) σελ.408</ref>
Στον πρόλογο της Πάπισσας ερμηνεύει αυτές τις υφολογικές επιλογές ως τρόπο να διατηρήσει αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη: <blockquote>Ἄγγλος τις συγγραφεύς, ὁ [[Τζόναθαν Σουίφτ|Swift]] νομίζω, διηγεῖται ὅτι οἱ κάτοικοι, δὲν ἐνθυμοῦμαι τίνος τόπου, εἶναι τοσούτῳ ἀπαθεῖς καὶ ἀπρόσεκτοι, ὥστε ὁσάκις ἀποτείνεταί τις πρὸς αὐτούς, πρέπει νά κτυπᾷ ἐκ διαλειμμάτων τὴν κεφαλήν των διὰ ξηρᾶς κολοκύνθης, ἵνα μὴ ἀποκοιμῶνται, ἐνῶ ὁμιλεῖ. Τοιοῦτόν τι ἀνθυπνωτικόν φάρμακον ἐσκέφθην κἀγὼ νὰ μεταχειρισθῶ κατὰ τῆς ἀπαθείας τοῦ Ἕλληνος ἀναγνώστου˙ ἐν ἐλλείψει δὲ κολοκύνθης ἐπροσπάθησα νὰ ἐξορκίσω τὰ χασμήματα καταφεύγων ἀνὰ πᾶσαν σελίδαν εἰς ἀπροσδοκήτους παρεκβάσεις, ἰδιοτρόπους παρομοιώσεις ἢ ἀλλοκότους λέξεων συγκρούσεις˙περιβάλλων ἑκάστην ἰδέαν δι’ εἰκόνος, οὕτως εἰπεῖν, ψηλαφητῆς, καὶ αὐτὰ ἀκόμη τὰ σοβαρώτερα τῆς [[θεολογία]]ς ζητήματα στολίζω διὰ κροσσίων, θυσσάνων καὶ κωδωνίσκων ὡς ποδιάν Ἱσπανῆς χορευτρίας. </blockquote>Οι παρομοιώσεις και τα άλλα χιουμοριστικά τεχνάσματα του Ροΐδη χαρακτηρίστηκαν συχνά από μελετητές ως επίδειξη πνεύματος,<ref>Α. Σαχίνης, ''Το νεοελληνικό μυθιστόρημα'', Γαλαξίας, Αθήνα 1971<sup>2</sup>σ. 93, [[Λίνος Πολίτης|Λ. Πολίτης]], ''Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας'', [[Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης|ΜΙΕΤ]], Αθήνα 1978, σ. 185</ref> αλλά αναγνωρίζονται από άλλους ως οργανικό στοιχείο της γραφής που εξυπηρετεί συγκεκριμένη λειτουργικότητα, αυτήν της άσκησης κριτικής.<ref>Δ. Τζιόβας, «Η ''Πάπισσα Ιωάννα'' και ο ρόλος του αναγνώστη», περιοδικό ''Χάρτης'' 16 (Ιούλιος 1985) σελ.408</ref>


=== Τεχνική ===
=== Τεχνική ===
Γραμμή 72: Γραμμή 73:
| πηγή = Εμμ. Ροΐδης, «Ἡ Πάπισσα Ἰωάννα καὶ ἡ ἠθική. Ἐπιστολαί ἑνὸς Ἀγρινιώτου» σελ. 342
| πηγή = Εμμ. Ροΐδης, «Ἡ Πάπισσα Ἰωάννα καὶ ἡ ἠθική. Ἐπιστολαί ἑνὸς Ἀγρινιώτου» σελ. 342
}}
}}
Εκτός από το ύφος της ''Πάπισσας'', ιδιάζουσα είναι και η τεχνική της. Η αφήγηση ακολουθεί ευθύγραμμη πορεία, από την ιστορία των γονέων της Ιωάννας έως και τον θάνατό της. Σε μερικά σημεία όμως γίνονται κάποιες προδρομικές αφηγήσεις που αναφέρονται στην μελλοντική εξέλιξη της Ιωάννας και την ανάρρησή της στον παπικό θρόνο. Αυτό το γεγονός εξάλλου είναι ήδη γνωστό σε όσους είχαν διαβάσει τον πρόλογο και την εισαγωγή του έργου. Ένα άλλο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι η απουσία διαλόγου μεταξύ των προσώπων. Αυτό, σε συνδυασμό με την απουσία πλοκής (αφού το τέλος του έργου είναι ήδη γνωστό) υπονομεύει τις καθιερωμένες λογοτεχνικές συμβάσεις και φέρνει το μυθιστόρημα πιο κοντά στην ιστοριογραφία.<ref>Τζιόβας 1985, σελ. 430</ref> Παράλληλα, το μυθιστόρημα παρουσιάζει μια ιδιόρρυθμη σχέση με τις πηγές του. Τα κείμενα από τα οποία άντλησε το υλικό του ο Ροΐδης συμπλέκονται στην σύνθεση της ''Πάπισσας'' με ποικίλους τρόπους: πολλά σημεία είναι χωρία αυτούσια ειλημμένα από άλλα κείμενα, κάτι που επισημαίνεται από τον Ροΐδη στο παράρτημα με τις σημειώσεις. Πολλές φορές τα λόγια των ηρώων είναι αποσπάσματα λειτουργικών και άλλων θρησκευτικών κειμένων. Ιδιαίτερος είναι και ο ρόλος των υποσημειώσεων, οι οποίες συχνά διορθώνουν ή διαψεύδουν γεγονότα που αναφέρθηκαν στην κυρίως αφήγηση ή συνεχίζουν την εξιστόρηση περιστατικών της κυρίως αφήγησης.<ref>Μ. Κακαβούλια, «''Πάπισσα Ιωάννα'': Πολύτοπο/παλίμψηστο», περιοδικό ''Χάρτης'' 15 (Απρίλιος 1985), σ. 297 και 300</ref> Τέλος, πρωτοποριακό γνώρισμα της σύνθεσης του μυθιστορήματος είναι η αυτοαναφορικότητα, δηλαδή η εμπλοκή του συγγραφέα στην αφήγηση με αποστροφές προς τον αναγνώστη και με αναφορές στην διαδικασία γραφής του έργου που διαλύουν την εντύπωση της αληθοφάνειας των γραφομένων, που ήταν κυρίαρχη σύμβαση του μυθιστορήματος.<ref>R. Beaton, ''Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία'', Νεφέλη, Αθήνα 1996, σελ. 94</ref> Για αυτές τις ιδιάζουσες τεχνικές αλλά και για το έντονο στοιχείο της παρωδίας η ''Πάπισσα Ιωάννα'' έχει χαρακτηριστεί από την κριτική ως «αντιμυθιστόρημα» <ref>M. Vitti, ''Ιδεολογική λειτουργία της ελληνικής ηθογραφίας'', εκδ. Κείμενα, Αθήνα 1974, σ. 22</ref> ή «μεταμυθιστόρημα».<ref>Κακαβούλια 1985, σ. 309</ref>
Εκτός από το ύφος της ''Πάπισσας'', ιδιάζουσα είναι και η τεχνική της. Η αφήγηση ακολουθεί ευθύγραμμη πορεία, από την ιστορία των γονέων της Ιωάννας έως και τον θάνατό της. Σε μερικά σημεία όμως γίνονται κάποιες προδρομικές αφηγήσεις που αναφέρονται στην μελλοντική εξέλιξη της Ιωάννας και την ανάρρησή της στον παπικό θρόνο. Αυτό το γεγονός εξάλλου είναι ήδη γνωστό σε όσους είχαν διαβάσει τον πρόλογο και την εισαγωγή του έργου. Ένα άλλο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι η απουσία [[Διάλογος (λογοτεχνία)|διαλόγου]] μεταξύ των προσώπων. Αυτό, σε συνδυασμό με την απουσία [[πλοκή]]ς (αφού το τέλος του έργου είναι ήδη γνωστό) υπονομεύει τις καθιερωμένες λογοτεχνικές συμβάσεις και φέρνει το [[μυθιστόρημα]] πιο κοντά στην [[ιστοριογραφία]].<ref>Τζιόβας 1985, σελ. 430</ref> Παράλληλα, το μυθιστόρημα παρουσιάζει μια ιδιόρρυθμη σχέση με τις πηγές του. Τα κείμενα από τα οποία άντλησε το υλικό του ο Ροΐδης συμπλέκονται στην σύνθεση της ''Πάπισσας'' με ποικίλους τρόπους: πολλά σημεία είναι χωρία αυτούσια ειλημμένα από άλλα κείμενα, κάτι που επισημαίνεται από τον Ροΐδη στο παράρτημα με τις σημειώσεις. Πολλές φορές τα λόγια των ηρώων είναι αποσπάσματα λειτουργικών και άλλων θρησκευτικών κειμένων. Ιδιαίτερος είναι και ο ρόλος των υποσημειώσεων, οι οποίες συχνά διορθώνουν ή διαψεύδουν γεγονότα που αναφέρθηκαν στην κυρίως αφήγηση ή συνεχίζουν την εξιστόρηση περιστατικών της κυρίως αφήγησης.<ref>Μ. Κακαβούλια, «''Πάπισσα Ιωάννα'': Πολύτοπο/παλίμψηστο», περιοδικό ''Χάρτης'' 15 (Απρίλιος 1985), σ. 297 και 300</ref> Τέλος, πρωτοποριακό γνώρισμα της σύνθεσης του μυθιστορήματος είναι η αυτοαναφορικότητα, δηλαδή η εμπλοκή του συγγραφέα στην αφήγηση με αποστροφές προς τον αναγνώστη και με αναφορές στην διαδικασία γραφής του έργου που διαλύουν την εντύπωση της αληθοφάνειας των γραφομένων, που ήταν κυρίαρχη σύμβαση του μυθιστορήματος.<ref>R. Beaton, ''Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία'', Νεφέλη, Αθήνα 1996, σελ. 94</ref> Για αυτές τις ιδιάζουσες τεχνικές αλλά και για το έντονο στοιχείο της [[παρωδία]]ς η ''Πάπισσα Ιωάννα'' έχει χαρακτηριστεί από την κριτική ως «αντιμυθιστόρημα»<ref>[[Μάριο Βίττι|M. Vitti]], ''Ιδεολογική λειτουργία της ελληνικής ηθογραφίας'', εκδ. Κείμενα, Αθήνα 1974, σ. 22</ref> ή «μεταμυθιστόρημα».<ref>Κακαβούλια 1985, σ. 309</ref>


=== Το αντικείμενο και τα μέσα της κριτικής ===
=== Το αντικείμενο και τα μέσα της κριτικής ===
{{Πηγές ενότητας|30|03|2024}}
Η σημασία της ''Πάπισσας Ιωάννας'' μπορεί να ερμηνευτεί μέσα από την εξέταση του πνευματικού κλίματος της εποχής όπου γράφτηκε. Στην [[νεοελληνική λογοτεχνία|ελληνική λογοτεχνία]] από το [[1830]] έως το [[1880]] κυριαρχούσε ο [[ρομαντισμός]] και οι κύριες τάσεις της [[ελληνική πεζογραφία 1830-1880|πεζογραφίας της περιόδου αυτής]] ήταν οι ρομαντικές ερωτικές ιστορίες και τα [[ιστορικό μυθιστόρημα|ιστορικά μυθιστορήματα]]. Παράλληλα, ο ευρωπαϊκός ρομαντισμός είχε στρέψει το ενδιαφέρον του στον [[Μεσαίωνας|μεσαίωνα]], για τον οποίο είχε καλλιεργήσει μία εξιδανικευμένη εικόνα, ενώ τα ίδια χρόνια στην Ελλάδα αρκετοί λόγιοι έθεταν το ζήτημα της «αποκατάστασης» της θέσης του [[Βυζαντινή Αυτοκρατορία|Βυζαντίου]] στην ελληνική ιστορία, για την οποία διαμορφωνόταν η τριμερής διαίρεση «αρχαιότητα-μέσοι χρόνοι-νεότερη εποχή». Ο Ροΐδης, που ήταν κριτική προσωπικότητα και σε όλα τα κείμενά του σχολίαζε -συχνά σατιρίζοντας- την πνευματική και κοινωνική κατάσταση της χώρας, με την ''Πάπισσα Ιωάννα'' εξέφρασε την αντίθεσή του στις κυρίαρχες ιδεολογικές και λογοτεχνικές τάσεις της εποχής.
Η σημασία της ''Πάπισσας Ιωάννας'' μπορεί να ερμηνευτεί μέσα από την εξέταση του πνευματικού κλίματος της εποχής όπου γράφτηκε. Στην [[νεοελληνική λογοτεχνία|ελληνική λογοτεχνία]] από το [[1830]] έως το [[1880]] κυριαρχούσε ο [[ρομαντισμός]] και οι κύριες τάσεις της [[ελληνική πεζογραφία 1830-1880|πεζογραφίας της περιόδου αυτής]] ήταν οι ρομαντικές ερωτικές ιστορίες και τα [[ιστορικό μυθιστόρημα|ιστορικά μυθιστορήματα]]. Παράλληλα, ο ευρωπαϊκός ρομαντισμός είχε στρέψει το ενδιαφέρον του στον [[Μεσαίωνας|μεσαίωνα]], για τον οποίο είχε καλλιεργήσει μία εξιδανικευμένη εικόνα, ενώ τα ίδια χρόνια στην [[Ελλάδα]] αρκετοί λόγιοι έθεταν το ζήτημα της «αποκατάστασης» της θέσης του [[Βυζαντινή Αυτοκρατορία|Βυζαντίου]] στην [[ελληνική ιστορία]], για την οποία διαμορφωνόταν η τριμερής διαίρεση «αρχαιότητα-μέσοι χρόνοι-νεότερη εποχή». Ο Ροΐδης, που ήταν κριτική προσωπικότητα και σε όλα τα κείμενά του σχολίαζε -συχνά σατιρίζοντας- την πνευματική και κοινωνική κατάσταση της χώρας, με την ''Πάπισσα Ιωάννα'' εξέφρασε την αντίθεσή του στις κυρίαρχες ιδεολογικές και λογοτεχνικές τάσεις της εποχής.


