Մորթ
Մորթը մեր մարմինի օրկաններէն մէկն է: Չափահաս անձ մը ունի մօտաւորապէս 2 քառակուսի մեթր տարածութեամբ մորթ, որ կը կշռէ 4.5-5 քկ.: Ան կը կազմէ մարմինի ծանրութեան 15 առ հարիւրը: Անոր 75 առ հարիւրը կազմուած է ջուրէ, 25 առ հարիւրը բնասպիտէ եւ 2 առ հարիւրը ճարպէ[1]:
Մորթին հաստութիւնը կը տարուբերի տեղէ տեղ: Օրինակի համար շրթունքի մորթը ունի 0.1 մմ. հաստութիւն, իսկ ներբանի (sole) եւ ափի մորթը ունի 4 մմ. հաստութիւն: Մորթը աւելի կը հաստնայ շարունակ շփելով զայն եւ ճնշում բանեցնելով անոր վրայ։ Մորթին միջոցաւ մեր մարմինը հաղորդակցութեան մէջ կը մտնէ շրջապատին եւ արտաքին աշխարհին հետ: Ան մեր մարմինի գեղեցկութեան հայելին է: Ան կը ներկայացնէ անհատի մը արտաքին վայելչութիւնը կամ տգեղութիւնը: Հետեւաբար, առաւելագոյն չափով զգոյշ պէտք է ըլլանք մեր մորթին մաքրութեան եւ առողջութեան.[2][3]:
Մորթը ունի որոշ յատկութիւններ՝ գոյն, կազմաւորում (structure), տեսք, ճկունութիւն (pliability) եւ առաձգականութիւն (elasticity): Ֆիզիքական ճնշումով մորթին վրայ կը յառաջանայ ժամանակաւոր փոսիկ:
Մորթը վատ հաղորդիչ է ջերմութեան: Չոր մորթը դժուարութեամբ կը փոխանցէ ելեկտրական հոսանքը: Հակառակը կը պատահի խոնաւ եւ թաց մորթի պարագային:
Արեւուն ճառագայթները կը ներթափանձեն (penetrate) մորթին մէջ:
Անդրամանիշակագոյն ճառագայթները (UVL) մորթին մէջ կը նպաստաեն D կենսանիւթի արտադրութեան:
Այս յատկութիւնները կը տարուբերին անձէ անձ եւ կախեալ են սեռէն, տարիքէն եւ ցեղային տարբերութիւններէն[4][5]:
Կազմուածք
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Մորթը կազմուած է երեք խաւերէ՝
Վերնամորթ (epidermis)
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Վերնամորթը մարմինին արտաքին պաշտպան պատն է, որ անմիջական հաղորդակցութեան մէջ է մեր շրջապատին հետ: Վերնամորթը զուրկ է անօթային ցանցէ (vascular net): Հոնկէ կ'աճին եղունքները:
Վերնամորթը կազմուած է հինգ ենթախաւերէ. Առաջին խաւը կազմուած է մահացած բջիջներէ որոնք կը թափին երկու շաբաթը մէյ մը: Հինգերորդ խաւին մէջ զետեղուած են վերնամորթի նորաստեղծ բջիջները[6]:
Վերնամորթի բջիջներուն 90 առ հարիւրը եղջերաբջիջներէ (keratinocyte) կազմուած է. Այս բջիջները կ'արտադրեն եղջերանիւթ (keratine) սպիտակուցը (protein), որ կը պաշտպանէ մորթը եւ անոր յատակը գտնուող հիւսկէնները:
Melanocyte բջիջները կը գտնուին վերնամաշկին ստորին խաւին մէջ, որոնք կը կազմեն վերնամաշկի բջիջներուն 8 առ հարիւրը: Անոնք կ'արտադրեն մորթը գունաւորող նիւթը որ կը կոչուի melanine[7]:
Ենթամորթ (dermis)
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ենթամորթին մէջ կը գտնուին՝
- Մազի պարկիկները-արմատները (hair follicles) եւ մազի ցօղունները (shaft): Մազի պարկիկները շարունակ մազի կազմաւորման աշխատանքի մէջ են: Մազի ցօղունները կանցնին վերնամորթէն եւ դուրս կը ցցուին մորթի մակերեսէն.
