Агваан Доржиев

Агваан Доржиев буюу Доржийн Агваан (орос. Агва́н Лобса́н Доржи́ев, Цанид-Хамбо, бур. Доржын Агбаан, төвөд. ངག་དབང་བློ་བཟང་; 1853, Байгал нуурын орчим Хорын Буриадын Хар-Шибирь хошуунд төрсөн- 1938 оны 1-р сарын 29-нд Улаан-Үдэд нас барсан) — Буриадын бурханы шашны томоохон лам, эрдэмтэн, соён гэгээрүүлэгч. 13-р Далай ламын итгэл хүлээж орос дахь төлөөлөгч байсан. Орос, Монгол дахь Төвөдийн шашны болон нийгмийн зүтгэлтэн. Төвөд, Оросын хаант улс хоёрыг ойртуулахын төлөө байсан лам хүн. Санкт-Петербургт бурханы шашны анхны сүм "Гунзэчойнэй дацан"-г санаачлан байгуулсан хүн. 20-р зууны Оросын буддизмын түүхэн дэх гол төлөөлөл болсон хүмүүсийн нэг.

Намтар

1872 онд 19 настайдаа Өвөрбайгалийн хязгаарыг орхин Монгол, Төвдөд мөргөл үйлдэхээр очжээ. Тэрээр Өргөө (орчин үеийн Улаанбаатар), Гомандацанд Төвдийн Дрепунг хийдэд (Лхас хотын гурван гол хийдийн нэг) суралцаж шашны боловсрол эзэмшиж, Лхарамбын гүн ухааны дээд эрдмийн зэрэгтэй болжээ.

Тэрээр 13-р Далай ламын үед бурхны шашны гүн ухаан, уран зохиолын хичээлд оролцож байсан хамгийн өндөр мэдлэгтэй долоон ламын нэг байсан. Буддын шашны боловсролын хамгийн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг болох гүн ухааны мэтгэлцээний түнш Цэншапын байр суурь нь Доржиевт хожим 13-р Далай ламын хамгийн ойрын зөвлөхүүдийн нэг, Төвдийн шашны төрийн томоохон зүтгэлтэн болох боломжийг олгосон юм.

1896 онд тэрээр Пётр Бадмаев нарын төлөөлөгчдөд Лхас руу явахад тусалсанд талархал илэрхийлж, эзэн хаан II Николай монограммтай цаг бэлгэлэж байжээ.

1898 оны эхээр Доржиев сүм хийдийн сургуульд хандив цуглуулах зорилгоор Санкт-Петербургт очжээ. Тэнд тэрээр өмнө нь ирээдүйн эзэн хааныг дорно дахинд аялахдаа дагалдан явсан Оросын II Николай хааны ойр дотны хүн болох алдарт Ориентофилийн хунтайж Е.Е.Ухтомскийтэй уулзжээ. Ухтомский өөрийн биеэр Доржиевыг эзэн хаан II Николайд танилцуулсан байна. 1901 оны 6-р сарын 23-нд Доржиев эзэн хаан II Николайтай уулзаж, Санкт-Петербург хотод Дацан барих зөвшөөрлийг авч байжээ.

Доржиев Төвдөд буцаж ирээд улс төр, итгэл үнэмшлийн бүхий л асуудлаар санал өгөх эрхтэй ахмад хэнпогийн гуравдугаар зэрэгт өргөмжлөгджээ. Энэ үед тэрээр 13-р Далай ламын шүүхийн анхны сайд байсан тул түүнийг хаа сайгүй дагаж, мөргөл үйлдэж, улс орны санхүүг хариуцаж байв. Дипломат төлөөлөгчийн хувиар Монгол, Хятад, Орос, Энэтхэг, Цейлон, Япон, Герман, Итали, Их Британид айлчилж байжээ.

Тэрээр 1913 онд Төвөд-Монголын гэрээнд гарын үсэг зурсан байна. (1913 оны эхээр Агваан Доржиев болон өөр хоёр Төвөдийн төлөөлөгч нар Монголын нийслэл Өргөөд гэрээ байгуулж, бие биенээ хүлээн зөвшөөрч, Хятадаас тусгаар тогтнолоо зарласан байна. Гэвч Агваан Доржиев ийм гэрээ байгуулах бүрэн эрхэд зарим эрх баригчид үргэлж маргаан дагуулсаар ирсэн. 13-р Далай ламтай ойр дотно харилцаатай байсан Британийн дипломатч Чарльз Беллийн (англи.Charles Bell) хэлснээр, Далай лам Доржиевт Монгол Улстай ийм гэрээ байгуулах зөвшөөрөл өгөөгүй гэж хэлсэн гэдэг).

