Իսլամը Կոսովոյում
| Ենթակատեգորիա | իսլամը Երկրի վրա, կրոնը Կոսովոյում  | |
|---|---|---|
| Թեմայով վերաբերում է | Կոսովո և Մետոխիա | |
| Երկիր | Կոսովո, Սերբիա | |
| Վայր | Կոսովո և Մետոխիա | |
Իսլամը Կոսովոյում ունի վաղեմի ավանդույթ, որը սկիզբ է առնում Բալկանյան թերակղզու օսմանյան նվաճումների ժամանակներից։ Մինչև 1389 թվականի Կոսովոյի ճակատամարտը, ողջ Բալկանյան տարածաշրջանը քրիստոնեացվել էր ինչպես Արևմտյան, այնպես էլ Արևելյան Հռոմեական կայսրության կողմից։ 1389-1912 թվականներին Կոսովոն պաշտոնապես կառավարվում էր իսլամադավան Օսմանյան կայսրության կողմից, և կաթոլիկ ու ուղղափառ ալբանացիների շրջանում իսլամացման բարձր մակարդակ է տեղի ունեցել՝ հիմնականում սուֆիական կարգերի և սոցիալ-քաղաքական պատեհապաշտության պատճառով։ Ե՛վ քրիստոնյա, և՛ մուսուլման ալբանացիները խառն ամուսնացել են, և ոմանք ապրել են որպես «Լարամաններ», որոնք հայտնի են նաև որպես ծպտյալ քրիստոնյաներ[1]։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Կոսովոն կառավարվում էր Հարավսլավիայի Սոցիալիստական Ֆեդերատիվ Հանրապետության աշխարհիկ սոցիալիստական իշխանությունների կողմից։ Այդ ժամանակաշրջանում կոսովացիները գնալով ավելի աշխարհիկ էին դառնում։ Կոմունիստական շրջանի ավարտից հետո Կոսովոյում կրոնը վերածնվեց[2]։ Այսօր Կոսովոյի բնակչության 95,6%-ը մուսուլմաններ են, որոնց մեծ մասն ալբանացիներ են[3]։ Կան նաև ոչ ալբանախոս մուսուլմաններ, որոնք իրենց բնորոշում են որպես բոսնիացիներ, գորանիներ և թուրքեր։
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մինչև 16-րդ դարը Կոսովոյում իսլամացման աստիճանը նվազագույն էր և հիմնականում սահմանափակվում էր քաղաքային կենտրոններով։ Իսլամ ընդունելու տեմպերը զգալիորեն աճել են միայն 16-րդ դարի երկրորդ կեսին, որը բացատրվում են մի քանի հանգամանքներով, ինչպիսիեք են բարձր հարկերը, օսմանյան վրեժխնդրությունները և բռնի դավանափոխությունները[4][5]։ Մինչ օսմանցիները թե՛ կաթոլիկ, թե՛ ուղղափառ եկեղեցիները անողոք պատերազմ էին մղել ալբանացիների դավանանքի համար, և այս իրավիճակը շահարկվեց օսմանցիների կողմից[6]։ Ե՛վ սերբական ուղղափառ եկեղեցին, և՛ սուլթանը դիտում էին ալբանացիների իսլամացումը որպես դրական բան, քանի որ դա թուլացնում էր բալկանյան կաթոլիկական միջուկը[6]։
Նորադարձները նույնպես ազատվեցին ջիզիեից, որը գանձվում էր միայն ոչ մուսուլման արական սեռի ներկայացուցիչներից։ Բայց դա, անշուշտ, միակ պատճառը չէր, որ մարդիկ դարձան դեպի իսլամ[7]։ Ինչ վերաբերում է կաթոլիկ ալբանացիներին, ապա կաթոլիկ եկեղեցին ավելի քիչ հզոր և արտոնյալ էր Օսմանյան կայսրությունում, քան Սերբական ուղղափառ եկեղեցին. Դերվիշների Բեքթաշյան միաբանությունը կրոնափոխության արշավ իրականացրեց, որն ընդգծեց իսլամի և քրիստոնեության իրենց վարկածի նմանությունները (բեկթաշիները գինի էին խմում և ունեին գրեթե երրորդական ուսմունք[8]): Կոսովոյի ալբանական հասարակության մեջ զարգացավ «ծպտյալ կաթոլիկության» երևույթը, որտեղ մեծ թվով մարդիկ պաշտոնապես իսլամ էին