ფშავლები

ფშავლები
ფშავლები
რეგიონები მნიშვნელოვანი მოსახლეობით
ენები	ქართული ენა
რელიგიები	ქრისტიანობა

ფშავლები — ქართველ მთიელთა ეთნოგრაფიული ჯგუფი. ძირითადად ცხოვრობენ დუშეთის რაიონში, ფშავის არაგვის აუზში. მათი კომპაქტური დასახლებებია აგრეთვე აღმოსავლეთ საქართველოს სხვა რეგიონებში: ერწო-თიანეთი, კახეთი. ფშაური მოსახლეობა ასევე გაფანტულია მდინარე იორისა, ილტოსა და ალაზნის სათავეებში, მათი დიდი ნაწილი ცხოვრობს პანკისის ხეობაში. ფშავლები ცხოვრობენ აგრეთვე გომბორში და შირაქში. ისინი საუბრობენ ქართული ენის ფშაურ დიალექტზე. წარსულში ფშავლები გამოირჩეოდნენ კულტურისა და ყოფის ადგილობრივი თავისებურებებით. ისინი ცნობილნი იყვნენ შალეულის ნაწარმის დამზადებით, ხალხური ზეპირსიტყვიერების ბრწყინვალე ნიმუშებით და სხვა.

ფშავი.

ფშაველი. ტეოდორ გორშელტის მიერ 1896 წელს სანქტ-პეტერბურგში შესრულებული ნახატი.

საისტორიო წყაროები

ვახუშტი ბატონიშვილი ფშავლებს ასე ახასიათებს:

„ფიზიკურად ფშაველი ჯანსაღია. მოქმედებაში ის მარჯვეა და შრომის ამტანი. სიმაღლით ფშაველი შუა ტანისაა, თხელი და სწორი აგებულების. სახით კი შავგვრემანია და ლამაზი მოყვანილობისა. სახის იერით ფშაველი უფრო ბარის ქართველს წააგავს და ფიზიკურ სიმახინჯეს მათში იშვიათად შეხვდებით. ხასიათით ფშაველი თავაზიანია და ხათრიანი. საზოგადოებაში ფშაველი ქალი თუ კაცი თამამია და უადგილო მორცხვობა და პირის არიდება ფშავში სიმდაბლის ნიშანია. ფშაველი, ამასთანავე, ალერსიანია და არშიყი. ფშაველი გულჩათხრობილი არ არის, მას უყვარს მხიარულება, შაირობა და დროს ტარება. სტუმრის დახვედრა, მისი პატივისცემა და გართობა მათში მიღებულია. ქურდობა-ავაზაკობას ფშაველი არ ჩაიდენს და ეს სამარცხვინოდ მიაჩნია. ამასთანავე, ფშაველი შარიანი და მოჩხუბარიც არ არის და ამგვარ შემთხვევას ის შეგნებულად გაურბის. ფშაველი გონებამახვილია, ტკბილად მოუბარი, ენაწყლიანი და მოლექსე. მას ეხერხება ლექსის "კაფიად" თქმა და მოსწრებული სიტყვა-პასუხი. ფშავლებს მოსწონთ კარგი ენიანობა და თავაზიანობა და ასეთ პირსაც პატივსა სცემენ. ფშაველი ქალი თამამია, მარტო დადის, ლაპარაკის დროს გამბედავია და თამამი. ყოველ სიტყვაზე ის ატანს "ჩემს ძმას": "ვაჰმე, ჩემო ძმაო." ფშავლები ქართულად მეტყველებენ და მათ დღევანდელ თქმას უკვე არ ახასიათებს კილოკავი... ფშავლები სწავლა-განათლებას ეტანებიან. ამისათვის მათ ნიჭი და უნარიც შესწევთ...“

უკანაფშავის თემის სოფლები და მასში მცხოვრებთა გვარები:

• შუაფხო: (მთვარელაშვილი, ელიზბარაშვილი, ბადრიშვილი, ავთანდილაშვილი, ჯაბანიშვილი, შუშანაშვილი, ქოჩაშვილი, ჯიხვიშვილი);
• არახიჯა: (ციგროშვილი);
• ახადი: (ბეროშვილი, გოდერძაული, ბერიშვილი, ბობღიაშვილი, გორელაშვილი, ლომნიაშვილი, ხელაშვილი, ჭორაშვილი, ჭრელოშვილი);
• ბეტისჩრდილი: (ხოშურაული, ბეკურიშვილი, ჩიტოშვილი);
• ბულალაურთა: (ბულალაური, ბულალაშვილი);
• გოგოლაურთა: (თურმანაული, სულხანიშვილი, ნადირაშვილი, ბაღიაური, მგელაშვილი, ბეყოშვილი, ბუდურაშვილი, ბუთხაშვილი, თანდილაშვილი, ყინწაშვილი, ხაჩიშვილი);
• ელიაგზა: (ბობღიაშვილი, ჯველაური);
• ვანხევი: (ხუცურაული, სოხურაშვილი);
• მათურა: (ხიბლაშვილი, წითელაური, ხუციშვილი, ზურაბიშვილი, თათარაშვილი, ქისტაური, ბაჩუაშვილი, გახუტელაშვილი, თადიაური, წოწკურაული);
• მისრიანთ კარი: (მისრიაშვილი);
• მუქო: (წვეროშვილი, მთიბელაშვილი);
• უძილაურთა: (ჩორხაული, ლაშქარაშვილი, კოჭლიშვილი, თათარაშვილი, ლოსეურაშვილი, ქავთარაძე, ბაზიერაშვილი);
• უკანაფშავი: (კარატიელი, წელაური, ცოკილაური, ამირანაშვილი, არჩემაშვილი);
• ქუთხი: (მჭედლიშვილი, ხუციშვილი);
• ცაბაურთა: (მჭედლური, გოგნელაშვილი, ჭყრუნიშვილი, გედეხაური, ჩიტოშვილი);
• წითელაურთა: (ჩიაშვილი, ბაიდაური, გოგიაშვილი, ბუწვაშვილი, მოკვერაშვილი, ჩოფანაშვილი);
• ჭიდალი: (მურღვაშვილი, კოჭლაშვილი, წელაური);
• ჭიჩო: (ჩოლოგაური, ხიზანიშვილი, ბურდული);
• ხოშარა: (გელუაშვილი, მამიაური, ხახაშვილი, მისრიაშვილი, ნაკვეთაური, ტეტიაშვილი).

მაღაროსკარის თემის სოფლები და მასში მცხოვრებთა გვარები:

• არბაჩხანი: (ბატარაშვილი, ბეწუკლიშვილი, ცქიფაშვილი);
• აფშო: (ბუსურიშვილი, ვარდანაშვილი, მჭედლური, მაუბარაშვილი, დაქუზაშვილი, მაჩურიშვილი, ხუზაურაშვილი, ყბაილაშვილი);
• გომეწარი: (წიკლაური, თაგვაშვილი, ღურბელაშვილი, მუშტაშვილი, ხადიაიშვილი, ბექაური, ვაჩეიშვილი, ბუჟირიშვილი, ფარნაოზიშვილი, სულიაშვილი, ბეწუკლიშვილი, რაჯაშვილი, ბულალაშვილი);
• გუდარახი: (მარტიაშვილი, გურასპაული, ზურაბაშვილი, ურჯუკიშვილი);
• ინო: (მაღალიშვილი, მარწყვაშვილი, უძილაური, წვეროშვილი);
• კანატია
• კაწალხევი: (ცაბაურაშვილი, ხორნაული, ზარიძე);
• ხილიანა: (თანდილაშვილი, კაკაბლიშვილი, ტუნტურიშვილი, ჯანგირაშვილი, ნავროზაშვილი, ბაიაშვილი, ქისტაური, თურმანაული, გელიაშვილი, ღონიერაშვილი, თალაშვილი, წელაშვილი);
• კუჭეჭა: (ხორანაული, ბუღნიაშვილი, ბერიძიაშვილი, ჩოხელაშვილი, ტეტიაშვილი, ტეტუნაშვილი);
• მაღაროსკარი: (გელაშვილი, ბეყოშვილი, საფარაშვილი, ჯანაშვილი, უფროსაშვილი, მახაური, მგელაშვილი, მგელიაშვილი, მუშტაშვილი, ნარიმანაშვილი);
• მიგრიაულთა: (მიგრიაული, ბუთხაშვილი, სულხანიშვილი, სესიაშვილი, მჭედლური, ბალიაშვილი, მამუკელაშვილი, მარტიაშვილი, მარცვალაშვილი, მაუბარაშვილი, მაჩურიშვილი, მაჩხოშვილი, მთიბელაშვილი, მოლოდინაშვილი, ნარიმანაშვილი);
• საშევარდნო
• ქალილო: (ნაყეური, ფიცხელაური);
• ყოფჩა: (მარაშვილი);
• შარახევი: (ჭინჭარაული, ტეტიაშვილი, ტეტუნაშვილი, ბოძაშვილი, წიკლაური);
• ჩარგალი: (ჟამიაშვილი, მოლოდინაშვილი, ბაჩიაშვილი, მარტიაშვილი, კობაიძე, რაზიკაშვილი, მარცვალაშვილი, ბუკუკიშვილი, ბალიაშვილი, ბეკურაული, ბუთხაშვილი, ბუსურიშვილი, თიბელაშვილი, ფადიურაშვილი, ბაიაშვილი, ვეშაგური, პირქუშაშვილი);
• წიფრანი
• ხომი: (ნავროზაშვილი, კაკაბლიშვილი, კაჭაროზაშვილი, კუწაშვილი, ხაჩიშვილი, კაცობაშვილი, იანვარაშვილი, გარაშვილი, წელაშვილი, თურმანაული).