==== Το αντικείμενο της κριτικής ====
==== Το αντικείμενο της κριτικής ====
Γραμμή 85: Γραμμή 87:
}}
}}


Ήδη από τον πρόλογο ο Ροΐδης προϊδεάζει τους αναγνώστες ότι είναι πιθανό να ενοχληθούν από την ελευθεριότητα κάποιων σκηνών του βιβλίου αλλά κυρίως από την παρουσίαση των αρνητικών πλευρών της μεσαιωνικής εκκλησιαστικής ιστορίας (τις οποίες ονομάζει «εκκλησιαστικόν βόρβορον») και κάποιες κριτικές παρατηρήσεις για την σύγχρονή του Ορθόδοξη Εκκλησία. Διευκρινίζει όμως ότι η διάθεσή του δεν είναι πολεμική εναντίον της Εκκλησίας, αλλά αξιοποιεί οποιοδήποτε περιστατικό θεωρεί αξιοκατάκριτο και σατιρίζει οτιδήποτε είναι δυνατό να προκαλέσει γέλιο, ανεξαρτήτως από το περιβάλλον από το οποίο προέρχεται. Στην συνέχεια παραθέτει κάποιες σκέψεις του για τις πρακτικές της Ορθόδοξης Εκκλησίας, οι οποίες κατά την γνώμη του καθιστούν την άσκηση της λατρείας απεχθή για τους πιστούς.<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 73-75</ref>
Ήδη από τον πρόλογο ο Ροΐδης προϊδεάζει τους αναγνώστες ότι είναι πιθανό να ενοχληθούν από την ελευθεριότητα κάποιων σκηνών του βιβλίου αλλά κυρίως από την παρουσίαση των αρνητικών πλευρών της μεσαιωνικής [[Εκκλησιαστική ιστορία|εκκλησιαστικής ιστορίας]] (τις οποίες ονομάζει «εκκλησιαστικόν βόρβορον») και κάποιες κριτικές παρατηρήσεις για την σύγχρονή του [[Ορθόδοξη Εκκλησία]]. Διευκρινίζει όμως ότι η διάθεσή του δεν είναι πολεμική εναντίον της Εκκλησίας, αλλά αξιοποιεί οποιοδήποτε περιστατικό θεωρεί αξιοκατάκριτο και σατιρίζει οτιδήποτε είναι δυνατό να προκαλέσει γέλιο, ανεξαρτήτως από το περιβάλλον από το οποίο προέρχεται. Στην συνέχεια παραθέτει κάποιες σκέψεις του για τις πρακτικές της Ορθόδοξης Εκκλησίας, οι οποίες κατά την γνώμη του καθιστούν την άσκηση της λατρείας απεχθή για τους πιστούς.<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 73-75</ref>


Στην καθαυτό αφήγηση, ακριβώς όπως είχε προεξαγγείλει στον πρόλογο, παρουσιάζει μία άκρως αρνητική εικόνα του δυτικού κυρίως, αλλά και του ελληνικού μεσαίωνα, καθώς και της σύγχρονης εκκλησιαστικής ζωής. Ένα στοιχείο στο οποίο επιμένει ιδιαίτερα είναι η ερωτική δραστηριότητα των μοναχών: ο πατέρας της Ιωάννας ήταν μοναχός που γνώρισε την μητέρα της όταν τού την πρόσφερε ένας υπηρέτης με αντάλλαγμα το δόντι ενός Αγίου<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 115</ref>· η Ιωάννα ακολούθησε την μοναστική ζωή επειδή στον ύπνο της εμφανίστηκε μία Αγία που της εκθείασε τα αγαθά της ζωής στο μοναστήρι λέγοντας ότι οι μοναχές απολαμβάνουν τις επισκέψεις εραστών και πολυτελή ζωή, ενώ διαδίδουν το ψεύδος ότι περνούν τη ζωή τους με προσευχές και στερήσεις.<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 127</ref> Επιπλέον ο Ροΐδης παρουσιάζει τους καθολικούς ιερείς ως αγράμματους,<ref name=auto1>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 218</ref> πρόθυμους να παραβιάσουν τη νηστεία βαφτίζοντας ψάρι το κρέας,<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 136</ref> και τους ανώτερους κληρικούς ενδιαφερόμενους μόνο για ραδιουργίες, υλικές απολαύσεις και απόκτηση δόξας και χρημάτων.<ref name=auto1 />
Στην καθαυτό αφήγηση, ακριβώς όπως είχε προεξαγγείλει στον πρόλογο, παρουσιάζει μία άκρως αρνητική εικόνα του δυτικού κυρίως, αλλά και του ελληνικού [[Μεσαίωνας|μεσαίωνα]], καθώς και της σύγχρονης εκκλησιαστικής ζωής. Ένα στοιχείο στο οποίο επιμένει ιδιαίτερα είναι η ερωτική δραστηριότητα των μοναχών: ο πατέρας της Ιωάννας ήταν [[μοναχός]] που γνώρισε τη μητέρα της όταν του την πρόσφερε ένας υπηρέτης με αντάλλαγμα το [[δόντι]] ενός [[Άγιος|Αγίου]]<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 115</ref>· η Ιωάννα ακολούθησε την μοναστική ζωή επειδή στον ύπνο της εμφανίστηκε μία Αγία που της εκθείασε τα αγαθά της ζωής στο [[Μοναστήρι (θρησκεία)|μοναστήρι]] λέγοντας ότι οι μοναχές απολαμβάνουν τις επισκέψεις εραστών και πολυτελή ζωή, ενώ διαδίδουν το ψεύδος ότι περνούν τη ζωή τους με [[Προσευχή|προσευχές]] και στερήσεις.<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 127</ref> Επιπλέον ο Ροΐδης παρουσιάζει τους [[Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία|καθολικούς]] ιερείς ως αγράμματους,<ref name=auto1>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 218</ref> πρόθυμους να παραβιάσουν τη [[νηστεία]] βαφτίζοντας [[ψάρι]] το [[κρέας]],<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 136</ref> και τους ανώτερους κληρικούς ενδιαφερόμενους μόνο για ραδιουργίες, υλικές απολαύσεις και απόκτηση δόξας και χρημάτων.<ref name=auto1 />


Στο κεφάλαιο όπου αφηγείται την παραμονή της Ιωάννας στην Αθήνα ο Ροΐδης αναφέρεται εκτενώς στην Ορθόδοξη Εκκλησία και με πολλές αφορμές παρουσιάζει και τους ορθόδοξους ιερείς ενδιαφερόμενους μόνο για τα επίγεια αγαθά, επιρρεπείς στην παραβίαση της νηστείας και στις ερωτικές προσφορές της Ιωάννας,<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 190, 205 και 207</ref> κυρίως όμως κατηγορεί την Ορθόδοξη Εκκλησία για τυπολατρία και συντηρητισμό<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 191</ref> καθώς και για χαρακτηριστικά που κατά τη γνώμη του απομακρύνουν τους πιστούς από την άσκηση της λατρείας, όπως η μεγάλη διάρκεια της λειτουργίας και η αισθητική των αγιογραφιών και της βυζαντινής ψαλμωδίας (την οποία ονομάζει «ρινοφωνία»).<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 191, 195 και 199</ref>
Στο κεφάλαιο όπου αφηγείται την παραμονή της Ιωάννας στην [[Αθήνα]] ο Ροΐδης αναφέρεται εκτενώς στην Ορθόδοξη Εκκλησία και με πολλές αφορμές παρουσιάζει και τους ορθόδοξους ιερείς ενδιαφερόμενους μόνο για τα επίγεια αγαθά, επιρρεπείς στην παραβίαση της νηστείας και στις ερωτικές προσφορές της Ιωάννας,<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 190, 205 και 207</ref> κυρίως όμως κατηγορεί την Ορθόδοξη Εκκλησία για [[Τυπολατρία (θεολογία)|τυπολατρία]] και [[Συντηρητισμός|συντηρητισμό]]<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 191</ref> καθώς και για χαρακτηριστικά που κατά τη γνώμη του απομακρύνουν τους πιστούς από την άσκηση της λατρείας, όπως η μεγάλη διάρκεια της [[Θεία Λειτουργία|λειτουργίας]] και η αισθητική των [[Αγιογραφία|αγιογραφιών]] και της [[Βυζαντινή μουσική|βυζαντινής ψαλμωδίας]] (την οποία ονομάζει «ρινοφωνία»).<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 191, 195 και 199</ref>


Στην απάντησή του προς την εγκύκλιο της Ιεράς Συνόδου διατυπώνει παρόμοιες απόψεις, υποστηρίζοντας ότι στόχος της κριτικής του δεν ήταν η θρησκεία και η πίστη, αλλά όσες πρακτικές θεωρούσε ότι ήταν διαστρεβλώσεις του νοήματος της θρησκείας.<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 306-307, 309-313</ref>
Στην απάντησή του προς την εγκύκλιο της Ιεράς Συνόδου διατυπώνει παρόμοιες απόψεις, υποστηρίζοντας ότι στόχος της κριτικής του δεν ήταν η [[θρησκεία]] και η πίστη, αλλά όσες πρακτικές θεωρούσε ότι ήταν διαστρεβλώσεις του νοήματος της θρησκείας.<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 306-307, 309-313</ref>


{{Απόφθεγμα
{{Απόφθεγμα
Γραμμή 99: Γραμμή 101:
| πηγή = Εμμανουήλ Ροΐδης, ''Η Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 188-189.
| πηγή = Εμμανουήλ Ροΐδης, ''Η Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 188-189.
}}
}}
Όμως η κριτική του Ροΐδη δεν στρέφεται μόνο εναντίον του μεσαίωνα, αλλά κυρίως στοχεύει στην σύγχρονη με αυτόν εποχή. Αντικείμενο της κριτικής του, εκτός από την Εκκλησία, είναι καταστάσεις και προσωπικότητες της σύγχρονης κοινωνικής και πνευματικής ζωής, καθώς και οι συμβάσεις των λογοτεχνικών έργων. Συχνά αντιμετωπίζει ειρωνικά τους αρχαϊστές: «ὁ βήχας, ἤ ὁ βὴξ, ἄν ἀρχαΐζης, ἀναγνῶστα».<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 209</ref> Εξάλλου ο ίδιος ήταν υποστηρικτής της δημοτικής στα θεωρητικά του κείμενα, αν και έγραφε μόνο στην [[καθαρεύουσα]] αφού, όπως τόνιζε, δεν είχε διδαχθεί ποτέ να χρησιμοποιεί τη δημοτική. Με μεγαλύτερη ειρωνεία αντιμετωπίζει τους υποστηρικτές της αρχαΐζουσας στις ''Επιστολές ενός Αγρινιώτου'', στις οποίες χρησιμοποιεί και απλούστερη γλώσσα, υποδυόμενος έναν απλό γιατρό και όχι κάποιον λόγιο. Πολύ συχνά αναφέρεται στο ρομαντικό κλίμα της λογοτεχνίας της εποχής, στις ερωτικές ιστορίες που διάβαζαν με ευχαρίστηση οι αναγνώστες και στις υπερβολές των ρομαντικών συγγραφέων (χαρακτήριζε «δίποδα του ρομαντικού θηριοτροφείου»<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 208</ref> τους απελπισμένους ερωτευμένους ήρωες) και κυρίως του [[Παναγιώτης Σούτσος|Παναγιώτη Σούτσου]], για τον οποίο έλεγε ότι κατασκεύαζε «ποιήματα ἄνευ ποιήσεως».
Όμως η κριτική του Ροΐδη δεν στρέφεται μόνο εναντίον του μεσαίωνα, αλλά κυρίως στοχεύει στην σύγχρονη με αυτόν εποχή. Αντικείμενο της κριτικής του, εκτός από την Εκκλησία, είναι καταστάσεις και προσωπικότητες της σύγχρονης κοινωνικής και πνευματικής ζωής, καθώς και οι συμβάσεις των λογοτεχνικών έργων. Συχνά αντιμετωπίζει ειρωνικά τους [[Αρχαϊσμός|αρχαϊστές]]: «ὁ βήχας, ἤ ὁ βὴξ, ἄν ἀρχαΐζης, ἀναγνῶστα».<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 209</ref> Εξάλλου ο ίδιος ήταν υποστηρικτής της [[Δημοτική γλώσσα|δημοτικής]] στα θεωρητικά του κείμενα, αν και έγραφε μόνο στην [[καθαρεύουσα]] αφού, όπως τόνιζε, δεν είχε διδαχθεί ποτέ να χρησιμοποιεί τη δημοτική. Με μεγαλύτερη ειρωνεία αντιμετωπίζει τους υποστηρικτές της [[Μεσαιωνική ελληνική γλώσσα|αρχαΐζουσας]] στις ''Επιστολές ενός Αγρινιώτου'', στις οποίες χρησιμοποιεί και απλούστερη γλώσσα, υποδυόμενος έναν απλό γιατρό και όχι κάποιον λόγιο. Πολύ συχνά αναφέρεται στο ρομαντικό κλίμα της λογοτεχνίας της εποχής, στις ερωτικές ιστορίες που διάβαζαν με ευχαρίστηση οι αναγνώστες και στις υπερβολές των ρομαντικών συγγραφέων (χαρακτήριζε «δίποδα του ρομαντικού θηριοτροφείου»<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 208</ref> τους απελπισμένους ερωτευμένους ήρωες) και κυρίως του [[Παναγιώτης Σούτσος|Παναγιώτη Σούτσου]], για τον οποίο έλεγε ότι κατασκεύαζε «ποιήματα ἄνευ ποιήσεως».


