Синтаксистік байланыс

Синтаксистік байланыс - сөздерді түрліше грамматикалық амал-тәсілдер арқылы мағыналық тұлғалық жақтарынан өзара тығыз байланысқа түсіретін, сөз тіркесін, сөйлем жүйесін құрастыратын формалардың көрінісі. Сөздер өзара синтаксистік байланысқа түсу үшін бір-біріне бағыныңқылық ыңғайда жұмсалуы керек. Бұл ретте бір сөйлем мүшесі басыңқылық қызметін атқарады да, екіншісі соған бағынып турады. Соған байланысты алғашқысы — басыңқы, соңғысы - бағыныңқы мүше деп аталады. Мен, ауыл, кел тәріздес жеке сөздерден сөйлем құралу үшін олар өзара Синтаксистік байланыста болуы қажет: ауылға (ауылдан - бағыныңқы мүше) келдім (басыңқы мүше), мен келдім (Мен ауылдан келдім). Синтаксистік байланыс әр уақытта да осылай бағыныңқылық ыңғайда бола бермей, кейде өзара тең дәрежеде келеді. Бұған сөздердің белгілі бір орын тәртібі мен интонация себепші болады. Тіл ғылымында синтаксистік байланыстың үлкен екі түрі бар: 1. Синтетикалық (сабақтаса) байланыс. 2. Аналитикалық (салаласа) байланыс. Синтетикалық байланыс сөздердің қосымшалар арқылы бір-біріне бағына жұмсалуы арқылы жүзеге асады. Бұл байланыстың негізгі грамматикалық көрсеткіштері - жалғаулықтар (септік, көптік, тәуелдік, жіктік): менің кітабым, университетте оқимын. Аналитикалық байланыс ешбір қосымшасыз, орын тәртібі, интонация, шылаулар арқылы өзара тең дәрежеде үйлесіп байланысады. Синтаксистік байланыстың орын тәртібі арқылы үйлесіп келуінде екі сөз қатар қолданылып, бірі екіншісін айқындап, толықтырып тұрады (алтын сағат, темір күрек, бұл мектеп). Осылайша қатар қолданылған сөздердің алғашқысы әрдайым да анықтауыш бола бермейді. Бұлардың айтылу барысына интонациялық құбылыс араласса, екі сөздің аралығы жікке бөлініп, енді олар III жақтағы бастауыш-баяндауыш сөздері болады: бұл - мектеп, ағаш - отын. Демек, осындай құбылыста интонация синтаксистік байланыс ретінде айрықша қызмет атқарады. Алғашқы сыңар көтеріңкі әуенмен айтылып, соңғыларынан ара жігін ажыратып тұрады. Егер бұлардағы бастауыш сөздері ерекше әуенмен айтылмаса, кейінгілермен арасы жымдасып, солардың анықтауышы ретінде жұмсалып кетеді (ағаш отын, көмір отын). Сөйлемдегі сездерді синтаксистік байланысқа түсіруде шылаулар да қызмет атқарады (сабақтан кейін кездесеміз, кешке қарай жүріп кеттік). Сөздердің синтаксистік байланысы олардың байланысу формалары арқылы ашылады.