ფშაური სამოსელი

ფშაველების ფოტო, დიმიტრი ერმაკოვის კოლექციიდან.

თუში, ფშაველი და ხევსური ქალის სამოსელის კომპლექსებს ერთნაირი სისრულით არ მოუღწევიათ ჩვენამდის. XX საუკუნის დასაწყისში ხევსურთა უმეტესობა და თუშეთის უმცირესი ნაწილი კვლავ სარგებლობდა სამოსის ძველებური ტიპით, მაშინ როცა ფშაველებმა ჯერ კიდევ XIX საუკუნეში შეცვალეს იგი ახლით.

ქალის სამოსელი

შიდა სამოსელი

ფშავში ქალები საცვლებად ხმარობდნენ მოკლე პერანგებს და „ტოტ-ბაბთებით“ შემკული ქვედა საცვლებს, რომელსაც ფშავლები „შარვალსაც“ უწოდებდნენ. უფრო ადრე კი ფშაველ ქალებს გრძელი, კოჭებამდე დასული სიგრძის პერანგები სცმიათ. პერანგის ეს ტიპი ნიკო ხიზანიშვილს აგონებდა ძველქართული ეკლესიის კედლებზე გამოხატულ წმინდანთა შესამოსელს.

ფშავში საპერანგე მასალად გამოიყენებოდა: ფერადი ფარჩა, მერდინი, დარაია, მოვი, ყანაოზი, ლაინი, შილა და სხვა. პერანგის დასამზადებლად ოთხი-ხუთი არშინის ქსოვილი იყო საჭირო. ჩამოთვლილ მასალათა შორის საუკეთესოდ ითვლებოდა მერდინი, მაგრამ სიძვირის გამო მოსახლეობის ფართო მასა უფრო იაფფასიან ლაინსა და ხამს იყენებდა, მხოლოდ კაბაში გამოსაჩენი ადგილისათვის „სამაჯურებისა“ და „სამხრისათვის“ ყიდულობდა წითელ მერდინს. სამხრე ნაჭერს იმ ვარაუდით აჭრიდნენ, რომ საყელო-გულისპირი ოთხი თითის დადებაზე დაეფარა ჩაჭრის ხაზის ჩასწვრივ და უკან ზურგშიც გადაფენილიყო. სამაჯურსაც ბრტყელს აკეთებდნენ. პერანგი გამოიჭრებოდა მხრებში აუჭრელად ორმაგად მოკეცილი ქსოვილისაგან. გვერდებში დაუტოვებდნენ შეხსნილ ადგილებს. სახელოები იცოდნენ სწორედ მიდგმული და მაჯასთან სამაჯურით მოვიწროებული. პერანგის საყელოსა და სამაჯურებს ფერადი აბრეშუმის ძაფებით ქარგავდნენ. ზედ გამოჰყავდათ „ნოქვა“, „კავიანა“, გეომეტრიული და მცენარეული სახეები. საყელოზე კუდიქცეულათი სცოდნიათ დაქარგვა. ზოგიერთები პერანგის მთელ სიგრძეზე გრეხილს დააკერებდნენ, რომელიც ქვემოთ „ფალჩუმით“ — ფესვებით მთავრდებოდა. პერანგის ჩაჭრილი გულისპირის ნაპირები დაკავშირებული იყო ნაჭრის გრეხილით, ან ადგილზე ლეკი ოსტატების მიერ დამზადებული ვერცხლის, ფოთლისებური მოყვანილობის სევადიანი ღილებით. ასეთი საგანგებო მორთულობა კი არ უნდა დაკარგულიყო კაბის ქვეშ, არამედ კაბის ჩახსნილი გულისპირის საშუალებით ყველასათვის შესამჩნევად უნდა ყოფილიყო.

ქვედა საცვლის დასამზადებლად იყენებდნენ თეთრ მიტკალს და ლაინს, ან წითელ მერდინს, შილას, ხამხარას. სამხარედ სხვა ნაჭრის გამოყენების მსგავსად, საცვალზედაც სიძვირის გამო, მხოლოდ ტოტებზე სცოდნიათ წითელი მერდინის გადაკერება. იგი შედგებოდა „ტოტებისა“, „უბისა“ და ზემოთა ნაწილისაგან, რომლის გადაკეცილ ნაწილში გაყრილი იყო საცვალის შესაკრავად გამოყენებული „ხონჯარი“. რიგ შემთხვევაში ბაწარს სცვლიდა გვერდში დაკერებული ღილი. კაბაში ნაოჭ-სათავიანი საცვალი რომ ცუდად არ დარჩენილიყო, მას მარტო თეძოებამდე ამოიტანდნენ, რადგან წელს ჩაცილებით დაყებული კაბის კალთების სიფართე ამ ნაოჭს შეუმჩნეველს ხდიდა. საცვლის წითელ ნაჭერგადაკრული ტოტები მოქარგული ყოფილა „ბაფთა-ქარგით“.

ჯუბა

ფშავში ძველ დროს არსებული ჯუბის მაგვარი სამოსელის კვალი საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის ქსოვილების ფონდში დაცული ერთი კოლექციითა და ლიტერატურაში გაბნეული ცნობებით დასტურდება. 1836 წელს პეტერბურგში გამოცემული ამიერკავკასიის რუსულ სამფლობელოთა სტატისტიკურ, ეთნოგრაფიულ, ტოპოგრაფიულ და ფინანსურ ურთიერთობის თვალსაზრისით გაკეთებულ მიმოხილვის მეორე ნაწილში, დუშეტის მაზრაში მცხოვრები ხალხის ჩაცმულობასთან დაკავშირებით, საუბარია აგრეთვე ფშაველი ქალი ტანსაცმლის შესახებაც. კერძოდ, აღნიშნულია ფშაველი ქალის მიერ ლურჯი ფერის მაუდის, პერანგისებური სამოსის და მაუდისავე ჩოხის მოყვანილობის ზედა სამოსის მოხმარებაზე. რაც ადგილზე მოქსოვილი შალისაგან დამზადებულ ჯუბასა და ასევე შალის შემოსაცმელ ფაფანაგს უნდა გულისხმობდეს. ფშავში ჯუბის ადრეულ გამოყენებაზე ვაჟა-ფშაველას ნაწერებიც მიუთითებენ. ვ. ფშაველა თავისი ერთ-ერთი გმირის ღვთისოს პირით ასე მსჯელობს: „...აბა „ვეფხისტყაოსანი“ წაიკითხეთ, თუ ის არა სთქვავ, დიდი საკვირველია, თუ ის ფშავლის დაწერილი არ არის, სწორედ ფშაური კილოა, სიტყვებიც „ძოღანაო“, როგორც ჩვენ ვიტყვით, „ასმათის ჯუბა“, როგორც ჩვენი დედაკაცები იმენ და სხვა რამდენი“. სერგი მაკალათიას XX საუკუნის 30-იან წლებში ფშავში მუშაობის დროს ფშაველი ქალის შინ მოსახმარ ჩაცმულობის ფორმად დამოწმებული აქვს ჯუბის გამოყენების ფაქტები.