ընդունում, բայց առանձին-առանձին հետևում էին կաթոլիկական ծեսերին։ 1703 թվականից եկեղեցական հրամանագրերն արգելեցին այս գործելակերպը և չընդունեցին, որ ծպտյալ կաթոլիկները կարող էին սուրբ ծեսերի մասնակցել[9]։ 1717 թվականին Լեդի Մերի Ուորթլի Մոնթագուն՝ Բարձր դռան Մեծ Բրիտանիայի դեսպանի կինը, հայտնում է, որ իր ալբանացի ուղեկցորդը Բելգրադից Ստամբուլ պնդում էր, որ ուրբաթ օրերին գնում է մզկիթ, իսկ կիրակի օրը՝ եկեղեցի[10]։ Համենայն դեպս, մինչև 1750 թվականը քրիստոնյա ընտանիքների մեծ մասն ընդունել էր իսլամ՝ ի շահ քաղաքացիների սոցիալական ցանցերի և ֆինանսական կայունության։ Կոսովոյի ալբանացիները, ովքեր անցնում էին որպես մուսոիլման, իրենց կաթոլիկներ էին հռչակում (զորակոչից խուսափելու համար) դեռևս 1845 թվականին[11]։
Կոսովոյի պատերազմ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բազմաթիվ ալբանական մշակութային վայրեր Կոսովոյում ոչնչացվել են Կոսովոյի պատերազմի ժամանակ (1998-1999), ինչը ռազմական հանցագործություն էր, որը խախտում էր Հաագայի և Ժնևի կոնվենցիաները[12]։ Կոսովոյի 498 մզկիթներից, որոնք ակտիվորեն օգտագործվում էին, Միջազգային քրեական տրիբունալը նախկին Հարավսլավիայի համար փաստեց, որ 225 մզկիթ վնասվել կամ ավերվել է Հարավսլավիայի սերբական բանակի կողմից[12]։ Ընդհանուր առմամբ, Հարավսլավիայի սերբական հակաապստամբության տասնութ ամիսները 1998-1999 թվականներին Կոսովոյում հանգեցրել են նրան, որ հակամարտության ընթացքում 600 մզկիթներից 225-ը կամ մեկ երրորդը վնասվել են, վանդալացվել կամ ավերվել իսլամական այլ ճարտարապետության հետ մեկտեղ[13][14][15]։ Սուֆիական օթյակները (թեքեները), իսլամական աստվածաբանական դպրոցները (մեդրեսեները) և իսլամական գրադարանները վնասվել կամ ավերվել են, ինչը հանգեցրել է հազվագյուտ գրքերի, ձեռագրերի և գրականության այլ հավաքածուների կորստի[16][17]։ Ոչնչացվել են նաև Կոսովոյի իսլամական համայնքին պատկանող արխիվները, որոնք ընդգրկում են 500 տարվա գրառումներ[16][17]։ Պատերազմի ժամանակ իսլամական ճարտարապետական ժառանգությունը Հարավսլավիայի սերբական զինված ուժերի համար ներկայացվեց որպես ալբանական ժառանգություն, ընդ որում ոչ սերբական ճարտարապետական ժառանգության ոչնչացումը Կոսովոյում ազգային զտումների մեթոդական և ծրագրված բաղադրիչն էր[13][18]։ Պատերազմից հետո մուսուլման ալբանացիների կողմից տասնյակ սերբ ուղղափառ եկեղեցիների վրա վրեժխնդիր հարձակումների ալիք բարձրացավ, որոնք վնասվեցին կամ ավերվեցին։ Այս հարձակումները փաստացի ավարտվեցին վեց շաբաթ հետո, երբ 35 եկեղեցիներ ավերվեցին կամ վնասվեցին 1999 թվականի օգոստոսի վերջին՝ Կոսովոյի քաղաքական առաջնորդների և մուֆթիի դիմումներից հետո։
