Τέμενος Ζεϊρέκ

Τέμενος Μολλά Ζεϊρέκ Molla Zeyrek Cami
Βορειοανατολική πλευρά Τεμένους. Από αριστερά στα δεξιά διακρίνονται οι αψίδες της Εκκλησίας του Χριστού Παντοκράτορας, της Αυτοκρατορικής εκκλησίας και της Εκκλησίας της Θεοτόκου Ελεούσας.
Βασικές πληροφορίες
Τοποθεσία	Κωνσταντινούπολη, Τουρκία
Γεωγραφικές συντεταγμένες	41°01′11″N 28°57′26″E
Υπαγωγή	Σουνιτικό Ισλάμ
Χώρα	Τουρκία
Έτος αφιέρωσης	Αμέσως μετά το 1453
Αρχιτεκτονική περιγραφή
Αρχιτεκτονικός τύπος	εκκλησία βυζαντινού ρυθμού, σταυροειδής με τρούλο
Αρχιτεκτονικός ρυθμός	Εποχής των Κομνηνών και των Παλαιολόγων
Έναρξη ανέγερσης	Μεταξύ 1118 και 1124
Αποπεράτωση	Προ του 1136
Υλικά	τούβλο

Το Τέμενος Μολλά Ζεϊρέκ (Τουρκικά: Molla Zeyrek Camii) ήταν το Ορθόδοξο ανδρώο μοναστήρι Μονή του Παντοκράτορος Χριστού στην Κωνσταντινούπολη, επί της συνοικίας Φατίχ.

Περιγραφή

Η μονή του Παντοκράτορα είναι, μετά την μονή της Αγίας Σοφίας η πιο εντυπωσιακή των σωζόμενων βυζαντινών εκκλησιών. Η τοποθεσία της είναι άνω της πύλης των αλεύρων, στην δεξιά πλευρά της λεωφόρου που πηγαίνει από την πύλη αυτή ως το υδραγωγείο του Ουάλεντος.

Κείτεται σε τεχνητό λόφο. Στα ανατολικά είναι χτισμένα απόκρημνα τείχη ύψους πολλών μέτρων, που συγκρατούν το έδαφος. Πάνω στον λόφο βρίσκονται μαρμάρινοι κίονες και τεράστιοι λίθοι, όπως σύμφωνα με την Βυζαντινή αρχιτεκτονική. Στον βορρά βρίσκονταν επίσης τείχη, τα οποία κατεδαφίστηκαν και έχουν μείνει ερείπια. Μεταξύ των τειχών αυτών και του ιερού βήματος σώζεται η μεγαλύτερη δεξαμενή του ναού, την οποία πρώτος αναφέρει ο Ιταλός Βουονδελμόντι το 1422. Μεταγενέστερες περιγραφές έχουμε από τον Γάλλο Chevallier και τον Γερμανό Χάμμερ. Πάνω από αυτήν την δεξαμενή είναι χτισμένα ένα ευκτήριο και σπίτια οθωμανικά. Μπροστά από τον ναό βρίσκεται μια μεγάλη αρχαία λάρνακα με ίχνη σταυρών που χρησιμεύει ως κρήνη. Η μονή έχει έναν μεγαλοπρεπή νάρθηκα. Η αξιοθαύμαστη βασιλική πύλη είναι κτισμένη με μονόλιθους παραστάδες από πολύτιμο ερυθρό στικτό μάρμαρο. Στο εσωτερικό του ναού δεν υπάρχουν βυζαντινά κοσμήματα, ο χώρος του όμως είναι φωτεινότατος. Σχεδόν 150 βήματα κάτω από την μονή υπάρχει το κτίριο της βιβλιοθήκης της μονής.

Ιστορία

Χαρακτικό του Τεμένους το 1877

Η μονή αυτή ανεγέρθη από την Ειρήνη, σύζυγο του Ιωάννη Β' Κομνηνού. Την εποχή της κατασκευής της ήταν η μεγαλύτερη σε έκταση και πληθυσμό μοναχών μονή της Κωνσταντινούπολης. Ήταν δε η πλουσιότερη και λαμπρότερη μονή της Πόλης. Μνημονεύεται συχνότατα στην πολιτική και εκκλησιαστική ιστορία του Βυζαντίου. Η πολυδάπανη κατασκευή συνεχίστηκε μετά τον θάνατο της Ειρήνης από τον σύζυγό της, Ιωάννη. Αμφότεροι συνετάφησαν στην μονή αυτή. Τα εγκαίνια της μονής εορταζόταν κάθε χρόνο την 4η Αυγούστου. Επί της βασιλείας των Λατίνων, η μονή μεταβλήθηκε σε λατινική εκκλησία. Ίσως εδώ να κατοίκησαν επτακόσιοι μοναχοί του Τάγματος του Αγίου Αντωνίου. Δεν είναι γνωστό πότε μετατράπηκε σε οθωμανικό τζαμί. Σήμερα ονομάζεται τέμενος του Ζεϊρέκ (Ζεϊρέκ τζαμί), από την σχολή κάποιου λογίου ονόματι Ζεϊρέκ Μεχεμέδ εφέντη, που έμενε εκεί κοντά και πέθανε είκοσι χρόνια μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης.

Κειμήλια

Ο ναός γνώρισε μεγάλη συρροή πιστών, λόγω των πολύτιμων κειμηλίων που φυλάσσονταν εκεί, και πολλά ήταν τα δωρήματα από αυτούς. Την εποχή του Μανουήλ Α' Κομνηνού και ηγουμένου Ιωσήφ η μονή φιλοξένησε την σεβάσμια εικόνα του Αγίου Δημητρίου από την Θεσσαλονίκη. Μια άλλη εικόνα της Παναγίας από την Παλαιστίνη, έργο του Ευαγγελιστή Λουκά και δώρο στην Πουλχερία από την Αιλία Ευδοκία την Αθηναία, μεταφέρθηκε εδώ από τον Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο μετά την εκδίωξη των Λατίνων το 1261. Στον ναό φυλασσόταν ο λίθος, επάνω στον οποίο κατά τον θρύλο είχε σμυρνιστεί το νεκρό σώμα του Ιησού μετά την καθαίρεσή του από τον σταυρό. Ο λίθος αυτός που φυλαγόταν αρχικά στην Έφεσο, μεταφέρθηκε από εκεί στα ανάκτορα του Βυζαντίου και τελικά στην μονή του Παντοκράτορα από τον ίδιο τον Μανουήλ.

Στην μονή αυτή ετάφη ο Μανουήλ Α' Κομνηνός. Εδώ ετάφησαν επίσης η Ειρήνη, αδελφή του Ανδρονίκου Β' του Πρεσβυτέρου, ο Μανουήλ Β' Παλαιολόγος, οι δύο γιοι του Θεόδωρος και Ανδρόνικος, ο αδελφός του Ανδρόνικος Δ' και η Ευγενία-Ειρήνη, σύζυγος του Ιωάννη Ζ' και θυγατέρα του Φραντσέσκο Β΄ Γκαττιλούζιο, αυθέντου της Λέσβου.

Πηγές

• Αλέξανδρος Πασπάτης, επιμ. (1877). Βυζαντιναί μελέται Τοπογραφικαί και ιστορικαί. Κωνσταντινούπολη: Τυπογραφείο Αντωνίου Κορομηλά, Βιβλιοπωλείο των Αδελφών Δεσπάστα. Ανακτήθηκε στις 1 Σεπτεμβρίου 2009.