ფშაური ჯუბა შინ ნაქსოვი ცალპირა ტოლისაგან იყო დამზადებული. სიგანედ სამი-ოთხი მტკაველი და ერთ სიგრძედ კი ექვსი-შვიდი მტკაველი ყოფილა საჭირო. თუშური ჯუბისა და ხევსურული სადიაცოსაგან განსხვავებით ფშაური ჯუბა გამოირჩეოდა სისადავითა და სივიწროვით — „ლულუტი“ იყო. ყდიდან ჩამოხსნილ შალს ორად შეკეცავდნენ, სასურველ სიგრძეს დააყენებდნენ და ისე დასჭრიდნენ, ე. ი. ორად მოკეცილი შალიდან ბეჭებში გადაუჭრელ ტანს ამოიღებდნენ. ჯუბა უსაყელო იყო, მხოლოდ კისრის გარშემო ღრმად ამოსჭრიდნენ, რომ ქალს თავზე ჯუბის გადაცმის საშუალება მისცემოდა. ყელთან შენაოჭებაც იცოდნენ, მერე ყელის ირგვლივ შემოვლებულ ნაწილს ნაპირს შეუბრუნებდნენ, შიგნითა მხრიდან სხვა ნაჭერს გამოაკერებდნენ ისე, რომ ნაკერი არ გამოჩენილიყო. უფრო ხშირად კი ჯუბას გულისპირში ცოტაზე ჩახსნიდნენ. ჩახსნილ ნაპირებს გრეხილს შემოაყოლებდნენ და სამი თითის სიბრტყედ მძივებსაც ჩამოაკერებდნენ. ხან ღილებით ან გაბმული ბაწრის საშუალებით დააკავშირებდნენ ჩაჭრილი გულისპირის ნაპირებს. ჯუბას მოკერებული ჰქონდა სწორი და ვიწრო „სახლები“, რომლებიც ზოგჯერ განსხვავებული მასალისაგან — ფართლისაგან ყოფილა დამზადებული.

ვიწრო და ტომარასავით ამოკერილ ჯუბას ადამიანი მოძრაობაში რომ არ შეეზღუდა გვერდებში დამატებით ნაჭრებს შეუყენებდნენ, რომელთაც „აზღოტებს“ უწოდებდნენ. თუ ქალი „ტანსუფთა“ (სუსტი) იყო, მაშინ მის ჯუბას „ცოტა“ აზღოტს ჩაუგდებდნენ და იმასაც მხოლოდ ბეჭებამდე, თუ „ტანმსხვილი“, მაშინ იღლიის ძირამდე აჰყავდათ და უფრო განიერსაც იჭერდნენ პირველთან შედარებით. ჯუბა სიგრძით წვივამდე სწვდებოდა ქალს, მერე მოაკერებდნენ „შაყრილი ხელის“ სიგანით შალის „ქუქუმოს“.

ჯუბის ფშავში გავრცელებულობის ტრადიციულობა ძველფშაური ცეკვა „სამაის“ დროს შესრულებული სიმღერის ტექსტში მუშის — ხის ქერქისაგან დამზადებული ჯუბის მოხსენებითაც უნდა მტკიცდებოდეს: „სამაიას ჩამოუვლის ქალი მუშის ჯუბიანიო“.

ქუქუმო

ქუქუმო ენდროში წითლად შეღებილი ტოლის ნაჭერი იყო, რომელსაც უფრო მოყავისფრო ელფერი დაჰკრავდა. ამ ფერის ქუქუმო ხნიერი ქალის მუდმივ მოსახმარ ჯუბას ჰქონდა მოკერებული. ახალგაზრდობა უფრო ღია წითელს ირჩევდა. შესაძლოა ფშაური ჯუბის ბოლოზე წითელი ზოლის შემოკერების თავდაპირველი მნიშვნელობა გათხოვილი ქალის გამოსარჩევ ერთ-ერთ ნიშანს წარმოადგენდა.

ქუქუმოს ნაპირს კაბის გარშემო სიმაგრისათვის შემოაკერებდნენ მწვანე ან სხვა ფერის საწინდეს — „გაგრეხილი ბაწარი“, რათა ქუქუმოს ნაპირი მოძრაობის დროს მიწასთან შეხების გამო ადვილად არ გაცვეთილიყო. ძველი წესით ჯუბის გამშვენება მარტო წითელი ქუქუმოს მოკერებით ყოფილა გადმოცემული, მერე დაუწყიათ ქუქუმოს შალის ფერადი ძაფებით მორთვის ჩვეულება და ფშაველ ქალსაც მთელი მონდომებით უჭრელებია იგი, ზოგჯერ „შიბაჲთ“ და ზოგჯერ „კავაწყვეტილათი“. ქუქუმოს შესამკობ ჭრელად ხშირად გამოუყენებიათ სამკუთხედად მოყვანილი ფერადი ნაჭრის წყება. გეომეტრიული ჭრელის ამ სახეობით არის გაფორმებული ხევსურული თუ ფშაური სამოსის ელემენტები, ასევე აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში დამოწმებული, მოჩუქურთმებული ავეჯის ნიმუშები. მას „ხრიკულის“ სახელწოდებით ქსნის ხეობის მცხოვრებთა ყოფაში სამოსის ელემენტებზე გამოყენებითაც მოწმდება. ჭრელის აღნიშნული სახეობა ტრადიციული ჩანს კავკასიისათვის, განათხარი კერამიკის ჭრელის სახით მისი არსებობის სიძველეს კარგი დასაბუთება აქვს.

სარტყელი

ფშაურ ჯუბაზე გამოუყენებიათ ტოლის, ხოლო მოგვიანო ხანებში კი ფარჩის ფერადი სარტყლები. სარტყლები განიერი და გრძელი უნდა გაეკეთებინათ. სარტყლების ასეთი სიგრძის გამო, წელზე ორჯერადი შემოტარების შემდეგ ტოტებად ჩასაშვები სიგრძეც რჩებოდა. ახალგაზრდები უფრო წითელ სარტყლებს ირჩევდნენ, მოხუცები — შავს. ჯუბაზე გამოყენებული სარტყლების ეს ტიპი მთლიანი კაბების შემოსვლის შემდეგაც არ გასულა ხმარებიდან. მხოლოდ მათ გვერდით გაჩენილა ახალი ტიპის, ღვედზე ასხმული ვერცხლის ნაწილებიანი ე. წ. „გუმბათიანი“ ქამრები, რომელთაც დამზადების ტექნიკის („აჟურული“) მიხედვით მეორე სახელითაც — „ფანჯრიანი“ მოიხსენიებდნენ. აღნიშნული ტიპი ქამრისა აღმოსავლეთ საქართველოს მთის ზოლში მოსახლეთა უმეტესობის ყოფაშია დადასტურებული.

კაბა

ფშაველი ქალის ჩაცმულობის მნიშვნელოვან ელემენტს, რომელიც ქალაქურმა პროდუქციამ შეაპირობა, წარმოადგენდა „კაბა მხრიანი“//„წელიანი“. სამოსის დასახელებულ ელემენტს ფშაველი ქალები ატარებდნენ XIX საუკუნის II ნახევრის შუა პერიოდიდან ვიდრე მათი ადგილი კაბის ორნაწილად ქცეულმა ელმენტებმა არ დაიკავეს.

ფშაველი ქალის საკაბე მასალას შეადგენდა ჩითი, ატლასი ყანაოზი, ლასტიკი, დარაია. დარაია, საკაბედ ვარგისი საუკეთესო მასალა, ვიწრო იყო. მისის განი ორიდან სამ-ნახევარ მტკაველს აღწევდა, ამიტომ კარგი კაბისათვის რვა-ცხრა არშინი იყო საჭირო, ხუთ-ექვს არშინზე ნაკლები მასალიდან კი კაბა აღარ შეიკერებოდა. მასალის უმეტესი ნაწილი კაბის ბოლოსათვის იყო განკუთვნილი. თუ მხედველობაში მივიღებთ იმასაც, რომ ძველებური ფშაური კაბები, XX საუკუნის 20-30-იან წლებში მოხმარებული კაბებისაგან განსხვავებით, დიდი ნაოჭით ხასიათდება, მაშინ გასაგები იქნება ცხრა არშინის გამოყენების აუცილებლობაც. ახალ წესზე შეკერილ კაბას წელის ირგვლივ გაკეთებული ნაოჭის მაგივრად, მხოლოდ გვერდებიდან ეწყებოდა ნაოჭიანი კალთები.