Կառավարում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հարավսլավիայի ժամանակներից ի վեր Կոսովոյի մուսուլմանների պաշտոնական կազմակերպությունը Կոսովոյի իսլամական համայնքն է՝ գլխավոր մուֆթիի, ներկայումս Նաիմ Թրնավայի գլխավորությամբ։ Բեքթաշի թեքերը ենթարկվում են բեքթաշիների կարգերին, և որոշ տարածքներում Սաուդյան Արաբիայի կամ այլ երկրների ֆինանսավորումը մտահոգություն է առաջացրել Կոսովոյի և նրա սոցիալական սովորույթների վրա ազդելու վահաբի-սալաֆիների հնարավոր փորձերի վերաբերյալ, թեև նման ազդեցությունները շատ հազվադեպ են տեսանելի։ Գնչու մուսուլմանների մեծամասնությունը պատկանում է սուֆի եղբայրներին, զգալի թվով ալբանացի մուսուլմաններ[19]։ Կոսովոյի արևմտյան կեսի մեծ մասում գրեթե յուրաքանչյուր գյուղ ունի առնվազն մեկ սուֆի եղբայրություն[19]։ Կոսովոյի լեռնային «սուֆիական գոտու» ալբանացիները վտարել են իրենց գնչու կամ գորանի հարևաններից շատերին, չնայած նրանք հաճախ պատկանում էին նույն սուֆի եղբայրներին[19]։
Միջկրոնական հարաբերություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կոսովոյի իսլամական համայնքի և Կոսովոյի կաթոլիկ եկեղեցու միջև վաղուց շփումներ են եղել, և 2011 թվականին կանոնավոր հանդիպումներ են սկսվել ինչպես կաթոլիկ եկեղեցու, այնպես էլ Սերբական ուղղափառ եկեղեցու, մուֆթիների և Կոսովոյի եպիսկոպոսների մակարդակով։ Սակայն Կոսովոյի պատմության մեծ մասի ընթացքում խզում է եղել սերբ ուղղափառ քրիստոնեության և ալբանացի կաթոլիկ քրիստոնեության և սուննի իսլամի միջև, որը գոյություն ունի երկրում։
Քաղաքական ազդեցություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Թեև առանձին քաղաքական գործիչներ կարող են իրենց վերաբերմունքի կամ որոշումների վրա ազդել իսլամական համոզմունքների վրա, միայն մեկ քաղաքական կուսակցություն՝ «Արդարության» կուսակցությունը, իր կուսակցության ծրագրում ներառում է ավանդական իսլամական արժեքներին նվիրվածություն։ Այն 2010 թվականին վիճարկում էր իսլամական կրոնական ուսուցումը պետական դպրոցներում իսլամադավան ընտանիքների ընտանիքների երեխաների համար, ինչը մերժվեց Կոսովոյի ասամբլեայի կողմից։ Կոսովոյի խորհրդարանական ընտրություններում նա մասնակցեց AKR-ի («Դաշինք հանուն Նոր Կոսովոյի») գլխավորած ընտրական կոալիցիային՝ ամուր աշխարհիկ կուսակցությունների հետ միասին, ենթադրաբար այն պատճառով, որ դժվար թե ինքնուրույն հասներ խորհրդարանական ներկայացվածության շեմին։ Ինքը՝ AKR կոալիցիան, ընտրություններում չորրորդ տեղում է հայտնվել՝ հավաքելով ընդհանուր ձայների 7,29%-ը։ (2001 թվականի ընտրություններում Կոսովոյի Քրիստոնեա-դեմոկրատական կուսակցությունը, որը Կոսովոյի ալբանացի քաղաքական միավոր է, ստացել է մեկ տեղ Վեհաժողովի ընտրություններում. նրա ղեկավարությունը ներառում էր իսլամական անուններով մարդիկ)։
Պատկերասրահ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]-
Սինան փաշա մզկիթը Պրիզրենում -
Կայսերական մզկիթը Պրիշտինայում -
Բաջրաքլի մզկիթը Պեչայում -
Աղոթք Օբիլիքի մզկիթում -
Սուֆիական արարողություն Ջյակովիցայի Շեհ Էմին Թեքեում
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Reineck, Janet. Neighbors at War: Anthropological Perspectives on Yugoslav Ethnicity, Culture, and History (անգլերեն). Penn State Press. էջ 363. ISBN 978-0-271-04435-4. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 9-ին.