- Ճարպագեղձերը (sebaceous glands), որոնք յարաբերութիւն ունին մազի պարկիկներուն հետ: Ճարպագեղձերը կը բացուին մազի պարկիկներուն եւ մազի ցօղուններուն մէջ.
- Քրտնաբեր գեղձերը (sweat glands), որոնք կը գտնուին մարմինի մորթին բոլոր տարածքին եւ կը բացուին մորթին մակերեսը[8]:
Ճարպագեղձերը եւ քրտնաբեր գեղձերը կը մատակարարուին եւ կը ղեկավարուին մարմինի ինքնագործ ջղային դրութեամբ (autonomic nervous system).
- Հարուստ անօթային ցանցը, որ կազմուած է զարկերակներէ, երակներէ եւ մազանօթներէ (capillaries): Մորթը նկատուած է արեան մեծ շտեմարան մը: Մորթի ամբողջութեանը մէջ կը շրջագայի մօտաւորապէս մարմինի ընդհանուր արեան 8-10 առ հարիւրը.
- Զգացողութեան (sensation, feeling) ջիղերու ցանց մը: Այս ջիղերը կը փոխադրեն ցաւի, քերուըտուքի, ջերմութեան, դպչելու եւ ճնշումի զգացողութիւնները.
- Առաձգական բնաթելեր (elastic fibers), որոնք մորթին կու տան յատուկ առաձգականութիւն մը.
- Թելամկանները (erector pili), որոնք կը շրջապատեն մազի պարկիկները շեղակիօրէն: Մազերը կը շարժին թելամկաններու պրկումներով.
Ներքնամորթ (subcutaneous tissue)
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ներքնամորթը հարուստ է ճարպով եւ աւելի մեծ զարկերակներով, երակներով եւ ջիղերով: Այս խաւն է որ մեծ դերակատարութիւն ունի մարմինի ջերմութեան կանոնաւորման մէջ:
Յատկութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Մեր մարմինի մորթը որոշ տեղեր ծածկուած է մազով եւ որոշ տեղեր անմազ է:
Ափը եւ ներփանը մազով չեն ծածկուած: Այս երկու վայրերու մէջ մորթը ունի չորս յատկութիւններ՝
- Մորթը ունի տարբեր-տարբեր ձեւերով գծաւոր փոսիկներ եւ բարձրութիւններ, որոնք իւրայատուկ են ամէն անձի մօտ: Այս գծաւորումը մատներուն կու տայ առանձնայատուկ մատնանշաններ (finger print), որոնք յաճախ կը գործածուին պետական մարմիններու կողմէ բացայայտելու համար ենթակային ինքնութիւնը[9].
- Վերնամորթը շատ աւելի հաստ եւ թանձր է քան մարմինի այլ բաժինները.
- Մազի պարկիկները եւ ճարպագեղձերը բացակայ են.
Մազով ծածկուած
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Մազով ծածկուած մորթը ունի երկու հիմնական յատկութիւններ՝
- Հարուստ է ճարպագեղձերով.
- Հարուստ է մազի պարկիկներով:
Պարտականութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Մորթը ըլլալով մարմինի օրկաններէն մէկը ունի շատ կարեւոր պարտականութիւններ՝
- Կ'արտադրէ եւ կ'արտաթորէ (excrete) քրտինք.
Քրտինքը կ'արտադրուի մորթին մէջ շարունակ, բայց պզտիկ քանակութեամբ: Արտադրուած քրտինքը կ'արտաթորուի վերնամորթէն դուրս: Մթնոլորտային ջերմութեան բարձրացումով եւ մարմնական ֆիզիքական աշխատանքով քրտինքի արտադրութիւնը եւ արտաթորումը կը բազմապատկուի: Քրտինքը կազմուած է ջուրէ, որ կը պարունակէ որոշ քանակութեամբ աղ: Տաք օրերուն եւ մարզանքի ընթացքին որոշ քանակութեամբ աղ կը կորսնցնենք առատ քրտինքի արտաթորումով: Բոլորս անընդհատ մեր մարմինի մակերեսէն կը կորսնցնենք ջուր: Այս մէկը կը կոչուի «անզգալական անգիտակցական ջուրի կորուստ» (insensible loss): Քիրտինքով ջուրի կորուստը կը կոչուի «զգալական-գիտակցական կորուստ» (sensible loss): Մարմնի որոշ վայրերուն մէջ մորթի քրտնաբեր գեղձերը կ'արտադրեն բուրող քրտինք[10]: Այս գեղձերը մասնաւորապէս կը գտնուին, սեռական արտաքին օրկաններու շուրջը, ականջացնցուղներու (external ear canal) մէջ, անութներու (axilla) եւ կրծքագեղձերու վրայ.