საკაბე მასალას, ქალის წელამდე ნაანგარიშევი ზომის მიხედვით, ორად მოკეცავდნენ და გადაჭრიდნენ „სამხარნოდ“, ე. ი. ერთიანი მთლიანი ნაჭრიდან ამოიყვანდნენ „მხარ-გულს“. ბოლოსათვის საჭირო იყო ერტი განი წინ, ერთი უკან, რომელსაც აქ ველს ეძახდნენ და გვერდებში შესაყენებელი, სურვილის მიხედვით რაოდენობა შერჩეული, ცერად აჭრილი აზღოტები — კალთები. უფრო ხშირ შემთხვევაში კი უკანა მხარეს მხოლოდ ირიბად დაჭრილი კალთებით ადგენდნენ. ირიბად დაჭრილ კალთებს, ველს და წინა განს ერთმანეთზე ნემსის წვერით ააკერებდნენ, მერე საწელესთან წვრილად გადანდლავდნენ და ნემსით მისწევდნენ, მიანაოჭებდნენ. კაბის საქობედ კაბისავე მასალას ან სხვა, ფერად აბრეშუმს იკეთებდნენ. განიერი, ერთი მტკაველი სიგანის ქობა სახელი იყო ქალისათვის, ისე კი რაც არ უნდა ღარიბი ოჯახიდან ყოფილიყო ქალი კაბას სამ თითზე ნაკლები სიგანის ქობას არ შემოავლებდა. რადგან კაბა უმეტესად მუქი ფერისა იყო, ქობად წიტელ ან მწვანე აბრეშუმს ურჩევდნენ. შემდეგ საკერავი მანქანით ზედ კაბის ბოლოზე სახეებს გამოიყვანდნენ. მოქარგვის ასეთი ხერხი ერთის მხრივ კაბას სილამაზეს მატებდა და მეორეს მხრივ, ქობის კაბასთან მჭიდროდ მიმაგრებასაც ისახავდა მიზნად. სახეებად გამოყენებული იყო ძველფშაური ქარგულობისათვის დამახასიათებელი, ჭრელი, უმეტესად „ნოქვა“ და „კავიანა“.

ზედატანი

ზედატანს იღლიის ძირიდან წელამდე ჩადგმული ჰქონდა პატარ-პატარა აზღოტები ტანის გამონაკვთის მიზნით. ამით იგი ეხმაურება მამაკაცის სამოსელის დაჭრა-შეკერვის კავკასიურ ნორმებს, რომელიც ტანსაცმლის წელზე გაწყობით იყო გამოხატული. კაბას საყელო ამოღებული და გულისპირი ჩაჭრილი ჰქონდა სარტყლამდე. „სახლები“ სწორი, ბოლოსაკენ მოვიწროებული და სამაჯურდადებული. უფრო ხშირად სახელოს წააკერებდნენ ფერადი ძაფით მოჭრელებულ შავი ფერის ნაჭერს. სცოდნიათ სამაჯურის სირმით, ჩაფარიშით და გრეხილით შემკობაც. ნაქარგობიდან იყენებდნენ ჭრელის იმ სახეობებს, რასაც კაბის სხვა ნაწილების შემკობის შემთხვევაში.

საგარეო

ჩვეულებრივ დღეებში სახმარი კაბებისაგან განსხვავებით, საგარეოს სახელოებზე წააკერებდნენ ბოლომომრგვალებულ ყოჩებს, რომელთა ზომა ხელის ნების შესატყვისი იყო. შემკობის მხრივ საგარეო დანიშნულების კაბის ზოგიერთ ცალზე წარმოდგენილი მორთულობა განსაკუთრებულ აღნიშვნას იმსახურებს. ჩაჭრილი გულისპირის გასწვრივ ჩაამწკრივებდნენ ფერადი აბრეშუმის ნაჭრებს, „კალაპოტური“ წესით, რაც შემდეგში მდგომარეობდა: ნაირსახად დაჭრილ ფერადი აბრეშუმის ნაჭრებს ფერთა და ფორმების ურთიერთ შეხამებით მიაკერებდნენ. ფერადი ნაჭრების ასეთ წყობას სირმითა და მძივითაც დაამშვენებდნენ. გულისპირზე იცოდნენ აგრეთვე ლეკების მიერ დამზადებული ფოთლისებური ფორმის, სევადით შემკული ვერცხლის ღილების დაკერება, ანდა ღილ-ხრიკებით მისი შეკვრა, უფრო ხშირად კი გულისპირის ეს ნაწილი ღიად რჩებოდა, რომ შიგნითა მხრიდან ჩაცმული საგულის მოქარგული საყელო გამოჩენილიყო.

მხარ-სახლით გაწყობილ ზედატანს ან პირდაპირ მოაკერებდნენ ბოლოს ანდა მათ შორის სარტყელსაც დაატანდნენ.

საგულე

საგულეს სახელწოდებით ცნობილი იყო კაბის შიგნითა ჩასაცმელი. უმეტესად იგი შავი სატინისაგან მზადდებოდა. ძველი ფორმის საგულე საყელოსა და სახელოების გარეშე ყოფილა წარმოდგენილი. კაბაში გამოსაჩენი ადგილები საგანგებოდ ირთვებოდა. გულისპირი ორივე მხარეს სახელოდან ერთი მტკაველის დაშორებით გადაიჭრებოდა და გაუკეთდებოდა ნაოჭი, ე. წ. „ბოყოტის“ თავები (ნაოჭიან ადგილებს ისე გააკეთებდნენ და განალაგებდნენ, რომ სიგანეზე ჩამწკრივებულთ, ჩიბუხის თავის მიმსგავსებული ფორმები მიეღოთ). ნაოჭიანი თავები მორთული იყო მძივებითა და „თუშური ფულებით“. ასეთი ბოყოთისთავიანი ნაოჭი ხშირად მეორდება ფშაური ტანსაცმლის ქარგულობაში. განსაკუთრებით კი ძველებურ, ბოლოშეყრილ ნაოჭიან „ფასტამალაზე“ (წინსაფარი) სცოდნიათ მისი გამოყენება. ამ ტერმინს „ბოყოტი“ საინტერესო დამთხვევა აქვს სვანეთში გავრცელებულ „ბოყონალართან“, რაც საკაცო და საქალო შემოსაცმელ ჩოხისებური თარგის მქონე სამოსის გვერდებში ჩაყენებული „კუჭების“ აღმნიშვნელია. ზოგჯერ საგულეს უკეთებდნენ ნაკეცებს და ნოქვითაც ამკობდნენ. ასეთი საგულეები მალევე გასულა მოხმარებიდან. მათი ადგილი ენიანი საყელოსა და სახელოების მქონე საგულეებმა დაიჭირა. ენიანი საგულის ქარგულობაც განსხვავებული ყოფილა. ყელთან გრეხილს მიაკერებდნენ, რომელიც ბოლოში მთავრდებოდა ფესვით. საყელოზე ნოქვებით მოქარგვის გარდა, ფერადი დარაიას წაკერებაც ყოფილა წესად. ხშირად ამ ტიპის საგულეს ასარჩულებდნენ კიდეც. იცოდნენ საგულის ვერცხლის ფულებითა თუ დაფერილი ვერცხლის სამკაულით შემკობაც.

ფასტამალა

ფშაური ფასტამალა იკერებოდა ერთი არშინი მუქი ფერის ყარამანდულასა ან ლასტიკისაგან. მოხუცი მთხრობელების გადმოცემით, ფასტამალას თავისი არსებობის მანძილზე სამჯერ გამოუცვლია ფორმა. პირველად „ენიანი ფასტამალები“ ჰქონიათ. კისრიდან წამოღებული „ენები“ მაგრდებოდა „სარტყელში“, მერე მიაკერებდნენ ნაოჭშეყრილ „ბოლოს“. შემდგომში ენები ჩამოუხსნიათ და დარჩენილა ბოლო „შახმუჭვილ-შაყრილი“ ფასტამალა, რომელსაც თავის მხრივ სულ მოკლე დროის განმავლობაში ადგილი დაუთმია „რუშიანი“ ფასტამალისათვის, რომლის შესაკერად საჭირო ყოფილა საწელე „სარტყელი“ და ერთი განი „ბოლოდ“, რომელსაც ნაოჭით მოაკერებდნენ საწელეს. ფოსტამალას ბოლო დაქობვილი, ე. ი. სარჩულდადებული ჰქონდა. ჯერ ერთი იმიტომ, რომ ნაქარგი ორმაგ ნაჭერზე კარგი გამოდიოდა, და მეორეც, ნაქარგის უკანა მხარეს ძაფების კვანძები ფასტამალას ნაპირის აკეცვის შემთხვევაში არასასიამოვნო შთაბეჭდილებას აღარ ახდენდა. ფასტამალას მოსაქარგავად იყენებდნენ შემდეგ სახეებს: „ნოქვა“, „ჭინჭველთ ნავალი“, „კავიანა“, „ჩადუნა“. ზოგი ჯვარს გამოიყვანდა, ზოგი ფოთლებს, ზოგი წინდის ჭრელას. ამ წინსაფარს ბოლო ნაწილი ნოქვითა და ბოყოტის თავებით ჰქონდა „შახმუჭვილი“ და ისე მოკერებული მთელ განზე, ბოყოტის თავები მორთული იყო ფერადი მძივებით.