==== Σάτιρα και παρωδία ====
==== Σάτιρα και παρωδία ====
Η κριτική, εκτός από την άμεση έκθεση περιστατικών, επιτυγχάνεται με τους διαρκείς συσχετισμούς που κάνει ο συγγραφέας ανάμεσα στην εποχή στην οποία διαδραματίζεται το έργο και στο παρόν της συγγραφής του, που εμφανίζονται κυρίως με την μορφή παρομοιώσεων.<ref>Τζιόβας 1985, σ. 434</ref> Για παράδειγμα, σε μία περιγραφή γαλήνιας θάλασσας, γράφει: «ἡ θάλασσα ἐκοιμᾶτο ὡς ἐπίσκοπος μετὰ τὸ γεῦμα»,<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 187</ref> ενώ εξιστορώντας ένα δύσκολο ταξίδι των ηρώων χαρακτηρίζει τον δρόμο σκοτεινό και δύσβατο «ὡς τὸ ὕφος τῆς Νέας Σχολῆς»,<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 135</ref> αναφερόμενος στο δοκίμιο ''Νέα Σχολή του γραφομένου λόγου'' του [[Παναγιώτης Σούτσος|Παναγιώτη Σούτσου]], ο οποίος υποστήριζε την «ανάσταση» της αρχαίας ελληνικής γλώσσας.
Η κριτική, εκτός από την άμεση έκθεση περιστατικών, επιτυγχάνεται με τους διαρκείς συσχετισμούς που κάνει ο συγγραφέας ανάμεσα στην εποχή στην οποία διαδραματίζεται το έργο και στο παρόν της συγγραφής του, που εμφανίζονται κυρίως με την μορφή [[Παρομοίωση|παρομοιώσεων]].<ref>Τζιόβας 1985, σ. 434</ref> Για παράδειγμα, σε μία περιγραφή γαλήνιας θάλασσας, γράφει: «ἡ θάλασσα ἐκοιμᾶτο ὡς ἐπίσκοπος μετὰ τὸ γεῦμα»,<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 187</ref> ενώ εξιστορώντας ένα δύσκολο ταξίδι των ηρώων χαρακτηρίζει τον δρόμο σκοτεινό και δύσβατο «ὡς τὸ ὕφος τῆς Νέας Σχολῆς»,<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 135</ref> αναφερόμενος στο δοκίμιο ''Νέα Σχολή του γραφομένου λόγου'' του [[Παναγιώτης Σούτσος|Παναγιώτη Σούτσου]], ο οποίος υποστήριζε την «ανάσταση» της [[Αρχαία ελληνική γλώσσα|αρχαίας ελληνικής γλώσσας]].


Μία άλλη ανάλογη λειτουργία των παρομοιώσεων είναι η σύγκριση στοιχείων που προέρχονται από διαφορετικά περιβάλλοντα, με αποτέλεσμα συχνά κωμικό, που γελοιοποιεί το πρώτο σκέλος της σύγκρισης: «Ἡ Ἀγγλία εἶχε τότε τὸ μονοπώλιον τῶν θεολόγων ὡς σήμερον τὸ τῶν ἀτμομηχανῶν».<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 119</ref>
Μία άλλη ανάλογη λειτουργία των παρομοιώσεων είναι η σύγκριση στοιχείων που προέρχονται από διαφορετικά περιβάλλοντα, με αποτέλεσμα συχνά κωμικό, που γελοιοποιεί το πρώτο σκέλος της σύγκρισης: «Ἡ Ἀγγλία εἶχε τότε τὸ μονοπώλιον τῶν θεολόγων ὡς σήμερον τὸ τῶν [[Ατμομηχανή|ἀτμομηχανῶν]]».<ref>''Πάπισσα Ιωάννα'', σελ. 119</ref>


Παράλληλα με την κριτική μέσω της σάτιρας ο Ροΐδης αξιοποιεί και την παρωδία, με στόχο να ειρωνευτεί τις συμβάσεις των λογοτεχνικών και άλλων κειμένων, την σοβαρότητα των γεγονότων που αφηγείται και κατ' επέκταση και την σπουδαιότητα του ιστορικού παρελθόντος.<ref>Κακαβούλια 1985 σελ. 306</ref> Ενδεικτικό παράδειγμα είναι η χρήση αποσπασμάτων από θρησκευτικά κείμενα σε τελείως διαφορετικά περιβάλλοντα, όπως σε σκηνές γευμάτων ή σε ερωτικές επιστολές.
Παράλληλα με την κριτική μέσω της [[σάτιρα]]ς ο Ροΐδης αξιοποιεί και την [[παρωδία]], με στόχο να ειρωνευτεί τις συμβάσεις των λογοτεχνικών και άλλων κειμένων, την σοβαρότητα των γεγονότων που αφηγείται και κατ' επέκταση και την σπουδαιότητα του ιστορικού παρελθόντος.<ref>Κακαβούλια 1985 σελ. 306</ref> Ενδεικτικό παράδειγμα είναι η χρήση αποσπασμάτων από θρησκευτικά κείμενα σε τελείως διαφορετικά περιβάλλοντα, όπως σε σκηνές γευμάτων ή σε ερωτικές επιστολές.

== Προσαρμογές ==

=== Εκδόσεις ===

*Το 1954, κυκλοφόρησε [[μετάφραση]] του μυθιστορήματος στα [[Αγγλική γλώσσα|αγγλικά]] από τον [[Λώρενς Ντάρελ|Λόρενς Ντάρελ]] με τίτλο ''The Curious History of Pope Joan'' (''Η παράξενη ιστορία της Πάπισσας Ιωάννας'') από τις εκδόσεις Derek Verschoyle.<ref>{{Cite web|url=https://www.newworldencyclopedia.org/entry/Pope_Joan|title=Pope Joan|website=New World Encyclopedia|accessdate=2024-03-30}}</ref>
*Ο [[Βαγγέλης Ραπτόπουλος]] εξέδωσε το 2000 μια διασκευή του μυθιστορήματος με τίτλο ''Η απίστευτη ιστορία της Πάπισσας Ιωάννας'' που κυκλοφόρησε από τις [[εκδόσεις Κέδρος]], το οποίο αφιέρωσε τον [[Εμμανουήλ Ροΐδης|Εμμανουήλ Ροΐδη]].<ref>{{Cite web|url=https://vangelisraptopoulos.wordpress.com/%ce%b9%cf%83%cf%84%ce%bf%cf%81%ce%b9%ce%b1-%cf%84%ce%b7%cf%82-%cf%80%ce%b1%cf%80%cf%80%ce%b9%cf%83%ce%b1%cf%82-%ce%b9%cf%89%ce%b1%ce%bd%ce%bd%ce%b1%cf%82/|title=Η απίστευτη ιστορία της πάπισσας Ιωάννας|last=Ραπτόπουλος|first=Βαγγέλης|authorlink=Βαγγέλης Ραπτόπουλος|ημερομηνία=2009-12-08|website=Τα βιβλία του Βαγγέλη Ραπτόπουλου|language=el-GR|accessdate=2024-03-30}}</ref>
*Το 2015, κυκλοφόρησε «Η Πάπισσα Ιωάννα» με τον υπότιτλο ''Μεσαιωνικό εικονογραφημένο'' από τον σκιτσογράφο Λευτέρη Παπαθανάση και τις εκδόσεις ΚΨΜ.<ref>{{Cite web|url=https://kapsimi.gr/i-papissa-ioanna|title=Η Πάπισσα Ιωάννα|website=kapsimi.gr|accessdate=2024-03-30}}</ref><ref name=":0">{{Cite journal|title=Τα κόμικς ως παλίμψηστα: μίμηση, επέμβαση, παραλλαγή και παρωδία στην ένατη τέχνη|url=http://hdl.handle.net/10442/hedi/47077|publisher=[[Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών]]|date=2019|language=el|first=Ιωάννης|last=Κουκουλάς}}</ref>
*Ο [[Δημήτρης Χαντζόπουλος]] προσάρμοσε την ιστορία του Ροΐδη σε graphic novel που κυκλοφόρησε το 2018 από την Athens Review of Books.<ref name=":0" /><ref>{{Cite web|url=https://www.protagon.gr/epikairotita/i-papissa-iwanna-egine-skitsa-dia-xeiros-dimitri-xantzopoulou-44341586452|title=Η «Πάπισσα Ιωάννα» σε σκίτσα – δια χειρός Δημήτρη Χαντζόπουλου|website=Protagon.gr|language=el|accessdate=2024-03-30}}</ref>