Санкт-Петербург хотын Дацан

Европ тивд болон Оросын нийслэлд анх Буддын шашны сүм барих зөвшөөрлийг 1900 онд авч, барилгын ажил 1909 онд Хар мөрний цаадах Старая Деревня тосгонд эхэлсэн ажээ. Энэ ажлыг академич Василий Радлов, Сергей Ольденбург, Гүн Эспер Ухтомский, туслах профессорууд В.Л.Котвич, А.Д.Руднев, Ф.И.Шербатской, Төвөдийн анагаах ухааны доктор Пётр Бадмаев, аялагч Пётр Козлов, Дмитрий Клеменц, Халимагийн Дугар овогт ноёд, Түмэн, аав хүү Тундутовууд нар болон архитектор Гавриил Барановский, инженер Николай Березовский, зураач Николай Рерих, Варвара Шнайдер нар оролцсон байна.

1913 онд Санкт-Петербургийн Бурханы сүмд анх ном унших ёслол болоод 1915 онд сүмийг аравнайлсан ёслол болж, II Николай, 13-р Далай лам, Сиамын хаан VI Рама, Монголын VIII Богд Жавзандамба нарын бие төлөөлөгчид оролцжээ.

Октябрийн хувьсгалын дараа буюу 1917 онд Агван Доржиев Зөвлөлт Орост улс төр, шашны шинэчлэлийн үйл ажиллагаанд өөрийгөө бүрэн зориулжээ.

Зөвлөлт засгийн үе

Октябрийн хувьсгалын дараа буюу 1917 онд Агван Доржиев Зөвлөлт Орост улс төр, шашны шинэчлэлийн үйл ажиллагаанд өөрийгөө бүрэн зориулжээ.

Оросын Иргэний дайны үеэр буюу дараа нь 1919 онд Петроград дахь Бурханы сүмийг тонож дээрэмдсэн байна. Олон зуун хүрэл, алтадмал бурхан, мөнгөн тахилын аяга, ваар, тавилга, хаалганы бариул, түгжээ, хятад ханын цаас, лам нарын хувийн эд зүйлс алдагдсан. Бурхан Буддагийн барималыг эвдэж, Доржиевын 30 гаруй жил цуглуулсан Төвд гар бичмэлийн өвөрмөц номын сан, Орос, Төвөд, Англи, Хятадын харилцааны асар их архивыг шатаажээ. А.Доржиев тус улсад болж байсан үймээн, самууныг үл харгалзан сүмийг сэргээж чадсан юм.

Доржиев 1921 оны зун Зөвлөлтийн эрх баригчдад хандан Орос, Япон, Хятадыг тусгаарлах буфер улсуудыг (Байгаль нуур, Өвөрбайгалийн хязгаар, Монгол, магадгүй Төвөд) байгуулах санал тавьж байжээ. Үүний зэрэгцээ Доржиев Монголын хүн амын амьдралын нөхцөлийг сайжруулах нь большевикуудын нөлөөг тэнд түгээхэд хувь нэмэр оруулна гэж үзэж байв. Доржиевын хүчин чармайлт Зөвлөлт Орос болон Алс Дорнодын Бүгд Найрамдах Улсад Буриадын автономит улсуудыг байгуулахад хувь нэмэр оруулсан. 1921 онд Доржиев Петроград дахь сүмийг Буддын шашны нийгэмлэгт буцааж өгч чадсан.

1937 оны 11-р сард 85 настай Агваан Доржиевыг Буриадад баривчилжээ.

Тэрээр 1938 оны 1-р сарын 29-нд 85 насандаа НКВД-ийн хорих ангийн эмнэлэгт хүргэгдсэний дараа зүрх нь зогссон бололтой нас баржээ. Түүнийг "Чэлутайн ойролцоох ойд нууц уламжлалт оршуулга"-нд оршуулсан гэдэг. Оршуулгын газрын байршил сүүлийн жилүүдэд л тодорхой болсон бөгөөд зарим тооцоогоор тэнд дор хаяж 40,000 хүн оршуулсан гэж таамаглал байна. Гэвч 1990 оны 5-р сарын 14-нд "нотлох баримт дутмаг, гэмт хэргийн шинжгүй" гэсэн үндэслэлээр хэргийг хэрэгсэхгүй болгох хүртэл Доржиев албан ёсоор цагаатгагдаагүй байсан юм.

Монгол судлаач орос, америкийн эрдэмтэн Николай Поппегийн дурсамжид бичсэнээр тэрээр Улаан-Үд хотын ойролцоох Александровская шоронд нас барсан байна.