ფასტამალა ისეთივე აუცილებელი ნაწილთაგანი იყო ფშაველი ქალის სამოსისა, როროგც ფაფანაგი. მის გარეშე სირცხვილი იყო ქალის სტუმრებთან გამოჩენა ან გარეთ გამოსვლა. იმდენად აუცილებელი, რომ შემდგომში იგი შეერწყა კაბას, რის დასტურადაც ფშავში 1962 წელს ერთ-ერთი ექსპედიციის დროს სოფელ მაღაროსკარში მცხოვრებ დედუკა ბახაიას ასულ თურმანაულის სასუდრე ტანისამოსად შემონახული კაბა ითვლება. აღნიშნული კაბა შეკერილი იყო მხრიანი კაბის ნიმუშის მიხედვით, იმ განსხვავებით, რომ წინა მთლიანი განის მაგივრად შედგმული ჰქონდა ფასტამალა თავისი ნაკეცებითა და მისთვის დამახასიათებელი ნაქარგულობით.

მხრიანი კაბების შიგნით იცვამდნენ უმხრო კაბებს. რაც უფრო მეტი უმხრო კაბა ეცვა ქალს შიგნით, ჯერ ერთი, მისი შეძლების მაჩვენებელი იყო და მეორეც, მხრიანი კაბის კარგად დაყენებასაც უწყობდა ხელს. უმხრო კაბას ზოგჯერ უბრალოდ „კაბასაც“ ეძახდნენ, რადგან წელიანი, კაბის აღმნიშვნელ ტერმინად ფშავში ყველგან მხრიანი კაბა იხმარებოდა. უმხრო კაბა იკერებოდა რამდენიმე განისაგან ან წვრილად დაჭრილი კალთებისაგან. მას მხრიანი კაბის მსგავსად გარშემო ნაჭერს უკეთებდნენ. კაბა წელში იყო გადაქობვილი და ბოლოზედაც ქობა ჰქონდა გადაკეცილი. საწელე ქობაში ნაჭერი იყო გაყრილი გვერდში შესაკრავად. შიგნით ჩასაცმელი ეს კაბები კარგი ნაჭრისაგან უნდა ყოფილიყო დამზადებული, იმდენად კარგები ეცვათ, რომ ზოგიერთ შემთხვევაში მხრიანი კაბის ამოკეცვაც იცოდნენ, რათა შიგნიდან ჩაცმული კაბის რაობა უცხო თვალისათვის შესამჩნევი გაეხადათ.

უფრო გვიან ხმარებაში შემოსული წელქვეითი — კაბები და წელზეითი — გრძელსახელოებიანი „რუბაშკები“ აღწერილია სპეციალურ ლიტერატურებში.

გარე სამოსელი

ფაფანაგი

ფშაური ჯუბა ისევე წარმოუდგენელია ფაფანაგის გარეშე, როგორც ხევსურული ქალის სადიაცო ქოქლოს გარეშე. ფშაური ფაფანაგი გამოჭრისა და ფორმის მიხედვით ემსგავსება ხევსურულ ქოქლოს და შესაბამისად დანიშნულებც მსაგვსი აქვთ. ხევსურული წესით დაჭრელებულ ქოქლო ფაფანაგთან შედარებით, ფშაური გამოირჩეოდა სისადავით, მარტო სირმითა და გრეხილით იყო გაწყობილი. ზემოდან შემოსაცმელი ეს სამოსელი მოკლე იყო და წელში გამოყვანილი, სახელოები აუცილებლად გახსნილი უნდა ჰქონოდა.

ფაფანაგი ვაჟა-ფშაველას ნაწარმოებთა მიხედვით შედგენილ მცირე ლექსიკონში განმარტებულია როგორც ზედა ტანსაცმელი ქალისა, ჩოხისმაგვარი.

საფაფანაგე მასალას შეადგენდა ადგილობრივ მოქსოვილი შალი, ე. წ. „ორშიანი ტილო“, რომლის დამზადებისათვის ორი კილო „თხორი“ იყო საჭირო, რადგან საფაფანაგე მასალად ორი ტოლი იყო საკმარისი, ე. ი. ყდიან ორჯერად ჩამოღებული შალის ზომა, დაახლოებით ათი მეტრი. ერთი ნაჭრისაგან კეთდებოდა „ზურგი“ და „წინა კალთები“, ხოლო მეორისაგან წელში შესაყენებელი დაჭრილი კალთები — „აზღოტები“ უნდა გამოეყვანათ.

საფაფანაგე მასალას ორად მოკეცავდნენ და მხრებში გაუკერავად ზურგისა და გულისპირის ორი კალთის შემცველ ზედატანს მიიღებდნენ. გულისპირებს წელიდან ნახევარი სიგანის ზომით, ბოლომდე ჩაყვებოდათ კალთები. ასევე ზურგს თან მიჰყვებოდა „ველად“ წოდებული კალთა, რომლის სიგანე წელთან ორი გოჯი იყო და ბოლოში — მტკაველი. ნახსენებ, ზურგს მიბმულ კალთას ხევსურეთში „გვამის აზღოტი“ ეწოდებოდა, ქიზიყში — „ოიმა“. ზურგს იღლიაში ჩამოუცერებდნენ, რომ აზღოტები კარგად დამდგარიყო.

ფაფანაგის ქვედა ტანი შედგებოდა წელში შეყენებული თავწვრილი და ბოლოგაგანიერებული აზღოტებისაგან, რომელთა დიდი რაოდენობა ფაფანაგს სილამაზესა და მოხდენილობას მატებდა. საუკეთესო ფაფანაგად ითვლებოდა ორმოც აზღოტიანი, რომლის ჩამცმელი ქალი ფშავში არც თუ ისე ბევრი ყოფილა ძველად. აზღოტთა შემცირებით ფაფანაგის სიკარგის ხარისხიც კლებულობდა. თექვსმეტი აზღოტისაგან შემდგარი ფაფანაგით აზღოტთა შემცირების წესი ამოიწურებოდა. მუზეუმში 1955 წელს ფშავიდან შემოსულ ფაფანაგის აზღოტთა რაოდენობა ოცდაოთხია (სხმ ექსპონატი №15-55/2). აზღოტები თავში ვიწრო ორი გოჯის სიგანისა და ბოლოში განიერი გაშლილი ხელის სიფართე იჭრებოდა, იმ ვარაუდით რომ ერთი მხარე სწორი ჰქონდა და მეორე ირიბი. სიგრძით აზღოტი სამი მტკაველი უნდა ყოფილიყო. ორი ასეთი აზღოტის შეერთება იძლეოდა ერთ ნაოჭს.

აზღოტების ერთმანეთთან დაკავშირება შემდეგ თანმიმდევრულ პროცესებს გულისხმობდა: ორი აზდოტი ერთურთზე უბრალოდ გაიკერებოდა — „აიდანდლებოდა“, ისე რომ სწორი ნაპირი ერთი აზღოტისა მეორის ირიბ ნაპირს აჰყოლოდა. ველის ირიგად ჩამოჭრილ ნაპირებს მიაკერებდნენ აზღოტებისაგან შედგენილ ნაოჭებს, რომლებიც ველის მხრიდან ერთმანეთის საპირისპიროდ უნდა მიეწყოთ. უბრალოდ გაკერილი აზღოტთა ნაპირები მერე „მხვევრაით“ უნდა ამოხვეულიყო, რომ შალის ნაპირები ხმარების დროს არ გამოშლილიყო. შემდეგ სიმაგრისათვის „კუდიქცეულათი“ დაჰკერავდნენ. გადაკერილი აზღოტი ნაკერში „გაიტეხებოდა“, რომ ორი აზღოტისაგან მიეღოთ ერთი „ნაოჭი“. ზემოდან ისევე გაუვლიდნენ ნემსით. ასეთი წესით დამზადებულ „ბოლოს“ მიაკერებდნენ ზედატანს.