=== Θέατρο ===
* Η πρώτη θεατρική προσαρμογή του μυθιστορήματος έγινε για την παράσταση «Η Πάπισσα Ιωάννα» του 1963 από τον Γεράσιμο Σταύρου.<ref>{{Cite web|url=https://www.oanagnostis.gr/i-papissa-ioanna-o-emmanoyil-ro-dis-kai-to-theatro-toy-vaggeli-mayroydi/|title=Η Πάπισσα Ιωάννα, ο Εμμανουήλ Ροΐδης και το θέατρο|last=Μαυρουδής|first=Βαγγέλης|ημερομηνία=2024-03-30|website=Ο Αναγνώστης|language=el|accessdate=2024-03-30}}</ref> Το έργο ανέβηκε σε σκηνοθεσία [[Νίκος Χατζίσκος|Νίκου Χατζίσκου]] στο υπαίθριο θέατρο Χατζίσκου, στο [[Πεδίον του Άρεως]]. Στον ρόλο της Ιωάννας εμφανιζόταν η [[Τιτίκα Νικηφοράκη]].<ref>{{Cite web|url=http://eliaserver.elia.org.gr:8080/lselia/rec.aspx?id=328796|title=Πάπισσα Ιωάννα, η|website=Ψηφιοποιημένες συλλογές ΕΛΙΑ|publisher=[[Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο]]}}</ref> Η προσαρμογή εμπεριείχε έντονα πολιτικά στοιχεία, καθώς ήταν ενταγμένη στο ιδεολογικό πλαίσιο της εποχής ([[δολοφονία Γρηγόρη Λαμπράκη]]).<ref>{{Cite journal|title=Αντιπαραβολική εξέταση τριών εκδοχών της Πάπισσας Ιωάννας (Ροΐδη, Γιαννοπούλου-Μινώτου, Ραπτόπουλου): Σωματοκειμενική προσέγγιση|url=https://amitos.library.uop.gr/xmlui/handle/123456789/6887|date=2022-10|doi=10.26263/amitos-392|language=el|first=Ευαγγελία|last=Καμπύλη|page=35|location=Καλαμάτα|publisher=[[Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου]]}}</ref>
* Το 1977, ανέβηκε η παράσταση «Πάπισσα Ιωάννα» σε διασκευή του 1866 από τον [[Γεώργιος Ρούσσος|Γεώργιο Ρούσσο]] στο θέατρο “Σούπερ-Σταρ” της [[Οδός Πατησίων|οδού Πατησίων]] με σκηνοθέτη τον [[Κώστας Καζάκος|Κώστα Καζάκο]] και πρωταγωνίστρια την [[Τζένη Καρέζη]].<ref>{{Cite web|url=https://www.ertnews.gr/anadromes/ert-archeio-30-chronia-choris-tin-tzeni-karezi-video/|title=ΕΡΤ Αρχείο: 30 χρόνια χωρίς την Τζένη Καρέζη (video)|last=Τασιοπούλου|first=Κωνσταντίνα|ημερομηνία=2022-07-27|website=[[ΕΡΤ]]|language=el|accessdate=2024-03-30}}</ref> Ο υπόλοιπος θίασος περιελάμβανε τους Αλίκη Αλεξανδράκη, [[Σπύρος Κωνσταντόπουλος|Σπύρο Κωνσταντόπουλο]], [[Αλμπέρτο Εσκενάζυ]] και Γιώργο Κυρίτση.<ref>{{Cite web|url=https://retrodb.gr/wiki/index.php/%CE%A0%CE%AC%CF%80%CE%B9%CF%83%CF%83%CE%B1_%CE%99%CF%89%CE%AC%CE%BD%CE%BD%CE%B1|title=Πάπισσα Ιωάννα|website=retrodb.gr|accessdate=2024-03-30}}</ref>
* Μια θεατρική διασκευή της Αφρούλης Μπέρσου (που έκανε και τη σκηνοθεσία) παρουσιάστηκε το 2012 επίσης με τον τίτλο «Η Πάπισσα Ιωάννα» από την ομάδα Νέμεση στο στούντιό της στη [[Θεσσαλονίκη]].<ref>{{Cite web|url=https://elculture.gr/papissa-iwanna/|title=Η Πάπισσα Ιωάννα|last=Παρρή|first=Kατερίνα|ημερομηνία=2012-11-22|website=ελculture|language=el|accessdate=2024-03-30}}</ref>
* Ακόμα μία προσαρμογή του έργου από τον Δημήτρη Μαυρίκιο έγινε το 2014 για την παράσταση «Πάπισσα Ιωάννα. Αναζητώντας την ηρωίδα του Ροΐδη, μέσα από τη μητέρα του Κορνηλία» την οποία σκηνοθέτησε ο ίδιος. Το έργο παρουσιάστηκε στον χώρο του [[Πειραιώς 260]], στο πλαίσιο του [[Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου]], με προβολές [[βίντεο]] εν μέσω της παράστασης, ενώ την Ιωάννα ερμηνεύει η [[Γιούλικα Σκαφιδά]].<ref>{{Cite web|url=https://www.lifo.gr/culture/theatro/o-dimitris-mayrikios-mas-ploigei-sti-nea-toy-parastasi|title=Ο Δημήτρης Μαυρίκιος μας πλοηγεί στη νέα του παράσταση|last=Καλτάκη|first=Ματίνα|ημερομηνία=2014-07-24|website=[[LiFO]]|language=el|accessdate=2024-03-30}}</ref> Το κείμενο κυκλοφόρησε το 2015 από τις εκδόσεις Ευρασία.<ref>{{Cite web|url=https://biblionet.gr/titleinfo/|title=Πάππισα Ιωάννα - Αναζητώντας την ηρωίδα του Ροΐδη|accessdate=2024-03-30}}</ref>
* Μια προσαρμογή του Σωτήρη Χατζάκη ανέβηκε με τον τίτλο «Η Πάπισσα Ιωάννα», το 2007 στο [[Θέατρο Απόλλων Πάτρας|Θέατρο Απόλλων της Πάτρας]] σε σκηνοθεσία του ιδίου, με τη Μαρία Κατσιαδάκη στον πρωταγωνιστικό ρόλο.<ref>{{Cite web|url=http://eliaserver.elia.org.gr:8080/lselia/rec.aspx?id=614403|title=Πάπισσα Ιωάννα, η|website=Ψηφιοποιημένες συλλογές ΕΛΙΑ|publisher=[[Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο]]}}</ref> Το κείμενο κυκλοφόρησε το 2008 από τις [[εκδόσεις Ιανός]].<ref name="Η Πάπισσα Ιωάννα"/>

=== Όπερα ===

* Το 2020, ο Γιώργος Βασιλαντωνάκης ετοίμασε την όπερα «Πάπισσα Ιωάννα» σε [[λιμπρέτο]] [[Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης|Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη]] κατόπιν παραγγελίας της ΕΛΣ για τον εορτασμό των 80 χρόνων του οργανισμού.<ref>{{Cite web|url=https://www.huffingtonpost.gr/entry/papissa-ioanna-mia-nea-opera-pano-sto-vlasfemon-eryo-toe-roide_gr_5e494401c5b64d860fcc345e|title=Πάπισσα Ιωάννα: Μια νέα όπερα πάνω στο «βλάσφημον» έργο του Ροΐδη|ημερομηνία=2020-02-16|website=HuffPost Greece|language=el|accessdate=2024-03-30}}</ref> Τη σκηνοθεσία έκανε ο [[Δημήτρης Καραντζάς]], ενώ η Ιωάννα θα ενσαρκωνόταν από την [[Υψίφωνος|υψίφωνο]] Χρύσα Μαλιαμάνη.<ref>{{Cite web|url=https://www.tovima.gr/print/vimagazino/xrysa-maliamani-crtragoudontas-crtin-papissa-ioanna/|title=Χρύσα Μαλιαμάνη: Τραγουδώντας την Πάπισσα Ιωάννα|last=Βίδος|first=Κοσμάς|ημερομηνία=2020-08-03|website=[[Το Βήμα]]|language=el|accessdate=2024-03-30}}</ref> Η παγκόσμια παγκόσμια [[πρεμιέρα]] στο [[Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος]] ανεστάλη στο πλαίσιο προληπτικών μέτρων κατά της εξάπλωσης του [[COVID-19]].<ref>{{Cite web|url=https://www.nationalopera.gr/nea-anakoinoseis/item/3014-enimerosi-apo-tin-ethniki-lyriki-skini-12-martiou-2020|title=Ενημέρωση από την Εθνική Λυρική Σκηνή - 12 Μαρτίου 2020|website=[[Εθνική Λυρική Σκηνή]]|language=el-gr|accessdate=2024-03-30}}</ref>


== Σημειώσεις ==
== Σημειώσεις ==
Γραμμή 128: Γραμμή 150:
* [http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=161819 «Οι τύχες της ''Πάπισσας Ιωάννας''»], άρθρο του Δ. Τζιόβα στην εφ. ''Το Βήμα'' 17 Οκτωβρίου 2004
* [http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=161819 «Οι τύχες της ''Πάπισσας Ιωάννας''»], άρθρο του Δ. Τζιόβα στην εφ. ''Το Βήμα'' 17 Οκτωβρίου 2004
* [https://web.archive.org/web/20120127032138/http://genesis.ee.auth.gr/dimakis/neaest/1772/4.html Π.Δ. Μαστροδημήτρης, «Η αισθητική της ιστορίας στην Πάπισσα Ιωάννα του Εμμανουήλ Ροϊδη», Νέα Εστία, τ/χ.1772, τομ.156, (2004), σελ.591-599]
* [https://web.archive.org/web/20120127032138/http://genesis.ee.auth.gr/dimakis/neaest/1772/4.html Π.Δ. Μαστροδημήτρης, «Η αισθητική της ιστορίας στην Πάπισσα Ιωάννα του Εμμανουήλ Ροϊδη», Νέα Εστία, τ/χ.1772, τομ.156, (2004), σελ.591-599]



{{Authority control}}
{{Authority control}}
Γραμμή 136: Γραμμή 157:
[[Κατηγορία:Ιστορικά συγγράμματα]]
[[Κατηγορία:Ιστορικά συγγράμματα]]
[[Κατηγορία:Μυθιστορήματα του 1866]]
[[Κατηγορία:Μυθιστορήματα του 1866]]
[[Κατηγορία:Μυθιστορήματα που έγιναν θεατρικές παραστάσεις]]
[[Κατηγορία:Μυθιστορήματα που έγιναν όπερες]]
[[Κατηγορία:Μυθιστορήματα που έγιναν κόμικς]]

Τρέχουσα έκδοση από την 21:52, 1 Οκτωβρίου 2024

Πάπισσα Ιωάννα
Ἡ Πάπισσα Ἰωάννα (μεγάλος τίτλος, 1η έκδ., Αθήνα 1866)
ΣυγγραφέαςΕμμανουήλ Ροΐδης
ΤίτλοςΗ Πάπισσα Ιωάννα
ΥπότιτλοςΜεσαιωνική μελέτη
Γλώσσαελληνικά (καθαρεύουσα)
Ημερομηνία δημοσίευσης1866
Μορφήμυθιστόρημα («μεσαιωνική μελέτη»)
Εμπνευσμένο απόΠάπισσα Ιωάννα
ΧαρακτήρεςΠάπισσα Ιωάννα
δεδομένα (π • σ • ε )
Για τον ομώνυμο μύθο, δείτε: Πάπισσα Ιωάννα (μύθος).

Το έργο Η Πάπισσα Ιωάννα είναι μυθιστόρημα του Εμμανουήλ Ροΐδη, το οποίο δημοσιεύτηκε το 1866 με υπότιτλο «μεσαιωνική μελέτη».[1] Σε αυτό εξιστορείται ο βίος της Ιωάννας, μιας γυναίκας, η οποία προσποιούμενη ότι ήταν άντρας, κατάφερε να αναρριχηθεί στην ιεραρχία της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και να φτάσει μέχρι και το αξίωμα του Πάπα. Το μυθιστόρημα βασίζεται στο σχετικό μεσαιωνικό θρύλο της Πάπισσας Ιωάννας, σύμφωνα με τον οποίο μια γυναίκα βρέθηκε στο θρόνο του Βατικανού κατά την περίοδο 855 - 858. Το έργο συνάντησε την σφοδρή αντίδραση της Εκκλησίας της Ελλάδος, που με την υπ' αριθμόν 5688/04-04-1866 εγκύκλιο της Ιεράς Συνόδου το απαξίωσε «ως αντιχριστιανικόν και κακόηθες».

Η Πάπισσα, κάρτα παιχνιδιού 1450.

Δομή και υπόθεση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
 Η ενότητα αυτή δεν τεκμηριώνεται επαρκώς με παραπομπές. Παρακαλούμε βοηθήστε προσθέτοντας την κατάλληλη τεκμηρίωση. Ατεκμηρίωτο υλικό μπορεί να αμφισβητηθεί και να αφαιρεθεί. (Η σήμανση τοποθετήθηκε στις 30/03/2024)

Η Πάπισσα Ιωάννα έχει τον υπότιτλο «μεσαιωνική μελέτη»[2] και το βιβλίο, εκτός από την καθαυτό αφήγηση (στην οποία υπάρχουν συχνά υποσημειώσεις με επιπρόσθετο πληροφοριακό υλικό), συνοδεύεται από άλλες τρεις ενότητες: έναν πρόλογο του συγγραφέα προς τους αναγνώστες με πληροφορίες ενημερωτικές για την προϊστορία του έργου, την έρευνα, τις πηγές, το ύφος αλλά και την κριτική διάθεση με την οποία αντιμετώπιζε τα εκκλησιαστικά πράγματα, μία εκτενή εισαγωγή με παρουσίαση όλων των μαρτυριών για την ύπαρξη της Πάπισσας Ιωάννας και την ιστορία της, και μία ενότητα με εκτενείς σημειώσεις στο τέλος του έργου, όπου παρατίθενται άλλα ιστορικά στοιχεία και σχόλια.

Η κυρίως αφήγηση εξιστορεί τη ζωή της Ιωάννας από τη γέννηση έως το τέλος της ζωής της. Ξεκινά από την ιστορία των γονέων της, δύο ιεραποστόλων και συνεχίζει με την ένταξή της στον βίο της μοναχής σε νεαρή ηλικία, τη γνωριμία και τον έρωτά της για τον μοναχό Φρουμέντιο, τα ταξίδια τους -με την Ιωάννα μεταμφιεσμένη σε άντρα- στη Γερμανία, στην Ελβετία και τη Γαλλία, τη μακροχρόνια παραμονή τους στην Αθήνα και την εγκατάσταση της Ιωάννας στη Ρώμη, την άνοδό της στην εκκλησιαστική ιεραρχία που την οδήγησε τελικά στο παπικό αξίωμα, την ερωτική της σχέση με τον θαλαμηπόλο της, την εγκυμοσύνη και τέλος την αποβολή και τον θάνατό της κατά τη διάρκεια μιας λιτανείας.

