Համշէնցիներ

Համշէնցի կիներ

Համշէնցիներ (թրք.՝ Hemşinli), Թուրքիոյ Հանրապետութեան մէջ և այնտեղէն Կովկաս ու Միջին Ասիա տեղահան եղած էթնիկ խումբ, որ պատմաբաններու, լեզուաբաններու, մարդաբաններու գերակշիռ մասին կողմէ կը բնութագրուին որպէս հայ էթնոսի մէկ հատուած։

Արաբական հալածանքներէն խուսափող Համամ և Շապուհ Ամատունի իշխանները 789-790-ին, Վասպուրականի Արտազ գաւառէն (մասամբ՝ Այրարատէն), 12 հզ. գաղթականներով տեղափոխուած և բնակութիւն հաստատած են բիւզանդական Խաղտիք (Խալդիա) բանակաթեմին մէջ։ Բիւզանդիոյ կայսր Կոստանդին VI-ի շնորհած Տամբար վայրին մէջ Համամ իշխանը հիմնած է Համամշէն (Համշէն) անունը, որու անունով կոչուած է գաւառակը, իսկ հայ բնակչութիւնը՝ համշէնցիներ, համշէնահայեր, համշիններ։ Քաջքար լեռան հիւսիսային լանջերուն եւ շրջակայ ձորերուն հետ կազմած է Համշէնի կիսանկախ իշխանութեան կորիզը։

XV դարուն կը յիշատակուին Համշէնի իշխան (պարոն) Առաքելը, Դաւիթ Ա. Վարդը, Վեքեն, Դավիթ Բ.։ Վերջինս 1489-ին կը պարտուի օսմանեան թուրքերէն, որմէ ետք Համշէնի հայկական իշխանութիւնը կը դադրի գոյութիւն ունենալէ։ Համշէնի մէջ նշանակուած է թուրք կառավարիչ, բայց գաւառակի անմատչելի ձորերու հայ ձորապետները երկար ժամանակ պահպանած են ներքին ինքնավարութիւնը։ Գրչութեան կեդրոններ եղած են Սուրբ Խաչիկ հոր, Քոշտենց, Խուժկա վանքերը։ XIII դարու վերջը Համշէն այցելած է Հեթում պատմիչը, 1406-ին՝ սպանացի դիւանագէտ Կլավիխոն։
XVIII դարու վերջը - XIX դարի սկիզբը ծաւալած է Համշէնի հայերու բռնի մահմետականացումը։ Դաւանափոխ հայերուն անուանած են «կեսկեսներ» (միաժամանակ գործածած են հայերը եւ թուրքերը)։ Ղ. Ինճիճեանը կը յիշատակէ Համշէն գաւառակի Տափ, Քոշտենց, Եղնովիտ, Ամոգվա, Միծմուն, Ժանընտոց, Մոլեւինց, Ուսկուրտա, Շնիչվա, Գուշիվա, Որդնենց, Մակրեւինց, Խապագ, Վիժէ Վերին, Վիժէ Ներքին գիւղերը, Խալա վիճակը։ Ամբողջութեամբ դաւանափոխուած են Համշէնի, Խալայի և Վիժէի հայերը, եղնովիտցիները պահպանած են քրիստոնէական հաւատքը, իսկ միւս բնակավայրերը (կրօնական առումով) ունէին խառն բնակչութիւն։

Համշէն

XIX դարուն գաւառակ էր Լազիստանի գաւառին մէջ։ Ընդգրկած է Աթինայի եւ Ռիզէի միջեւ՝ Քաջքար-Պարխար գագաթներու ծովահայեաց լանջերու ձորերը, որոնցմէ նշանաւոր էին Բէյուկդերեն, Ծիվարդերեն եւ Քսենոսդերեն։ XIX դարու 70-ական թթ. ունէր 33 գիւղ, 13.190 հայախօս բնակիչ։ Համշէնին վարչականօրէն կից էին հայաբնակ Ճեմիլ, Մարմանատ, Արտա բնակավայրերը եւ Խալայի վիճակը։ Համշէնահայերը կ'ապրէին բնատնտեսական կեանքով, կը զբաղէին հացահատիկի, ծխախոտի մշակութեամբ, անասնապահութեամբ, արհեստներով, առեւտուրով։ Մինչեւ դարավերջ կանգուն էին անոնց եկեղեցիները։ Սակաւահողութեան և կրօնա-ազգայնական ճնշման հետեւանքով Համշէնի հայերի մէկ մասը XIX դարու սկիզբին գաղթած է Սեւ ծովի առափնեայ շրջանները՝ Ջանիկ, Սիւրմենէ, Տրապիզոն եւ այլն.։ 1877-78-ի ռուս-թրքական պատերազմին շատ մը համշէնցիներ տեղափոխուած են Ղրիմ, Աբխազիա, Պաթում։ Դարավերջին Օրտուի և Խոփայի հայերը հաստատուած են Նիկոմեդիայի մէջ (Իզմիր)։ Այնուհանդերձ, Համշէնը մինչև XX դարու սկիզբը պահպանած է կիսանկախ վիճակը։

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մասը վերցուած է Հայկական համառօտ հանրագիտարանէն, որու նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի մէջ։