ფაფანაგის აზღოტთა რაოდენობა ძირითადად მიჰყვებოდა ქალის წელის ზომას. ზოგჯერ გეერდის ხაზებს ცოტათი გადმოსცილდებოდა კიდეც, მაგრამ ისეთი ზომით, რომ წინ მუცლის არეს არ შეხებოდა. როგორც ზემოთ მოვიხსენიეთ, მუცლის არეს ჩამოჰყვებოდა მხრიდან დაშვებული ერთიანი კალთა.

წინა კალთებს წელის ქვემოთ კიდევ ორი, პატარა კალთის დამატება უნდოდა. ეს „ენები“ აზღოტის მსგავსად უნდა ყოფილიყო გამოჭრილი. ენებს ირიბი ნაპირებით კალთებთან დააკავშირებდნენ, სწორი ნაპირები კი თავისუფალი რჩებოდათ. ამიტომ სწორ ნაპირად გამოიყენებოდა საფაფანაგე მასალის ყუიანი — შეკრული ნაწილი, რის გამოც მისი საგანგებო გადაკეცვის საჭიროება იხსნებოდა.

ზედატანის გვერდის კალთების გაკერვის დროს იცოდნენ იღლიის ძირის, ე. წ. „ბუდის“, ღიად დატოვება ფერადი დარაიასი ან სხვა ფარჩეულის ჩასაყენებლად. მუზეუმის ერთ ცალზე ამ მიზნით იასამნისფერი ნაჭერია მოხმარებული.

„სახლები“ იცოდნენ საშუალო სიგრძისა, იდაყვს გადმოცილებით დამთავრებული. სწორედ აჭრილი სახელოების სიგანე გაშლილი ხელის შესატყვისი იყო, სიგრძე კი — მტკაველი და გაშლილი ხელი. ფაფანაგის სახელოს წვერზე ორი თითის სიბრტყედ გადაკერებული ჰქონდა თავისიეე ნაჭერი. სახელოები შიგნითა მხრიდან ბოლომდე იყო გახსნილი. გახსნილ ნაპირებს ფერადი აბრეშუმის ნაჭრით ამოქობავდნენ, რის შემდეგაც იწყებდნენ სახელოს მორთვას მწვანე ბაწრითა თუ ფაბრიკული ზონარით — „ყოვის ბწკალათი“, რომელსაც მაღაზიაში ყიდულობდნენ. გახსნილი ნაწილების დასამაგრებლად, სახელოს მთელ სიიგრძეზე ორ-სამ ადგილას, შავი გრეხილით წყვილ-წყვილად გააბამდნენ ნაპირებს. აბრეშუმის ძაფის ეს შავი „ყაითრები“ გამზადებული სახით შემოდიოდა ფშავში ვაჭრების საშუალებით, რომლებიც ათი არშინი ზომის ასეთი პროდუქციის საფასურად ერთ კილო კარაქს თხოულობდნენ თურმე. ზოგ შემმთხვევაში ასეთი სახელოების ბაწრებით გაბმა-გამობმას ვერ ახერხებდნენ და სახელოები ეგრე „დაჰკიდებავ როგორც ძაღლის ყურები“.

ფაფანაგის შემკობა მარტო სახელოების ზემოთ მოხსენებული მორთვის წესით არ იყო შემოზდუდული, იცოდნენ აგრეოვე ზურგის „შატით“ დაქარგვაც, რომელსაც „ხევსურეთულას“ ეძახდნენ. დამოწმებულია აგრეთვე „შიბით“ მოქარგვის წესიც. ჯერ „პწკალას“ გაუკეთებდნენ და მერე შიბით შემოუვლიდნენ. ერთიდან სამამდე შიბის რიგით შემოჰყვებოდნენ ველის ნაპირებიდან ჯერ სწორედ მიმავალ და მერე იღლიის ძირისაკენ მრუდედ ატანილ ხაზს. შიბი კეთდებოდა ველის პირზეც და ნაოჭის თავებზედაც. ამოშიბვის მერე ველი ძირს ვარდებოდა. იღლიის ძირიდან დაწყებულ ფერადი ფარჩის ნაჭრებს წელის ხაზამდე ჩააგრძელებდნენ. გარშემო და გარდიგარდმო სირმასაც მოავლებდნენ ხოლმე.

ფაფანაგს საყელო არ ჰქონდა. ზოგჯერ კისერში გაიკეთებდნენ „ჩაფარიშს“ ან გრეხილ მოვლებულ გაორმაგებულ ნაჭერს, რომ ეს ადგილი მალე არ გაგლეჯილიყო. ხან მცირე ზომით ცხვრის ტყავსაც შემოივლებდნენ.

წინ შეუკრავი მხოლოდ მუცელთან სამაგრით შეკავებული ფაფანაგის სიგრძე სახრელებამდე დასულ ზომას ვარაუდობდა, ისე შეიძლებოდა ცოტათი გრეხილის დაჭერაც.

ფაფანაგის შეჭერეის სირთულის მიუხედაეად, მის დამამზადებლად მაინც ფშაველი ქალები გველინებიან. ფაფანაგის სათანადოდ გამოჭრა და ტანზე მორგება ქალის კარგი ხელსაქმიანობის მანიშნებელი იყო. აკი ამიტომაც მღეროდნენ: „ქალავ ეგ შენი სიკეთე გეტყობა ფაფანაგზედაო“. იშვიათად მიჰქონდათ იგი ჭრა-კერვით ცნობილ ოსტატებთან, რომელთა ხელობა ძირითადად მამაკაცის ჩოხა-ახალუხის შეკერვით განისაზდვრებოდა. მიუხედავად ამისა, ძველად, ფშავში, მზა ფაფანაგის შეძენაც ყოფილა შესაძლებელი და კარგი ფაფანაგი ერთ ძროხად ყოფილა შეფასებული. ამიტომ პატარძლის მზითევში ასეთი ფაფანაგისა და საერთოდ სამოსის დიდი რაოდენობით გატანების ფაქტები ქალის მამის ოჯახის ქონების მახასიათებელ ნიშნად ყოფილა მიჩნეული.

საგანგებოდ მორთული ორშიანი ფაფანაგი მხოლოდ ბედნიერ დღეებში უნდა ჩაეცვათ. ასეთი ტიპის ჩასაცმელს გარდა, მოხმარებული იყო აგრეთვე მსხვილი შალისაგან დამზადებული საყოველდღეო ფაფანაგიც. როცა კარგი, საგარეო ფაფანაგი ცვეთაში შედიოდა მასაც საყოველდღეო მოხმარებაში გადატანდნენ. მიუხედავად იმისა, რომ „ცხვრის დუმასავით“ ზურგს აკიდებული ფაფანაგი მძიმე მოსახმარი იყო, ამას არ ერიდებოდნენ და მით ყოველდღიურად იმოსებოდნენ. ეს უკანასკნელი გარემოება ამ სამოსის სამუშაოთა შესრულების დროს მოხმარებასაც ვარაუდობდა. რომ დაეცვათ იგი გაჭუჭყიანებისაგან ზოგჯერ მას „გარექცივ“ (გადაბრუნებულად) ჩაიცვამდნენ.

ტყავი

ზამთარში შემოსაცმელი სამოსის რიგს ემატებოდა „ტყავები“, რომელსაც ამზადებდნენ ცხვრის ტყავისაგან. ტყავის სამასალედ სათანადო მომზადებასა და მის სამოსად გაფორმების საქმეში ფშაეელი მამაჭაცები ყოფილან დასაქმებულნი. ფშავში XIX საუკუნის ბოლოსა და XX საუკუნის დასაწყისში ტყავების შესაკერად ქალაქელი მკერავებიც დადიოდნენ. მკერავთან ხალხს თვითონ მიაქონდა მასალად გამოსადვგი ნედლეული. ოსტატი ერთ დღეს ტყავს დაზელავდა, მეორე-მესამე დღეს კი შეკერილ ტყავს შემკვეთს ჩააბარებდა. საქალო ტყავი საკაცოსთან შედარებით უფრო გრძელი სცოდნიათ. წელში გაუკეთებდნენ შვიდ ნაოჭს, რომლის თავების მორთვა ტყავისავე ფერადი ღილების დაკერებას ითვალისწინებდა თურმე. ტყავის შესაკერად გაწეული შრომის საზღაური დაწესებული ყოფილა ნატურით (კარაქითა და მატყლით). ოსტატის მიერ ნაკერი ტყავების გვერდით უხმარიათ აგრეთეე მოსახური დიდი ზომის ცხვრის ტყავები, რომელთაც „დურა-ტყავებს“ ან „მასახურავ ტყავებს“ ეძახდნენ. ასეთი ტიპის ქურქებს ქალები იშვიათად გამოიყენებდნენ, მათ უფრო სასტუმროდ ინახავდნენ.