Ιστορία του έργου

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το πολύκροτο έργο εκδόθηκε στις αρχές του 1866. Ο Ροΐδης στον πρόλογο του έργου ισχυρίζεται ότι άκουσε για πρώτη φορά τον μεσαιωνικό θρύλο για την Πάπισσα Ιωάννα όταν ήταν παιδί στη Γένοβα, όπου ζούσε με την οικογένειά του. Η ιστορία τον εντυπωσίασε και αργότερα κατά την πολύμηνο διαμονή του στη Γερμανία (1855-1856) συγκέντρωσε υλικό για την εποχή, το οποίο συμπλήρωσε ταξιδεύοντας στην Ιταλία αλλά κι επισκεπτόμενος την Εθνική Βιβλιοθήκη στην Αθήνα. Εκεί, οι αδιάκοπες αιτήσεις μεσαιωνικών βιβλίων, «ἅτινα οὔτε ἐγνώριζον οὔτε εὐκόλως ἀνεύρισκον οἱ τότε βιβλιοφύλακες, ἠνάγκασαν μάλιστα τὸν ἐφορεύοντα Παναγιώτην Σοῦτσον νὰ λύῃ τὰ ἑκάστοτε ἐγειρόμενα ζητήματα δίδων εἰς τὸν Ροΐδην μίαν κλίμακα καὶ τὴν ἄδειαν ν' ἀναζητῇ ὁ ἴδιος τὰ συναξάρια».[3]

Μέχρι τοῦδε περιωρίσθην, σεβαστοί μοι Ἱεράρχαι, εἰς τὸ νὰ καταστήσω ψηλαφητὸν εἰς ὑμᾶς ὅτι, ὅσον ἀντιχριστιανικὴ καὶ ἂν ὑποτεθῇ ἡ «Ἰωάννα», μυριάκις ἀντιχριστιανικώτεραι εἶναι αἱ ὑμέτεραι ὕβρεις, ἀπειλαὶ καὶ ἐπικλήσεις τοῦ εἰσαγγελέως, ἤδη δὲ θέλω ἐξετάσῃ, μὲ τὴν ἀδειάν σας, ἂν τῷ ὄντι τὴν θρησκείαν ἢ ΑΛΛΟ ΤΙ ἐχλεύασεν ὁ συγγραφεὺς τοῦ καταδικασθέντος βιβλίου.

Εμμ. Ροΐδης, «Ὀλίγαι λέξεις εἰς ἀπάντησιν … τῆς ἐγκυκλίου τῆς Ἱερᾶς Συνόδου», σελ. 305

Ο μύθος της Πάπισσας Ιωάννας ήταν αρκετά διαδεδομένος και είχε απασχολήσει και στο παρελθόν ιστορικούς και λογοτέχνες, επομένως ο Ροΐδης είχε στη διάθεσή του αρκετά κείμενα από τα οποία άντλησε υλικό για το θέμα του. Τα κείμενα που χρησιμοποίησε κυρίως ο Ροΐδης είναι η μελέτη του Fridericus Spanhemius (1631) Disquisitio historica de papa foemina inter Leonem IV et Benedictum III,[4] για τις ιστορικές πληροφορίες της εισαγωγής, και το έμμετρο αφήγημα Papessa (1804), του Giambattista Casti.

Η δημοσίευση του έργου αντιμετώπισε αμέσως αρνητική κριτική από εκπροσώπους της Εκκλησίας, εξαιτίας της τολμηρότητας κάποιων σκηνών και κυρίως της κριτικής που ασκούσε ο Ροΐδης σε συγκεκριμένες πρακτικές της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Στις επιθέσεις εναντίον του Ροΐδη πρωτοστάτησε αρχικά ο κληρικός Μακάριος ο Καρυστίας, με άρθρα στον Τύπο, και αργότερα ενεπλάκη και η Ιερά Σύνοδος που με εγκύκλιό της αναθεμάτισε το έργο ως «κακόηθες καὶ βλάσφημον» και ζήτησε την παρέμβαση του κράτους για την απαγόρευση της κυκλοφορίας του βιβλίου, κάτι που τελικά δεν έγινε. Το θέμα αυτό φαίνεται πως απασχόλησε για αρκετό καιρό τον Τύπο της εποχής, αλλά οι απόψεις των αρθρογράφων ήταν διχασμένες.

Ο Ροΐδης απάντησε στις επιθέσεις αρχικά με τα σατιρικά κείμενα «Ἡ Πάπισσα Ίωάννα καὶ ἡ ἠθική. Ἐπιστολαὶ ἑνὸς Άγρινιώτου» και στη συνέχεια με το κείμενο «Ὁλίγαι λέξεις εἰς ἀπάντησιν τῆς ὑπ' ἀρ. 5688 ἐγκυκλίου τῆς Ἱεράς Συνόδου κατὰ τῆς Παπίσσης Ἰωάννας». Στο πρώτο κείμενο εξέταζε την Πάπισσα παράλληλα με άλλα σατιρικά κείμενα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, με κύριο στόχο να αποδείξει σε όσους επαινούσαν μεν το έργο, αλλά κατηγορούσαν την αθυροστομία του, ότι σε όλα τα σατιρικά κείμενα η αθυροστομία ήταν αναγκαία, ενώ στο δεύτερο ανασκεύαζε τις κατηγορίες της Ιεράς Συνόδου, διανθίζοντας παράλληλα την επιχειρηματολογία του με χιούμορ: για παράδειγμα αναγνώριζε ότι χάρη στην Ιερά Σύνοδο το βιβλίο του αναγνώστηκε και έγινε διάσημο στο ευρύ κοινό, ενώ αλλιώς θα παρέμενε γνωστό μόνο σε κάποιους λογίους![5]

Βεβαίως, η κριτική στο έργο αυτό δεν ασκήθηκε μόνο από την Εκκλησία, αλλά και από πολλούς λόγιους της εποχής, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Ιδιαίτερα έντονη κριτική δέχτηκε από τον Γάλλο Ζυλ Μπαρμπέ ντ’ Ωρεβιγύ (Jules Barbey d'Aurevilly). Ο ντ' Ωρεβιγύ επιτέθηκε στον Ροΐδη με άρθρο του στην εφημερίδα Constitutionel των Παρισίων στις 9 Απριλίου 1878, δώδεκα χρόνια μετά την πρώτη δημοσίευση του έργου. Μεταξύ άλλων, έγραφε:

Ὁ κ. Ροΐδης κάνει τὸν ἐλαφρὸ. Εἶναι ὁ ταρτοῦφος τῆς ἐλαφρότητος. Καμώνεται καὶ λέει ὅτι βασική του ἐπιδίωξις […] ἦταν τὸ μυθιστόρημα, ἐνῶ τὸ κύριο […] ἦταν ἡ Ἱστορική διατριβή, μὲ τὴν ὁποία […] προσπαθεῖ νὰ ἀποδείξῃ, ὡς ἀληθινὸ ἕνα γεγονός […] ἀνυπόστατο, ποὺ τὸ ἀρνήθηκαν καὶ οἱ Διαμαρτυρόμενοι ἀκόμα.[6]

Σε αντίθεση προς την καυστική απάντηση προς την Εκκλησία, η αντίδραση του Ροΐδη περιορίσθηκε τώρα σε μια επιστολή προς τον ντ’ Ωρεβιγύ με ημερομηνία 1η Μαΐου 1878. Χαρακτηριστικό είναι ότι στο γράμμα του αυτό λέει πως η Πάπισσα Ιωάννα είναι νεανικό του αμάρτημα:

Ἐκεῖνο ποὺ σεῖς ἐκλαμβάνετε ὡς ἔργο μίσους, δὲν εἶναι παρὰ ἕνα ξέσκασμα μαθητοῦ, ἕνα νεανικὸ ἁμάρτημα, καὶ πρῶτος ἐγὼ ἀναγνώρισα τὶς ἀτέλειες καὶ τὶς ὠμότητες τοῦ ὕφους.[7]

Αντιδράσεις για την Πάπισσα δεν έλειψαν ούτε και στον 20ό αιώνα: το 1940, όταν ετοιμαζόταν έκδοση των Απάντων του Ροΐδη από τον Σύλλογο προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, η κυβέρνηση απαγόρευσε την επανέκδοση του μυθιστορήματος.[8]

Ο Ροΐδης αντιμετώπισε αντιδράσεις και για την λογοτεχνική πλευρά του έργου, αφού κατηγορήθηκε για «λογοκλοπή» από τις πηγές που χρησιμοποίησε.[9] Αργότερα όμως, η Πάπισσα Ιωάννα αναγνωρίστηκε ως ένα από τα πιο πρωτοποριακά μυθιστορήματα της ελληνικής πεζογραφίας του 19ου αιώνα, όχι μόνο χάρη στο επιμελημένο ύφος του αλλά και λόγω της αντιρομαντικής διάθεσής του, η οποία θεωρήθηκε πρόδρομος της στροφής προς τον ρεαλισμό που πραγματοποιήθηκε στην ελληνική πεζογραφία μετά την εμφάνιση της γενιάς του 1880.[10]

Αποδόσεις του έργου στη δημοτική

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κατά καιρούς, πολλοί συγγραφείς θέλησαν να αποδώσουν την Πάπισσα Ιωάννα στην καθομιλουμένη. Αξίζει να αναφερθεί η απόδοση του Γεωργίου Τσουκαλά το 1954,[11] που γνώρισε πολλές επανεκδόσεις, του Αντώνη Σιμιτζή το 1993,[12] του Μάριου Βερέττα (αντικριστά με το πρωτότυπο) το 2005[13] και του Δημήτρη Καλοκύρη το 2005,[14][15] και, πιο πρόσφατα, σε μεταγραφή στη δημοτική και επιμέλεια του Δημήτρη Φύσσα.[16] Οι προσπάθειες αυτές, ειδικότερα αυτή του Δημήτρη Καλοκύρη, δέχτηκαν μεγάλη κριτική για την αδυναμία μεταφοράς λογοπαιγνίων με αποτέλεσμα την απώλεια της ειρωνείας του Ροΐδη, αλλά και για την ανεπιτυχή μετάφραση όρων. Ο ίδιος ο Ροΐδης εναντιωνόταν στην μετάφραση κειμένου ενός γλωσσικού τύπου σε άλλον τύπο της ίδιας γλώσσας: παρότι είχε αρχικά επιτρέψει στον Παναγιώτη Βεργωτή την απόδοση του έργου του Πέτρος Β΄ της Βραζιλίας στην δημοτική, σε επιστολή του προς τον φίλο του ποιητή Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, αναφέρει ότι το μετάνιωσε και εκφέρει την άποψη ότι η «μετάφρασις κειμένων ἐντὸς τῆς ἰδίας γλώσσης κρύπτει πολλοὺς κινδύνους, ὧν, ἕως ἐσχάτως, δὲν εἶχον συλλάβει τὸ μέγεθος».[17]

Το ζήτημα του αφορισμού

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η υπόθεση της καταδίκης του μυθιστορήματος Πάπισσα Ιωάννα, είχε δημιουργήσει κάποια σύγχυση ως προς το αν υπήρξε αφορισμός του Ροΐδη. Για αφορισμό λόγω της συγγραφής της Πάπισσας κάνει λόγο η αθηναϊκή εφημερίδα Σκριπ στο φύλλο της 9ης Ιανουαρίου 1904, στην πρώτη σελίδα του οποίου αναφέρεται:

Τὴν 2 μ.μ. χθὲς ἔγινεν ἡ κηδεία τοῦ Ἐμμανουῆλ Ροΐδου […] εἰς τὸ Ἅ΄ Νεκροταφεῖον, μία κηδεία σεμνὴ καὶ συγκινητική. Προηγεῖτο εἷς ἱερεύς μόνον […] οἱ ἀκολουθήσαντες ἐκτὸς τῶν συγγενῶν καὶ τῶν φίλων ἦσαν λόγιοι καὶ δημοσιογράφοι […] Ὡς γνωστόν, ὁ Ροΐδης, ἀπὸ τῆς ἐποχῆς καθ' ἣν συνέγραψε τὴν "Πάπισσαν Ἰωάνναν", εἶχεν ἀφορισθεῖ ὑπὸ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου διὰ θρησκευτικούς λόγους. Προχθὲς τὴν πρωίαν, ἐνῶ ὁ συγγραφεὺς ἔπνεε τὰ λοίσθια, ἡ Ἱερὰ Σύνοδος προέβη εἰς τὴν ἄρσιν τοῦ ἀφορισμοῦ μεθ' ὃ ὁ ἑτοιμοθάνατος ἐκοινώνησε τῶν ἀχράντων μυστηρίων.[18]

Εν τούτοις, για το ζήτημα αυτό, ο βιογράφος και ανιψιός του Ροΐδη, Ανδρέας Ανδρεάδης, αναφέρει:

Ὁ Ροΐδης, ἐφ' ὅσων γνωρίζω, οὐδέποτε ἀφωρίσθη· διὰ τοῦτο ἐξηκολούθησε τελῶν τὰ θρησκευτικά του καθήκοντα, ὁσάκις δὲ διωρίζετο εἰς δημοσίαν ὑπηρεσίαν ἐφρόντιζε νὰ ὀμνύῃ τὸν νενομισμένον ὅρκον πρὸ τοῦ ἱερέως τῆς ἐνορίας του. Διὰ τοῦτο δ' ἐπίσης δὲν ἐδέησε, ὅπως ἀνέγραψαν τινὲς ἐφημερίδες, ν' ἀρθῇ ὁ ἀφορισμός, ὅπως μεταλάβῃ τῶν ἄχραντων μυστηρίων καὶ κηδευθῇ χριστιανικῶς.[19]