- Կը կանոնաւորէ մարմինի ջերմութիւնը.
Մեր մարմինը բնախօսականօրէն կը փորձէ հակակշռել եւ կամ համակերպիլ տարբեր միջավայրերու եւ տարբեր եղանակներու ջերմաստիճանի փոփոխութիւններուն հետ: Հիմնականօրէն մարմինի մորթն է, որ կը կատարէ այս աշխատանքը պահելու համար մեր մարմինի ջերմաստիճանը բնական սահմաններու մէջ[11]:
Մեր մարմինի ջերմութիւնը կը պահուի մարմինի ջերմակարգաւորման (heat regulating) յատուկ գործընթացով: Այս գործընթացը պայմանաւորուած է մարմնական ջերմառաջացումով (heat production) եւ ջերմատուութեամբ-ջերմակորուստով (heat dissipation, loss)[12][13]:
Ջերմառաջացումը կը կանոնաւորուի մարմինի տարբեր օրկաններու եւ հիւսկէններու ջերմարտադրութեամբ:
Ջերմատուութիւնը տեղի կ'ունենայ հիմնականօրէն մարմինի մակերեսէն եւ մասնակիօրէն շնչառական համակարգի խլնաթաղանթէն (mucosa)[14][15]:
Մորթի ջերմատուութիւնը մարմինի մակերեսէն կ'իրականանայ երեք ձեւերով՝
- Շողարձակում (radiation).
- Անմիջական փոխանցում (conduction).
- Շոգիացում (evaporation):
Շրջապատի ջերմութիւնը եւ խոնաւութիւնը անմիջականօրէն առնչուած են մարմինի ջերմատուութեան հետ[16]:
Շրջապատի շատ խոնաւ օդի պարագային ջերմութիւն չենք կորսնցներ, որովհետեւ մարմինի մակերեսէն շոգիացում տեղի չունենար:
Անապատի տաք եւ չոր օդի պարագային ջերմառաջացում տեղի չունենար, սակայն մարմինի մակերեսէն տեղի կ'ունենայ ջերմատուութիւն եւ ջուրի կորուստ հետեւեալ միջոցներով՝
- Ենթամորթին մէջ գտնուղ քրտնաբեր գեղձերը կ'արտադրեն առատ քրտինք, որ կը կորսուի շոգիացումով.
- Մորթի թելամկաները կը մնան պառկած-հորիզոնական դիրքի մէջ եւ կը նպաստեն ջերմատուութեան.
- Մորթի զարկերակները կ'ընդլայնին, արեան շրջագայութիւնը կ'արագանայ եւ ջերմատուութիւնը կ'աշխուժանայ:
Պաղ եղանակներուն ջերմառաջացումը կ'աշխուժանայ եւ ջերմատուութիւնը կը նուազի հետեւեալ միջոցառումներով՝
- Ուղեղի ջերմականոնաւորման կեդրոնի հրահանգներով մարմինի մկանները կը պրկուին, կը կծկուին եւ տեղի կ'ունենայ դող ու ջերմառաջացում.
- Քրտնաբեր գեղձերը նուազ քրտինք կ'արտադրեն, շոգիացում տեղի չունենար եւ ջուրի ու ջերմի կորուստ չի պատահիր.
- Մորթի մազերը կը մնան ցցուն վիճակի մէջ եւ արգելք կը հանդիսանան ջերմատուութեան.
- Մորթի զարկերակները կը նեղնան, արեան շրջագայութիւնը կը դանդաղի եւ ջերմատուութիւնը կը նուազի:
- Արգելք կը հանդիսանայ օտար մարմիններու եւ մանրէներու ներխժումին մարմնէն ներս.