- ↑ «A Growing Split Between Islamic, Secular Identities In Kosovo». RadioFreeEurope/RadioLiberty.
- ↑ «Kosovo - The World Factbook». www.cia.gov.
- ↑ Skendi, Stavro (2015). The Albanian National Awakening (անգլերեն). Princeton University Press. էջ 9. ISBN 978-1-4008-4776-1. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 9-ին.
- ↑ Fine, John V. A.; Fine, John Van Antwerp (1994). The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest (անգլերեն). University of Michigan Press. էջ 535. ISBN 978-0-472-08260-5. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 3-ին.
- ↑ 6,0 6,1 Gerolymatos, Andre (2008). The Balkan Wars (անգլերեն). Basic Books. ISBN 978-0-7867-2457-4. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 9-ին.
- ↑ Malcolm, Noel, Kosovo: A Short History, pp. 105-108
- ↑ Malcolm, Noel, Kosovo: A Short History, pp.124-135
- ↑ Malcolm, Noel, Kosovo: A Short History, pp. 166-175
- ↑ Murphy, Dervla, Embassy to Constantinople, p. 102
- ↑ Malcolm, Noel, Kosovo: A Short History, pp. 185-86
- ↑ 12,0 12,1 Herscher & Riedlmayer 2000, էջեր. 109–110.
- ↑ 13,0 13,1 Bevan, Robert (2007). The Destruction of Memory: Architecture at War. Reaktion books. էջ 85. ISBN 9781861896384.
- ↑ Herscher 2010, էջ. 87. ""The attack on Landovica’s mosque was reprised throughout Kosovo during the eighteen months of the Serb counterinsurgency campaign. Approximately 225 of Kosovo’s 600 mosques were vandalized, damaged, or destroyed during that campaign."
- ↑ Mehmeti, Jeton (2015). «Faith and Politics in Kosovo: The status of Religious Communities in a Secular Country». In Roy, Olivier; Elbasani, Arolda (eds.). The Revival of Islam in the Balkans: From Identity to Religiosity. New York: Palgrave Macmillan. էջ 72. ISBN 9781137517845. "Islamic heritage in general has received meagre legal attention although such heritage was severely damaged during the war. The International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (ICTY) documented that, of 498 mosques that were in active use, approximately 225 of them were damaged or destroyed by Serbian military during the years 1998—1999."
- ↑ 16,0 16,1 Riedlmayer, András (2007). «Crimes of War, Crimes of Peace: Destruction of Libraries during and after the Balkan Wars of the 1990s». Library Trends. 56 (1): 124. doi:10.1353/lib.2007.0057. hdl:2142/3784. S2CID 38806101.
- ↑ 17,0 17,1 Frederiksen, Carsten; Bakken, Frode (2000). Libraries in Kosova/Kosovo: A General Assessment and a Short and Medium-term Development Plan (PDF) (Report). IFLA/FAIFE. էջեր 38–39. ISBN 9788798801306.
- ↑ Herscher, Andrew (2010). Violence taking place: The architecture of the Kosovo conflict. Stanford: Stanford University Press. էջ 13. ISBN 9780804769358.
- ↑ 19,0 19,1 19,2 «The influence of Sufi Islam in the Balkans». Euobserver.com. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 29-ին.
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Herscher, Andrew; Riedlmayer, András (2000). «Monument and crime: The destruction of historic architecture in Kosovo». Grey Room. 1 (1): 108–122. doi:10.1162/152638100750173083. JSTOR 1262553.
- Bajgora, Sabri (2014). Destruction of Islamic Heritage in the Kosovo War 1998-1999. Pristina: Interfaith Kosovo, Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Kosovo. ISBN 9789951595025.
- Qendra për Studime Islame
- Bashkësia Islame e Kosovës
- Targeting History and Memory, SENSE - Transitional Justice Center (dedicated to the study, research, and documentation of the destruction and damage of historic heritage during the Balkan Wars of the 1990s. The website contains judicial documents from the International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (ICTY))
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Իսլամը Կոսովոյում» հոդվածին։ |