მოსახურავ ტყავებს შორის მოიხსენივბდნენ აგრეთვე ჯიხვის ტყავის ქურქებს, რომელთაც ბეწვიანი მხარე გარეთ ჰქონდათ მოქცეული. ასეთ წესზე დამადებული სამოსის გამოყენების ფაქტი ძველი ჩანს და ტრადიციულიც, რადგან ტერმინი „ტყავგარექცივა“ ფშავში კარგი ვაჟკაცის ეპითეტად არის ხოლმე გამოყენებული. გ. თედორაძის შვნიშვნით, ასეთი ტიპის, მოკლედ ქულაჯას ფორმაზე მოყვანილი, მამაკაცის სამოსელი ხევსურეთში ცნობილი ყოფილა „საბეწვგარეთოს“ სახელწოდებით.

ქათიბი

ქალაქური პროდუქციით შექმნილ ჩაცმულობის ელემენტთა შორის, პირველ რიგში, უნდა დავასახელოთ „ქათიბი“. საქათიბე მასალად გამოყენებული იყო დარაია, ყარამანდულა, ლასტიკი. აქედან უპირატესობას ანიჭებდნენ შავ ლასტიკს, რომელიც ხმარებაში მწვანედ ცვდებოდა თურმე.

ქათიბის აზღოტ-კალთების რაოდვნობა ქალის აღნაგობაზე იყო დამოკიდებული, თუ ქალი „ტანსუფთა“ (გამხდარი) იქნებოდა იმას ცოტა მოუნდებოდა, თუ „ტანმსხვილი“ იმას მეტი. ზოგჯერ აზღოტთა რაოდენობა ოცამდისაც კი ადიოდა.

ფშაური და შემდეგ ხევსურეთშიც გაერცელებული ქათიბი იმეორებდა იმ თარგსა და მორთულობას, რომელიც ფაფანაგსა და ქოქლოს გააჩნდა. უსაყელო, წინ ჩახსნილი, მხრებში გადაუჭრელი წელში მინაოჭებული და ბოლოში გაშლილი, საკაცო ჩოხის მსგავსი. ჯერ გამოსჭრიდნენ „მხარს“, იმას „სახლებს“ მიაყოლვბდნენ, მერე „კალთებსა“ და „უკან ბოლოს“. მხრებს ორი მკაველი მაინც უნდოდა სიგანედ. წინა და უკანა ნაწილს მხრებში გადაუჭრელად გამოსჭრიდნენ ისე, რომ მხრების გაგრძელებაზე გაეყოლებინათ შუალა კალთა, რომლის წელთან ორი გოჯის ზომით არსებული სიგანე ბოლოსაკენ მატებით გაშლილი ხელის ზომას აღწევდა.

საქათიბე კალთა-აზღოტების დაჭრა ორნაირი წესით სრულდებოდა. განკუთვნილ მასალას ან მთლიან განებად დასჭრიდნენ ანდა ირიბად დაჭრილ წვრილ კალთებად, რომელთაც წელთან მისაკერებელი ნაწილები უფრო ვიწრო ჰქონდა ბოლო ნაწილებთან შედარებით. წინა ორი კალთა მთელი იყო. მხრებსაც მთელი კალთა ჰქონდა მობმული. ამ ნაწილებს შუა მოაქცევდნენ მთელ განებს ან ირიბად დაჭრილ კალთებს, რომელთაც ნაოჭით დააკავშირებდნენ წელის ხაზთან. წვრილი ნაოჭი კალთებს ძაფით ორ-სამ რიგად შემოჰყვებოდა.

ბოლო დრომდე ფშავში შვმორჩენილ ქათიბს ჰქონდა ჩვეულებრივად გაკერილი სახელო, რომელიც „ყოჩით“ იყო დაბოლოვბული. ყოჩი წარმოადგვნდა „ძროხის ყურების მაგვარად“ მოყვანილ ფერადი აბრეშუმისა თუ ფარჩის ნაჭერს, რომელიც ხელის ზურგს თითებამდე ფარავდა. ყურადღება ექცეოდა აგრეთვე ყოჩის ფერის შერჩევას. თუ ქათიბად წითელი დარაია იქნებოდა გამოყენებული, მაშინ ყოჩად მწვანე დარაიას იხმარდნენ. თუ მწვანე იყო ქათიბი ღვიძლისფერს გაიკეთებდნენ და ა. შ. ყოჩის ფერი ქათიბის ფერისაგან განსხვავებული უნდა ყოფილიყო და მით საერთო ნაწილიდან გამოყოფილიც. მაგრამ ყეელა შემთხეევაში, ეს ფერები ერთმანეთს უნდა შეხამებოდა, შერწყმოდა იმ ჰარმონიულობით, რაც ასე დამახასიათებელია აღმოსავლეთ საქართველოს მთაში გავრცელებულ სამოსისა და საერთოდ ქართული ეროვნული ჩაცმულობისათვის. უფრო ძველი ჩანს ქათიბის სახელოთა ის ფორმა, რომელიც შინამრეწველობის მასალებში გვხვდება და რომლის შესახებ მასალები მოვებულ იქნა ფშავის ეთნოგრაფიული ექსპედიციის დროს (1962). სახელოები კეთდებოდა გრძელი, თითქმის ქათიბის ბოლოს დამწვდომი, რომელიც ხელის „გასაგდებიდან“ შუა ადგილამდე გახსნილი უნდა დაეტოვებინათ. სახელოს, სიგრძის შუა ნაწილის ქვემოთ თანდათანობით მისი დავიწროებისა და გაკერვის შედეგად. პრაქტიკული გამოყენება მოხსნილი ჰქონდა და „ტყუილად დაგეკიდავდა მკლავებს გარედ“. ასეთი ფორმის მქონე სახელოებიც ყოჩით ყოფილა დაბოლოებული. მუშაობისა და სიარულის დროს სახელოებს მხრებზე გადაიწყობდნენ თუშური სახელჩაქნეულა ტყავის სახელოების მოხმარების წესის მსგავსად. ყოჩის არსებობის შემთხვევაში, სახელოებისა და გულისპირის ნაპირებს, აგრეთვე ბოლოსაც კურდღლის ბეწვით გაიწყობდნენ. ბოლო ხანებში ამავე მიზნით გამოიყენვბდნენ ცხვრის ტყავსც.

ტყავებითა და სხვა ბეწვით გაწყობილ ქათიბს ახალგაზრდები ხმარობდნენ უმეტესად საპატარძლო ჩაცმულობის სახით.

განხილულ ქათიბთან მსგავსვბას ავლენს სამოსის ის ფორმა, რომელიც XVII საუკუნეში სამეგრელოში იტალიელი მისიონერის არქანჯელო ლამბერტის მიერ არის დამოწმებული და სათანადოდ ადწერილიც. ამავე სამოსისა და მისი გრძელი სახელოების მოხმარების წესების გამო არქანჯელო ლამბერტი კიდევ ერთხელ მსჯელობს, როცა სუფრასთან ჯდო მის წესების შესახებ ლაპარაკობს: „...როცა რომელიმე დიდებული სასმელად ადგება ამასთან ერთად დგება მისი ამალა, რომელიც შედგება აზნაურებისაგან და რომელიც ემსახურება მას. ვინ მიართმვვს წაღებს და ვინ ტანისამოსს. ტანისამოსი ამ შემთხვევაში საგანგებოა და მგონია ჰგავს ძველთა საქორწინო ტანისამოსს. იგია ფეხებამდე გრძელი, ვიწრო და მიწამდე გრძელის სახელოებით, რომელიც ზურგზე გადაგდებული აქვთ. სარჩულად ამ ტანისამოსს აქვს კვერნის ან სიასამურის ტყავი და პირად ფარია ან ხავერდი და ან დამასკის ქსოვილი. ყველა ცდილობს, რომ ასეთი ტანისამოსი სხვადასხვა ქსოვილისა რამდენიმე ჰქონდეს, რათა რამდენჯერაც სასმელად ადგება, იმდენჯერ მისმა ხელქვეითმა უნდა გამოუცვალოს მას ეგ ტანისამოსი, რაც დიდის სიმდი- დრის ნიშნად მიაჩნიათ სამეგრელოში“.