Πράγματι, φαίνεται πως η εγκύκλιος στρεφόταν μόνο κατά του βιβλίου και όχι κατά του ιδίου του Ροΐδη.[20]

Χαρακτήρας

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ύφος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το κυριότερο χαρακτηριστικό των κειμένων του Ροΐδη είναι η ιδιαιτερότητα του ύφους του. Για τον τρόπο γραφής του έχει ειπωθεί πως «εισήγαγε στη λογοτεχνία το νόημα του ύφους».[21] Τα δύο βασικά στοιχεία του ιδιαίτερου ύφους του, που εντοπίζονται και στην Πάπισσα Ιωάννα αλλά και στα άλλα κείμενά του, με αποτέλεσμα περιπαικτικό και κωμικό, είναι:

  • η παράθεση ασυμβίβαστων εννοιών: «εἰς Ἀκυΐσγρανον, πόλιν περίφημον διὰ τὰ ἅγια λείψανα καὶ διὰ τὰς βελόνας»[22]
  • και οι απροσδόκητες παρομοιώσεις: «ὑπέπεσε κατὰ τὰς πρώτας ἡμέρας εἰς τὴν μοναστηριακὴν ἐκείνην χαύνωσιν, ἥτις καταλαμβάνει τὰς νεήλυδας εἰς τὰ κοινόβια, ὡς ἡ ναυτίασις τοὺς κατὰ πρῶτον πατοῦντας ἐπὶ πλοίου» [23]

Στον πρόλογο της Πάπισσας ερμηνεύει αυτές τις υφολογικές επιλογές ως τρόπο να διατηρήσει αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη:

Ἄγγλος τις συγγραφεύς, ὁ Swift νομίζω, διηγεῖται ὅτι οἱ κάτοικοι, δὲν ἐνθυμοῦμαι τίνος τόπου, εἶναι τοσούτῳ ἀπαθεῖς καὶ ἀπρόσεκτοι, ὥστε ὁσάκις ἀποτείνεταί τις πρὸς αὐτούς, πρέπει νά κτυπᾷ ἐκ διαλειμμάτων τὴν κεφαλήν των διὰ ξηρᾶς κολοκύνθης, ἵνα μὴ ἀποκοιμῶνται, ἐνῶ ὁμιλεῖ. Τοιοῦτόν τι ἀνθυπνωτικόν φάρμακον ἐσκέφθην κἀγὼ νὰ μεταχειρισθῶ κατὰ τῆς ἀπαθείας τοῦ Ἕλληνος ἀναγνώστου˙ ἐν ἐλλείψει δὲ κολοκύνθης ἐπροσπάθησα νὰ ἐξορκίσω τὰ χασμήματα καταφεύγων ἀνὰ πᾶσαν σελίδαν εἰς ἀπροσδοκήτους παρεκβάσεις, ἰδιοτρόπους παρομοιώσεις ἢ ἀλλοκότους λέξεων συγκρούσεις˙περιβάλλων ἑκάστην ἰδέαν δι’ εἰκόνος, οὕτως εἰπεῖν, ψηλαφητῆς, καὶ αὐτὰ ἀκόμη τὰ σοβαρώτερα τῆς θεολογίας ζητήματα στολίζω διὰ κροσσίων, θυσσάνων καὶ κωδωνίσκων ὡς ποδιάν Ἱσπανῆς χορευτρίας.

Οι παρομοιώσεις και τα άλλα χιουμοριστικά τεχνάσματα του Ροΐδη χαρακτηρίστηκαν συχνά από μελετητές ως επίδειξη πνεύματος,[24] αλλά αναγνωρίζονται από άλλους ως οργανικό στοιχείο της γραφής που εξυπηρετεί συγκεκριμένη λειτουργικότητα, αυτήν της άσκησης κριτικής.[25]

Τεχνική

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ἀλλὰ ν’ ἀνυμνῶσι τὴν «Ἰωάνναν» ὡς εὐφυέστατον καὶ νοστιμώτατον βιβλίον, καὶ ἔπειτα νὰ κατηγορῶσιν ὡς ἄσεμνον, εἴρωνα καὶ σαρκαστικὸν συγγραφέα, ὁμολογοῦντα ἀπερικαλύπτως εἰς τὸ προοίμιόν του ὅτι ἠκολούθησε τὰ ἴχνη τοῦ Ἅινε καὶ τοῦ Βύρωνος, τοῦτο οὔτε νὰ τὸ ἐννοήσω δύναμαι οὔτε νὰ τὸ χωνεύσω˙ εἶναι τὸ αὐτὸ πρᾶγμα ὡς νὰ ἐκατηγόρουν εὐσεβῆ καθολικὸν ὅτι κάμνει τὸν σταυρὸν του μὲ τὰ τέσσαρα δάκτυλα, χορεύτριαν ὅτι δεικνύει τὰς κνήμας της, ταῦρον διότι ἔχει κέρατα ἤ ἱεροκήρυκα διότι λέγει ἀνοησίας

Εμμ. Ροΐδης, «Ἡ Πάπισσα Ἰωάννα καὶ ἡ ἠθική. Ἐπιστολαί ἑνὸς Ἀγρινιώτου» σελ. 342

Εκτός από το ύφος της Πάπισσας, ιδιάζουσα είναι και η τεχνική της. Η αφήγηση ακολουθεί ευθύγραμμη πορεία, από την ιστορία των γονέων της Ιωάννας έως και τον θάνατό της. Σε μερικά σημεία όμως γίνονται κάποιες προδρομικές αφηγήσεις που αναφέρονται στην μελλοντική εξέλιξη της Ιωάννας και την ανάρρησή της στον παπικό θρόνο. Αυτό το γεγονός εξάλλου είναι ήδη γνωστό σε όσους είχαν διαβάσει τον πρόλογο και την εισαγωγή του έργου. Ένα άλλο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι η απουσία διαλόγου μεταξύ των προσώπων. Αυτό, σε συνδυασμό με την απουσία πλοκής (αφού το τέλος του έργου είναι ήδη γνωστό) υπονομεύει τις καθιερωμένες λογοτεχνικές συμβάσεις και φέρνει το μυθιστόρημα πιο κοντά στην ιστοριογραφία.[26] Παράλληλα, το μυθιστόρημα παρουσιάζει μια ιδιόρρυθμη σχέση με τις πηγές του. Τα κείμενα από τα οποία άντλησε το υλικό του ο Ροΐδης συμπλέκονται στην σύνθεση της Πάπισσας με ποικίλους τρόπους: πολλά σημεία είναι χωρία αυτούσια ειλημμένα από άλλα κείμενα, κάτι που επισημαίνεται από τον Ροΐδη στο παράρτημα με τις σημειώσεις. Πολλές φορές τα λόγια των ηρώων είναι αποσπάσματα λειτουργικών και άλλων θρησκευτικών κειμένων. Ιδιαίτερος είναι και ο ρόλος των υποσημειώσεων, οι οποίες συχνά διορθώνουν ή διαψεύδουν γεγονότα που αναφέρθηκαν στην κυρίως αφήγηση ή συνεχίζουν την εξιστόρηση περιστατικών της κυρίως αφήγησης.[27] Τέλος, πρωτοποριακό γνώρισμα της σύνθεσης του μυθιστορήματος είναι η αυτοαναφορικότητα, δηλαδή η εμπλοκή του συγγραφέα στην αφήγηση με αποστροφές προς τον αναγνώστη και με αναφορές στην διαδικασία γραφής του έργου που διαλύουν την εντύπωση της αληθοφάνειας των γραφομένων, που ήταν κυρίαρχη σύμβαση του μυθιστορήματος.[28] Για αυτές τις ιδιάζουσες τεχνικές αλλά και για το έντονο στοιχείο της παρωδίας η Πάπισσα Ιωάννα έχει χαρακτηριστεί από την κριτική ως «αντιμυθιστόρημα»[29] ή «μεταμυθιστόρημα».[30]

Το αντικείμενο και τα μέσα της κριτικής

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
 Η ενότητα αυτή δεν τεκμηριώνεται επαρκώς με παραπομπές. Παρακαλούμε βοηθήστε προσθέτοντας την κατάλληλη τεκμηρίωση. Ατεκμηρίωτο υλικό μπορεί να αμφισβητηθεί και να αφαιρεθεί. (Η σήμανση τοποθετήθηκε στις 30/03/2024)

Η σημασία της Πάπισσας Ιωάννας μπορεί να ερμηνευτεί μέσα από την εξέταση του πνευματικού κλίματος της εποχής όπου γράφτηκε. Στην ελληνική λογοτεχνία από το 1830 έως το 1880 κυριαρχούσε ο ρομαντισμός και οι κύριες τάσεις της πεζογραφίας της περιόδου αυτής ήταν οι ρομαντικές ερωτικές ιστορίες και τα ιστορικά μυθιστορήματα. Παράλληλα, ο ευρωπαϊκός ρομαντισμός είχε στρέψει το ενδιαφέρον του στον μεσαίωνα, για τον οποίο είχε καλλιεργήσει μία εξιδανικευμένη εικόνα, ενώ τα ίδια χρόνια στην Ελλάδα αρκετοί λόγιοι έθεταν το ζήτημα της «αποκατάστασης» της θέσης του Βυζαντίου στην ελληνική ιστορία, για την οποία διαμορφωνόταν η τριμερής διαίρεση «αρχαιότητα-μέσοι χρόνοι-νεότερη εποχή». Ο Ροΐδης, που ήταν κριτική προσωπικότητα και σε όλα τα κείμενά του σχολίαζε -συχνά σατιρίζοντας- την πνευματική και κοινωνική κατάσταση της χώρας, με την Πάπισσα Ιωάννα εξέφρασε την αντίθεσή του στις κυρίαρχες ιδεολογικές και λογοτεχνικές τάσεις της εποχής.

Το αντικείμενο της κριτικής

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Μετὰ τὴν νίκην, φοβούμενος ὁ ἅγιος αὐτοκράτωρ [ενν. ο Καρλομάγνος] μὴ ἀναγκασθῇ καὶ πάλιν ὑπὸ τῶν ἀγριανθρώπων ἐκείνων νὰ διακόψῃ τὰς εὐσεβεῖς αὐτοῦ ἀσχολίας, ἀπεφάσισεν ἢ πάντας τοὺς νικηθέντας νὰ εξολοθρεύσῃ ἢ ἑκόντας ἄκοντας ὅλους νὰ βαπτίσῃ. Οὐδεὶς ποτὲ ἱεροκῆρυξ κατώρθωσε πλείονας ἀπίστους ἐν βραχεῖ χρόνῳ νὰ χριστιανίσῃ• ἀλλ’ ἡ εὐγλωττία τοῦ Φράγκου κατακτητοῦ ἦτο ἀκαταμάχητος. «Πίστευσον ἢ σὲ φονεύω», ἔλεγεν εἰς τὸν δεσμώτην Σάξωνα, εἰς οὗ τὰ ὄμματα ἤστραπτεν ὡς πειστικώτατον ἐπιχείρημα ἡ μάχαιρα τοῦ δημίου, καὶ ὅλος ἐκεῖνος ὁ ὄχλος ἐπήδα εἰς τὴν κολυμβήθραν ὡς αἱ νῆσσαι εἰς τοὺς λάκκους, ἀφοῦ βρέξῃ.

Εμμανουήλ Ροΐδης, Η Πάπισσα Ιωάννα, σελ. 118.