- Կը պաշտպանէ ամբողջ մարմինը ընդհանրապէս եւ ենթամորթային հիւսկէնները՝ մասնաւորապէս արտաքին հարուածներէ եւ վնասներէ[17].
- Կը զգայ արտամարմնական զանազան գրգռութիւններ, մասնաւորապէս՝ ջերմութիւն (տաք եւ պաղ), ցաւ, դպչիլ-հպում եւ ճնշում.
- Կ'արտադրէ D կենսանիւթը:
Տե'ս Նաեւ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- Ականջ
- Փայծաղ
- Ականջային Արիւնահոսութիւն
- Գլխապտոյտ
- Մանկական Անդամալուծութիւն
- Ողնայարի Կողմնածռութիւն
- Ջղային Անախորժակութիւն
Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ Wilkinson P.F. Millington, R. (2009)։ Skin (Digitally printed version հրտրկթն․)։ Cambridge: Cambridge University Press։ էջ 49։ ISBN 978-0-521-10681-8
- ↑ Handbook of General Anatomy by B. D. Chaurasia. ISBN 978-81-239-1654-5
- ↑ «Pigmentation of Skin»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-10-07-ին։ արտագրուած է՝ 2016-04-30
- ↑ «The Fitzpatrick Skin Type Classification Scale»։ Skin Inc. (November 2007)։ արտագրուած է՝ 7 January 2014
- ↑ «Fitzpatrick Skin Type»։ Australian Radiation Protection and Nuclear Safety Agency։ արտագրուած է՝ 7 January 2014
- ↑ Alexiades-Armenakas, M. R., et al. The spectrum of laser skin resurfacing: nonablative, fractional, and ablative laser resurfacing. J Am Acad Dermatol. 2008 May;58(5):719-37; quiz 738-40
- ↑ NIH Human Microbiome Project Archived 2010-12-10 at the Wayback Machine..
- ↑ Theodor Rosebury. Life on Man: Secker & Warburg, 1969 ISBN 0-670-42793-4
- ↑ Esther Boelsma, Lucy PL van de Vijver, R Alexandra Goldbohm (February 2003)։ «Role of vitamins in skin care»։ The American Journal of Clinical Nutrition 77 (2): 348–355։ PMID 12540393 [1]
- ↑ Shapiro SS, Saliou C (2001)։ «Role of vitamins in skin care»։ Nutrition 17 (10): 839–844։ PMID 11684391։ doi:10.1016/S0899-9007(01)00660-8
- ↑ «Nanotechnology Information Center: Properties, Applications, Research, and Safety Guidelines»։ American Elements
- ↑ Sokolov K., Follen M., Aaron J., Pavlova I., Malpica A., Lotan R. (May 2003)։ «Real-Time Vital Optical Imaging of Precancer Using Anti-Epidermal Growth Factor Receptor Antibodies Conjugated to Gold Nanoparticles»։ Cancer Research 63: 199
- ↑ Prausnitz M., Mitragotri S., Langer R. (February 2004)։ «Current Status and Future Potential of Transdermal Drug Delivery»։ Drug Discovery 3: 115–124։ doi:10.1038/nrd1304
- ↑ «Sunscreen or sunblock»։ http://cancer.about.com/od/skincancermelanoma/f/Sunscreen-Or-Sunblock.htm
- ↑ An update on Suncreens; 2007; P 23- 29. Available at www.aocd.org/resource/resmgr/jaocd/2007aug.pdf
- ↑ Mortensen L., Oberdorster G., Pentland A., DeLoiuse L. (2008)։ «In Vivo Skin Penetration of Quantum Dot Nanoparticles in the Murine Model: The Effects of UVR»։ Nano Letters 8 (9): 2779–2787։ PMID 18687009։ doi:10.1021/nl801323y
- ↑ Felipe, P., Silva, J.N., Silva, R., Cirne de Castro, J.L., Gomes, M., Alves, L.C., et al. Stratum Corneum Is an Effective Carrier to TiO2 and ZnO Nanoparticle Percutaneous Absorption. Skin Pharmacology and Physiology 2009;22:266-275
Աղբիւրներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]