ქულაჯი

ქათიბთან ერთად უნდა მოვიხსენიოთ ქულაჯაც, რომელიც ახალოხთან ერთად თითქმის მსგავს სამსახურს უწევდა ფშაური სამოსის მთლიან გამართულობას. მასალად ურჩევდნენ ყარამანდულა ფარჩას. კურდდლის ან კვერნის ბეწვის მოვლების ნაცვლად. ქალაქიდან ამოტანილი და არშინზე გადათვლილი „გალიბანდად“ სახელდებული ნაჭრის მოკერება ყოფილა წესად. ქათიბთან შედარებით იგი უფრო სათბილო ჩასაცმელი იყო, დასარჩულებული და ხანდახან დაბამბულიც კი.

ახალოხი

საქალო ახალოხი ძველი ჩაცმულობის საგარეო კომპლექსისათვის ყოფილა განკუთვნილი. მას ამზადებდნენ ფერადი (მწვანე ან წითვლი) ფარჩისაგან. გამოსჭრიდნენ სამ განს, არ დასჭრიდნენ ისე ამოჰკერავდნენ გეერდებზე. სახელოებზე ხელის ნების ტოლ ყოშებს მიაკერებდნენ. ახალოხი სიგრძით მუხლებამდე სწვდებოდა ქალს. წინ მთლიანად იყო ჩახსნილი წინა მხარეს სწორი „მელოტგვარი“ კალთები უკეთდებოდა, უკანა მხარეს მცირე ზომის ნაოჭი. ახალოხის გულისპირს ზოგჯერ აჭრელებდნენ მძივებით სამკაულად ვერცხლის ფულებსაც მოიხმარდნენ.

ვარცხნილობა და თავბურვა

ფშაველი ქალი ნაწნავებს ატარებდა. მისი თავსაბურავი შემდეგი ელემენტების ერთობლიობით განისაზღვრებოდა: ჯერ თმების დამაგრების მიზნით თავზე იხვევდნენ უბრალო ჩითის თავსაკრავს — „თავჩითას“. სამკუთხედის ფორმის ამ თავსაბურავით თმებს დაიფარავდნენ, ხოლო მის ორ ტოტს გულისპირში ჩამოუშვებდნენ. თავჩითას თავზე „ხელისახოცით“ იმაგრებდნენ. ხშირად პირში ჩამოუშვებდნენ. თავჩითას თავზე „ხელსახოცით“ იმაგრებდნენ. ხშირად თავჩითას ტოტების ზევით აბრუნება და ხელსახოცში დამაგრბაც სცოდნიათ.

ბაღდადი

თავსაბურავის ელემენტებიდან თავჩითა-ხელსახოცის გარდა, რომელიც XIX საუკუნის II ნახევარში ფშავში გავრცელებული სამოსის მახასიათებელი იყო, უნდა აღინიშნოს აგრეთვე, ქალაქიდან გამზადებული სახით შემოტანილი „ბაღდადებიც“. ბაღდადი ჩვეულებრივ ოთხკუთხა ფორმის თავშალი იყო, რომელიც ფშაველი ქალის მიერ გაწეული შრომის შემდეგ, რაც მის შემკობაში გამოიხატებოდა, იქცეოდა მოხმარების საგნად. ბაღდადის ასე საგანგებოდ შემკობა, ფშავში ძველად მოხმარებული დიდი ფორმის აბრეშუმის თავშლებზე არსებული ქარგულობა-შემკობის გამეორების ცდას წარმოადგენდა. აღნიშნული თავშლის მისარებად ყიდულობდნენ ოთხი არშინის ზომის ქსოვილს. მასალის სივიწროვის გამო ნაჭრის მთელ სიგრძეს შუაში გადასჭრიდნენ და გვერდებს ერთმანეთს დაუკავშირებდნენ. ამ გზით მიღებული ოთხკუთხედი ფორმის ნაჭერს ირიბ ხაზზე გადასჭრიდნენ და სწორი ნაპირებით მიაკერებდნენ ერთმანეთს. ამგვარად ღებულობდნენ ფშაურ ფორმაზე სახმარ თავშალს ამ კუთხეში „ჩიქილად“ წოდებულს. როგორც წესი, ჩიქილის დასამზადებელი მასალა აბრეშუმი უნდა ყოფილიყო, მაგრამ ამ მიზნით ზოგჯერ უფრო მდარე ქსოვილებსაც იყენებდნენ.

თავსაფრის წინჩამოფენილ ნაწილებს ჩიქილის „ტოტებს“ ეძახდნენ, უკან ზურგში გადაშვებულს კი ჩიქილის „ბოლო“ ერქვა. დიდი მონდომებით სცოდნიათსწორედ ჩიქილის ბოლოს მორთვა. ნაპირში მიაკერებდნენ თითის სიგანე ფერად დარაიას, რომლებიც ერთმანეთზე ზოლებად — „სრელებად“ უნდა ყოფილიყო მიწყობილი. დარაიას ნაჭრები ფერთა ისეთივე თანმიმდევრობის დაცვით უნდა მიჰკერებოდა, როგორც მხრიანი კაბა იყო გაფორმებული. მერე შინ მოქსოვილი ანდა მზა აბრეშუმის ძაფის „ფესვს“ მოაბამდნენ.

თავზე ჯერ თავჩითას წაიკრავდნენ. სამკუთხედის ფორმაზე დაკეცილი თავჩითას შუბლთან ორი ყურით დაიმაგრებდნენ. თავსაფრის ზოგიერთი ცალის ყურებზე შემბული ჰქონდათ მძივები ან თეთრი ფულები. მერე ჩიქილას შემოიხვევდნენ და ტოტებს გულისპირში ჩამოშვებით ატარებდნენ. ჩიქილის ბოლო ქალს წვივის შუა სიგრძემდე სწვდებოდა თურმე. ფესვიან ბოლოს ზოგჯერ ასე ჩამოშვებულად ატარებდნენ და ხშირად კი თავზე გადმოფარვით. ჩიქილას თავზე დამაგრების მიზნით, ზემოდან სალტეს ფორმით შემოიკრავდნენ სქლად დაკეცილ ხელსახოცს. შუბლიდან უკან წაღებულ ტოტებს თავის ირგვლივ შემოტარების მერე შეიკრავდნენ მარჯვენა ლოყასთან ისეთი ვარაუდით, რომ ერთი ტოტი მოკლე დარჩენილიყო და მეორე გრძელი.

ჩიქილა-ხელსახოციან თავბურვას ფშავში დამცირებით „თავ-ჩაჩმაგსაც“ ეძახდნენ.

ფეხსამოსი და ფეხსაცმელი

ფეხზე საცმელად ფშაველი ქალი ხმარობდა ძროხის ტყავის ქალამანს, რომელიც საკაცო ქალამნისაგან დიდად არ განსხვავდებოდა. ქალამნებზე ხმარობდნენ ჩხირებით ნაქსოვ ჭრელ წინდებსა და „თათ-ბაჭიჭებს“. საქალო წინდა არ „იშატებოდა“. დაშატული წინდის ხმარება მხოლოდ კაცის უპირატესობას წარმოადგენდა. ძველად ზამთარში დიდი სიცივეების დროს მოიხმარდნენ აგრეთვე შალის პაჭიჭებს. პაჭიჭი იკერებოდა ცალპირა შალისაგან, იმ მასალისაგან, რიტაც ფშაური ჟუბა მზადდებოდა. საპაჭიჭედ იღებდნენ მოგრძო ოთხკუთხედი ფორმის ნაჭერს, რომელსაც შიგნიტა მხრიდან ამოკერავდნენ ხოლმე. ბაწრით გაუკეთებდნენ ძირსა და ნაპირებს.

საქალო ძველებური წინდა ჭრელი იყო და მაღალყელიანიც. სამუხლესთან ბაწრით შეიკვროდა. შემდგომში გრძელყელიანი წინდები შეუცვლიათ მოკლეყელიანით. ასევე სახლში შინაური წესით დამზადებულ ქალამნებს შენაცვლებია ქალაქურ წესზე გამზადებული, ე. წ. „თალათინის“ ქალამნები და ქალაქშივე დამზადებული ბამბის ძაფის გრძელყელიანი წინდები.

ლიტერატურა

• ც. ბეზარაშვილი, „ქალის სამოსელი აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში“, თბ., 1974
• ვახუშტი ბაგრატიონი, „საქართველოს გეოგრაფიული აღწერა“

რესურსები ინტერნეტში

• ს. მაკალათია, „ფშავი“, 1985 წ.
• ფშავი