Ήδη από τον πρόλογο ο Ροΐδης προϊδεάζει τους αναγνώστες ότι είναι πιθανό να ενοχληθούν από την ελευθεριότητα κάποιων σκηνών του βιβλίου αλλά κυρίως από την παρουσίαση των αρνητικών πλευρών της μεσαιωνικής εκκλησιαστικής ιστορίας (τις οποίες ονομάζει «εκκλησιαστικόν βόρβορον») και κάποιες κριτικές παρατηρήσεις για την σύγχρονή του Ορθόδοξη Εκκλησία. Διευκρινίζει όμως ότι η διάθεσή του δεν είναι πολεμική εναντίον της Εκκλησίας, αλλά αξιοποιεί οποιοδήποτε περιστατικό θεωρεί αξιοκατάκριτο και σατιρίζει οτιδήποτε είναι δυνατό να προκαλέσει γέλιο, ανεξαρτήτως από το περιβάλλον από το οποίο προέρχεται. Στην συνέχεια παραθέτει κάποιες σκέψεις του για τις πρακτικές της Ορθόδοξης Εκκλησίας, οι οποίες κατά την γνώμη του καθιστούν την άσκηση της λατρείας απεχθή για τους πιστούς.[31]

Στην καθαυτό αφήγηση, ακριβώς όπως είχε προεξαγγείλει στον πρόλογο, παρουσιάζει μία άκρως αρνητική εικόνα του δυτικού κυρίως, αλλά και του ελληνικού μεσαίωνα, καθώς και της σύγχρονης εκκλησιαστικής ζωής. Ένα στοιχείο στο οποίο επιμένει ιδιαίτερα είναι η ερωτική δραστηριότητα των μοναχών: ο πατέρας της Ιωάννας ήταν μοναχός που γνώρισε τη μητέρα της όταν του την πρόσφερε ένας υπηρέτης με αντάλλαγμα το δόντι ενός Αγίου[32]· η Ιωάννα ακολούθησε την μοναστική ζωή επειδή στον ύπνο της εμφανίστηκε μία Αγία που της εκθείασε τα αγαθά της ζωής στο μοναστήρι λέγοντας ότι οι μοναχές απολαμβάνουν τις επισκέψεις εραστών και πολυτελή ζωή, ενώ διαδίδουν το ψεύδος ότι περνούν τη ζωή τους με προσευχές και στερήσεις.[33] Επιπλέον ο Ροΐδης παρουσιάζει τους καθολικούς ιερείς ως αγράμματους,[34] πρόθυμους να παραβιάσουν τη νηστεία βαφτίζοντας ψάρι το κρέας,[35] και τους ανώτερους κληρικούς ενδιαφερόμενους μόνο για ραδιουργίες, υλικές απολαύσεις και απόκτηση δόξας και χρημάτων.[34]

Στο κεφάλαιο όπου αφηγείται την παραμονή της Ιωάννας στην Αθήνα ο Ροΐδης αναφέρεται εκτενώς στην Ορθόδοξη Εκκλησία και με πολλές αφορμές παρουσιάζει και τους ορθόδοξους ιερείς ενδιαφερόμενους μόνο για τα επίγεια αγαθά, επιρρεπείς στην παραβίαση της νηστείας και στις ερωτικές προσφορές της Ιωάννας,[36] κυρίως όμως κατηγορεί την Ορθόδοξη Εκκλησία για τυπολατρία και συντηρητισμό[37] καθώς και για χαρακτηριστικά που κατά τη γνώμη του απομακρύνουν τους πιστούς από την άσκηση της λατρείας, όπως η μεγάλη διάρκεια της λειτουργίας και η αισθητική των αγιογραφιών και της βυζαντινής ψαλμωδίας (την οποία ονομάζει «ρινοφωνία»).[38]

Στην απάντησή του προς την εγκύκλιο της Ιεράς Συνόδου διατυπώνει παρόμοιες απόψεις, υποστηρίζοντας ότι στόχος της κριτικής του δεν ήταν η θρησκεία και η πίστη, αλλά όσες πρακτικές θεωρούσε ότι ήταν διαστρεβλώσεις του νοήματος της θρησκείας.[39]

Ὁ ἥλιος ἀνέτελλεν ὄπισθεν τοῦ Ὑμηττοῦ στιλπνὸς καὶ ἀνέφελος ὡς ὁ ὡριμάσας τὰ μῆλα τῆς Ἐδέμ, ὅτε οἱ τρεῖς ὁδοιπόροι παραμείψαντες τὸ Ποικίλον εἰσῆλθον εἰς τὴν πόλιν τοῦ Ἀδριανοῦ. Πλῆθος Ἀθηναίων συνέρρεον πανταχόθεν εἰς τὰς ἐκκλησίας, ἵνα πανηγυρίσωσι τὴν «Κυριακήν τῆς Ὀρθοδοξίας» ἤτοι τῆς ἀναστηλώσεως τῶν ἁγίων εἰκόνων• ὑπὸ τούτων φερόμενοι εἰσῆλθον οἱ τρεῖς ὁδοιπόροι εἰς τὸ Θησεῖον, ὅπερ ἦτο χριστιανικὴ ἐκκλησία, ἀφιερωμένη τῷ Ἁγ. Γεωργίῳ. Ὁ χριστιανισμός κατέπνιξε τὴν εἰδωλολατρείαν καὶ ἐν τούτοις τὸ ἄκακον τοῦτο θῦμα κατέστησε τὸν φονέα του γενικὸν κληρονόμον, κληροδοτῆσαν αὐτῷ τοὺς ναούς, τὰς τελετάς, τὰς θυσίας, τοὺς μάντεις, τοὺς ἱερεῖς καὶ τοὺς ὀνειροκρίτας. Ταῦτα πάντα παραλαβόντες οἱ χριστιανοὶ μετεσχημάτισαν ὁπωσοῦν πρὸς χρῆσίν των, ὡς οἱ λογοκλόποι τὰς ξένας ἰδέας, ὀνομάσαντες ἐκκλησίας τοὺς ναούς, τοὺς βωμοὺς θυσιαστήρια, τὰς πομπὰς λιτανείας καὶ τοὺς θεοὺς Ἁγίους. Ἅγ. Νικόλαον τὸν Ποσειδῶνα, τὸν Πᾶνα Ἅγ. Δημήτριον καὶ Ἀπόλλωνα τὸν Ἅγ. Ἠλίαν• ἀλλ’ εἰς τούτους προσήρτησαν οἱ ἱερεῖς, ἵνα τοὺς καταστήσωσι σεβαστοτέρους, καὶ μακρὰν γενειάδα, ὡς αἱ προαγωγοὶ τῆς Ρώμης ξανθὴν φενάκην εἰς τὰς ὑποτρόφους των, ἵνα ἑλκύωσι πλείονας πελάτας.

Εμμανουήλ Ροΐδης, Η Πάπισσα Ιωάννα, σελ. 188-189.

Όμως η κριτική του Ροΐδη δεν στρέφεται μόνο εναντίον του μεσαίωνα, αλλά κυρίως στοχεύει στην σύγχρονη με αυτόν εποχή. Αντικείμενο της κριτικής του, εκτός από την Εκκλησία, είναι καταστάσεις και προσωπικότητες της σύγχρονης κοινωνικής και πνευματικής ζωής, καθώς και οι συμβάσεις των λογοτεχνικών έργων. Συχνά αντιμετωπίζει ειρωνικά τους αρχαϊστές: «ὁ βήχας, ἤ ὁ βὴξ, ἄν ἀρχαΐζης, ἀναγνῶστα».[40] Εξάλλου ο ίδιος ήταν υποστηρικτής της δημοτικής στα θεωρητικά του κείμενα, αν και έγραφε μόνο στην καθαρεύουσα αφού, όπως τόνιζε, δεν είχε διδαχθεί ποτέ να χρησιμοποιεί τη δημοτική. Με μεγαλύτερη ειρωνεία αντιμετωπίζει τους υποστηρικτές της αρχαΐζουσας στις Επιστολές ενός Αγρινιώτου, στις οποίες χρησιμοποιεί και απλούστερη γλώσσα, υποδυόμενος έναν απλό γιατρό και όχι κάποιον λόγιο. Πολύ συχνά αναφέρεται στο ρομαντικό κλίμα της λογοτεχνίας της εποχής, στις ερωτικές ιστορίες που διάβαζαν με ευχαρίστηση οι αναγνώστες και στις υπερβολές των ρομαντικών συγγραφέων (χαρακτήριζε «δίποδα του ρομαντικού θηριοτροφείου»[41] τους απελπισμένους ερωτευμένους ήρωες) και κυρίως του Παναγιώτη Σούτσου, για τον οποίο έλεγε ότι κατασκεύαζε «ποιήματα ἄνευ ποιήσεως».

Σάτιρα και παρωδία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η κριτική, εκτός από την άμεση έκθεση περιστατικών, επιτυγχάνεται με τους διαρκείς συσχετισμούς που κάνει ο συγγραφέας ανάμεσα στην εποχή στην οποία διαδραματίζεται το έργο και στο παρόν της συγγραφής του, που εμφανίζονται κυρίως με την μορφή παρομοιώσεων.[42] Για παράδειγμα, σε μία περιγραφή γαλήνιας θάλασσας, γράφει: «ἡ θάλασσα ἐκοιμᾶτο ὡς ἐπίσκοπος μετὰ τὸ γεῦμα»,[43] ενώ εξιστορώντας ένα δύσκολο ταξίδι των ηρώων χαρακτηρίζει τον δρόμο σκοτεινό και δύσβατο «ὡς τὸ ὕφος τῆς Νέας Σχολῆς»,[44] αναφερόμενος στο δοκίμιο Νέα Σχολή του γραφομένου λόγου του Παναγιώτη Σούτσου, ο οποίος υποστήριζε την «ανάσταση» της αρχαίας ελληνικής γλώσσας.

Μία άλλη ανάλογη λειτουργία των παρομοιώσεων είναι η σύγκριση στοιχείων που προέρχονται από διαφορετικά περιβάλλοντα, με αποτέλεσμα συχνά κωμικό, που γελοιοποιεί το πρώτο σκέλος της σύγκρισης: «Ἡ Ἀγγλία εἶχε τότε τὸ μονοπώλιον τῶν θεολόγων ὡς σήμερον τὸ τῶν ἀτμομηχανῶν».[45]

Παράλληλα με την κριτική μέσω της σάτιρας ο Ροΐδης αξιοποιεί και την παρωδία, με στόχο να ειρωνευτεί τις συμβάσεις των λογοτεχνικών και άλλων κειμένων, την σοβαρότητα των γεγονότων που αφηγείται και κατ' επέκταση και την σπουδαιότητα του ιστορικού παρελθόντος.[46] Ενδεικτικό παράδειγμα είναι η χρήση αποσπασμάτων από θρησκευτικά κείμενα σε τελείως διαφορετικά περιβάλλοντα, όπως σε σκηνές γευμάτων ή σε ερωτικές επιστολές.

Προσαρμογές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εκδόσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Το 1954, κυκλοφόρησε μετάφραση του μυθιστορήματος στα αγγλικά από τον Λόρενς Ντάρελ με τίτλο The Curious History of Pope Joan (Η παράξενη ιστορία της Πάπισσας Ιωάννας) από τις εκδόσεις Derek Verschoyle.[47]
  • Ο Βαγγέλης Ραπτόπουλος εξέδωσε το 2000 μια διασκευή του μυθιστορήματος με τίτλο Η απίστευτη ιστορία της Πάπισσας Ιωάννας που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κέδρος, το οποίο αφιέρωσε τον Εμμανουήλ Ροΐδη.[48]
  • Το 2015, κυκλοφόρησε «Η Πάπισσα Ιωάννα» με τον υπότιτλο Μεσαιωνικό εικονογραφημένο από τον σκιτσογράφο Λευτέρη Παπαθανάση και τις εκδόσεις ΚΨΜ.[49][50]
  • Ο Δημήτρης Χαντζόπουλος προσάρμοσε την ιστορία του Ροΐδη σε graphic novel που κυκλοφόρησε το 2018 από την Athens Review of Books.[50][51]

Θέατρο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Η πρώτη θεατρική προσαρμογή του μυθιστορήματος έγινε για την παράσταση «Η Πάπισσα Ιωάννα» του 1963 από τον Γεράσιμο Σταύρου.[52] Το έργο ανέβηκε σε σκηνοθεσία Νίκου Χατζίσκου στο υπαίθριο θέατρο Χατζίσκου, στο Πεδίον του Άρεως. Στον ρόλο της Ιωάννας εμφανιζόταν η Τιτίκα Νικηφοράκη.[53] Η προσαρμογή εμπεριείχε έντονα πολιτικά στοιχεία, καθώς ήταν ενταγμένη στο ιδεολογικό πλαίσιο της εποχής (δολοφονία Γρηγόρη Λαμπράκη).[54]
  • Το 1977, ανέβηκε η παράσταση «Πάπισσα Ιωάννα» σε διασκευή του 1866 από τον Γεώργιο Ρούσσο στο θέατρο “Σούπερ-Σταρ” της οδού Πατησίων με σκηνοθέτη τον Κώστα Καζάκο και πρωταγωνίστρια την Τζένη Καρέζη.[55] Ο υπόλοιπος θίασος περιελάμβανε τους Αλίκη Αλεξανδράκη, Σπύρο Κωνσταντόπουλο, Αλμπέρτο Εσκενάζυ και Γιώργο Κυρίτση.[56]
  • Μια θεατρική διασκευή της Αφρούλης Μπέρσου (που έκανε και τη σκηνοθεσία) παρουσιάστηκε το 2012 επίσης με τον τίτλο «Η Πάπισσα Ιωάννα» από την ομάδα Νέμεση στο στούντιό της στη Θεσσαλονίκη.[57]
  • Ακόμα μία προσαρμογή του έργου από τον Δημήτρη Μαυρίκιο έγινε το 2014 για την παράσταση «Πάπισσα Ιωάννα. Αναζητώντας την ηρωίδα του Ροΐδη, μέσα από τη μητέρα του Κορνηλία» την οποία σκηνοθέτησε ο ίδιος. Το έργο παρουσιάστηκε στον χώρο του Πειραιώς 260, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, με προβολές βίντεο εν μέσω της παράστασης, ενώ την Ιωάννα ερμηνεύει η Γιούλικα Σκαφιδά.[58] Το κείμενο κυκλοφόρησε το 2015 από τις εκδόσεις Ευρασία.[59]
  • Μια προσαρμογή του Σωτήρη Χατζάκη ανέβηκε με τον τίτλο «Η Πάπισσα Ιωάννα», το 2007 στο Θέατρο Απόλλων της Πάτρας σε σκηνοθεσία του ιδίου, με τη Μαρία Κατσιαδάκη στον πρωταγωνιστικό ρόλο.[60] Το κείμενο κυκλοφόρησε το 2008 από τις εκδόσεις Ιανός.[14]

Όπερα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σημειώσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ «ΠΑΠΙΣΣΑ ΙΩΑΝΝΑ Εμμανουήλ Ροϊδης». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Απριλίου 2008. Ανακτήθηκε στις 29 Αυγούστου 2009. 
  2. ↑ Η πρώτη έκδοση του 1866 είχε τον τίτλο: "Εμμανουήλ Ροΐδης, Η Πάπισσα Ιωάννα, μεσαιωνική μελέτη, εν Αθήναις, τύποις Ι. Κασσανδρέως και Σίας" (Πεντακόσια Χρόνια Έντυπης Παράδοσης του Νέου Ελληνισμού (1499-1999), έκδ. Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 2000, σελ. 84)
  3. ↑ Ανδρέας Μ. Ανδρεάδης, Ροϊδικά Μελετήματα, φιλολ. επιμέλεια Παν. Μουλλά, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 2010, σελ. 72.
  4. ↑ «'De papa foemina inter Leonem IV. et Benedictum III. disquisitio historica' - Details». www.digitale-sammlungen.de. Ανακτήθηκε στις 30 Μαρτίου 2024. 
  5. ↑ «Ὁλίγαι λέξεις εἰς ἀπάντησιν τῆς ὑπ' ἀρ. 5688 ἐγκυκλίου τῆς Ἱεράς Συνόδου », Άπαντα τ. Α΄ σελ. 316. (Οι παραπομπές γίνονται στην έκδοση: Εμμανουήλ Ροΐδης, Άπαντα, τ. Α΄, φιλολ. επιμ. Άλκη Αγγέλου, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1978). Προγενέστερες εκδόσεις : Γαλαξίας 1960, 1962, 1966 και 1970, ΒΙΠΕΡ χχ (πιθανότατα το 1970).
  6. ↑ Αστερινός Δ., άρθρο στην Ιστορία Εικονογραφημένη, εκδ. Πάπυρος, τεύχ. 037 (1971), σελ. 6.
  7. ↑ Αστερινός Δ., ό.π.
  8. ↑ Τζιόβας, Δημήτρης. «Οι τύχες της Πάπισσας Ιωάννας». Το Βήμα. Ανακτήθηκε στις 6 Μαρτίου 2015. 
  9. ↑ Η. Βουτιερίδης, Σύντομη ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα 1976 (3η εκδ.), σελ. 338
  10. ↑ Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Ίκαρος, Αθήνα 1975 (6η έκδ.), σελ. 332
  11. ↑ «Η πάπισσα Ιωάννα : με ιστορικά προλεγόμενα / Εμμανουήλ Ροϊδη. Φερμένη στη δημοτική από τον κ. Γ. Τσουκαλά.». Ανέμη - Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών. Ανακτήθηκε στις 30 Μαρτίου 2024. 
  12. ↑ «Σιμιτζής». Ένωση Σεναριογράφων Ελλάδος. Ανακτήθηκε στις 30 Μαρτίου 2024. 
  13. ↑ «Η Πάπισσα Ιωάννα - Αποκρυπτογραφημένη». Εκδόσεις Βερέττα (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 30 Μαρτίου 2024. 
  14. ↑ 14,0 14,1 «Η Πάπισσα Ιωάννα». Ανακτήθηκε στις 30 Μαρτίου 2024. 
  15. ↑ Μ. Θεοδοσοπούλου, Η Πάπισσα και οι μεταφραστές της[νεκρός σύνδεσμος] Εφημερίδα Εποχή, 29 Ιαν. 2006, ανακτήθηκε 20 Αυγ. 2014
  16. ↑ Αντωνιάδης, Γιάννης (5 Φεβρουαρίου 2019). «Τρεις μεσαιωνικές μελέτες». CultureNow.gr. Ανακτήθηκε στις 30 Μαρτίου 2024. 
  17. ↑ Κείμενα επικριτικά για την μετάφραση του Καλοκύρη κι εν γένει τις αποδόσεις νεοελληνικών κειμένων στην δημοτική. Άρθρα των Τάκη Θεοδωρόπουλου, Νίκου Σαραντάκου, Μάρης Θεοδοσοπούλου, Άρη Μπερλή και Αλεξάνδρας Δεληγιώργη, καθώς και μία επιστολή του Εμμανουήλ Ροΐδη.
  18. ↑ "Η Κηδεία του Ροΐδου" Σκριπ, Παρασκευή 9 Ιανουαρίου 1904, Περ. Γ', αρ. 7621, σελ. 1, ανάκτηση 11/10/2007
  19. ↑ Α.Μ. Ανδρεάδου, Εμμ. Ροΐδης, βιογραφικόν σημείωμα, εν Αθήναις 1911, σελ. ε΄-ο΄.
  20. ↑ βλ. Λιακοπούλου Ανδρονίκη, άρθρο στην Ιστορία Εικονογραφημένη, εκδ. Πάπυρος, τεύχ. 453 (2006), σελ. 101.
  21. ↑ Δημαράς 1975, σελ. 331
  22. ↑ Πάπισσα Ιωάννα, σελ. 117
  23. ↑ Πάπισσα Ιωάννα, σελ. 140
  24. ↑ Α. Σαχίνης, Το νεοελληνικό μυθιστόρημα, Γαλαξίας, Αθήνα 19712σ. 93, Λ. Πολίτης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1978, σ. 185
  25. ↑ Δ. Τζιόβας, «Η Πάπισσα Ιωάννα και ο ρόλος του αναγνώστη», περιοδικό Χάρτης 16 (Ιούλιος 1985) σελ.408
  26. ↑ Τζιόβας 1985, σελ. 430
  27. ↑ Μ. Κακαβούλια, «Πάπισσα Ιωάννα: Πολύτοπο/παλίμψηστο», περιοδικό Χάρτης 15 (Απρίλιος 1985), σ. 297 και 300
  28. ↑ R. Beaton, Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία, Νεφέλη, Αθήνα 1996, σελ. 94
  29. ↑ M. Vitti, Ιδεολογική λειτουργία της ελληνικής ηθογραφίας, εκδ. Κείμενα, Αθήνα 1974, σ. 22
  30. ↑ Κακαβούλια 1985, σ. 309
  31. ↑ Πάπισσα Ιωάννα, σελ. 73-75
  32. ↑ Πάπισσα Ιωάννα, σελ. 115
  33. ↑ Πάπισσα Ιωάννα, σελ. 127
  34. ↑ 34,0 34,1 Πάπισσα Ιωάννα, σελ. 218
  35. ↑ Πάπισσα Ιωάννα, σελ. 136
  36. ↑ Πάπισσα Ιωάννα, σελ. 190, 205 και 207
  37. ↑ Πάπισσα Ιωάννα, σελ. 191
  38. ↑ Πάπισσα Ιωάννα, σελ. 191, 195 και 199
  39. ↑ Πάπισσα Ιωάννα, σελ. 306-307, 309-313
  40. ↑ Πάπισσα Ιωάννα, σελ. 209
  41. ↑ Πάπισσα Ιωάννα, σελ. 208
  42. ↑ Τζιόβας 1985, σ. 434
  43. ↑ Πάπισσα Ιωάννα, σελ. 187
  44. ↑ Πάπισσα Ιωάννα, σελ. 135
  45. ↑ Πάπισσα Ιωάννα, σελ. 119
  46. ↑ Κακαβούλια 1985 σελ. 306
  47. ↑ «Pope Joan». New World Encyclopedia. Ανακτήθηκε στις 30 Μαρτίου 2024. 
  48. ↑ Ραπτόπουλος, Βαγγέλης (8 Δεκεμβρίου 2009). «Η απίστευτη ιστορία της πάπισσας Ιωάννας». Τα βιβλία του Βαγγέλη Ραπτόπουλου. Ανακτήθηκε στις 30 Μαρτίου 2024. 
  49. ↑ «Η Πάπισσα Ιωάννα». kapsimi.gr. Ανακτήθηκε στις 30 Μαρτίου 2024. 
  50. ↑ 50,0 50,1 Κουκουλάς, Ιωάννης (2019). Τα κόμικς ως παλίμψηστα: μίμηση, επέμβαση, παραλλαγή και παρωδία στην ένατη τέχνη. Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. http://hdl.handle.net/10442/hedi/47077. 
  51. ↑ «Η «Πάπισσα Ιωάννα» σε σκίτσα – δια χειρός Δημήτρη Χαντζόπουλου». Protagon.gr. Ανακτήθηκε στις 30 Μαρτίου 2024. 
  52. ↑ Μαυρουδής, Βαγγέλης (30 Μαρτίου 2024). «Η Πάπισσα Ιωάννα, ο Εμμανουήλ Ροΐδης και το θέατρο». Ο Αναγνώστης. Ανακτήθηκε στις 30 Μαρτίου 2024. 
  53. ↑ «Πάπισσα Ιωάννα, η». Ψηφιοποιημένες συλλογές ΕΛΙΑ. Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο. 
  54. ↑ Καμπύλη, Ευαγγελία (2022-10). Αντιπαραβολική εξέταση τριών εκδοχών της Πάπισσας Ιωάννας (Ροΐδη, Γιαννοπούλου-Μινώτου, Ραπτόπουλου): Σωματοκειμενική προσέγγιση. Καλαμάτα: Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, σελ. 35. doi:10.26263/amitos-392. https://amitos.library.uop.gr/xmlui/handle/123456789/6887. 
  55. ↑ Τασιοπούλου, Κωνσταντίνα (27 Ιουλίου 2022). «ΕΡΤ Αρχείο: 30 χρόνια χωρίς την Τζένη Καρέζη (video)». ΕΡΤ. Ανακτήθηκε στις 30 Μαρτίου 2024. 
  56. ↑ «Πάπισσα Ιωάννα». retrodb.gr. Ανακτήθηκε στις 30 Μαρτίου 2024. 
  57. ↑ Παρρή, Kατερίνα (22 Νοεμβρίου 2012). «Η Πάπισσα Ιωάννα». ελculture. Ανακτήθηκε στις 30 Μαρτίου 2024. 
  58. ↑ Καλτάκη, Ματίνα (24 Ιουλίου 2014). «Ο Δημήτρης Μαυρίκιος μας πλοηγεί στη νέα του παράσταση». LiFO. Ανακτήθηκε στις 30 Μαρτίου 2024. 
  59. ↑ «Πάππισα Ιωάννα - Αναζητώντας την ηρωίδα του Ροΐδη». Ανακτήθηκε στις 30 Μαρτίου 2024. 
  60. ↑ «Πάπισσα Ιωάννα, η». Ψηφιοποιημένες συλλογές ΕΛΙΑ. Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο. 
  61. ↑ «Πάπισσα Ιωάννα: Μια νέα όπερα πάνω στο «βλάσφημον» έργο του Ροΐδη». HuffPost Greece. 16 Φεβρουαρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 30 Μαρτίου 2024. 
  62. ↑ Βίδος, Κοσμάς (3 Αυγούστου 2020). «Χρύσα Μαλιαμάνη: Τραγουδώντας την Πάπισσα Ιωάννα». Το Βήμα. Ανακτήθηκε στις 30 Μαρτίου 2024. 
  63. ↑ «Ενημέρωση από την Εθνική Λυρική Σκηνή - 12 Μαρτίου 2020». Εθνική Λυρική Σκηνή. Ανακτήθηκε στις 30 Μαρτίου 2024. 

Πηγές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Αγγέλου Α., «Η εκκλησία, η Πάπισσα, ο Ροΐδης», περιοδικό Εποχές 47 (1967) σελ. 282- 291
  • Αφιέρωμα στον Εμμανουήλ Ροΐδη, περιοδικό Χάρτης 15 (Απρίλιος 1985) και 16 (Ιούλιος 1985)
  • Μπέζας Δ., «Εμμανουήλ Ροΐδης. Παρουσίαση - ανθολόγηση», Η παλαιότερη πεζογραφία μας τόμος Ε΄, εκδ. Σοκόλη, σελ. 8-47
  • Ροΐδης Ε., Η Πάπισσα Ιωάννα, εισαγωγή-επιμέλεια Δημήτρης Δημηρούλης, Μεταίχμιο, Αθήνα 2005
  • Σαχίνης Α., Το νεοελληνικό μυθιστόρημα, Γαλαξίας, Αθήνα 19712
  • Tonnet H., Ιστορία του ελληνικού μυθιστορήματος, Πατάκης, Αθήνα 2001
  • Zimbone Α., «Η Πάπισσα Ιωάννα και το ιταλικό της "πρότυπο"», Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου Συγκριτικής Γραμματολογίας. Σχέσεις της ελληνικής με τις ξένες λογοτεχνίες, εκδ. Δόμος, Αθήνα 1995, σελ. 567-588

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Πάπισσα_Ιωάννα&oldid=10769560"