Marzanna: Różnice pomiędzy wersjami

Marzanna
	Bogini zimy, śmierci i odrodzenia.
	; Marzanna Matka Polski, Marek Hapoń 2014
Inne imiona	Marzana, Marena, Morana, Morena, Mora, Śmierć, Śmiercicha, Śmiertka
Występowanie	religia Słowian
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Przeglądaj historię interaktywnie

[wersja przejrzana]

← poprzednia edycja

Usunięta treść Dodana treść

WizualnieWikikod

Jednokolumnowy

Aktualna wersja na dzień 10:49, 21 cze 2024

Marzanna, Marzana, Marena, Morana, Morena, Mora, Śmierć, Śmiercicha, Śmiertka – słowiańska bogini zimy i śmierci, a także odrodzenia^[1].

Imię bogini wywodzone jest z praindoeuropejskiego rdzenia *mar-, *mor-, oznaczającego śmierć. Słowacka forma teonimu Ma(r)muriena sugeruje ewentualne związki z Marsem (Marmorem, Mamersem, Mamuriusem Veturiusem)^[2]. Śmierć Marzanny wraz z końcem zimy przeciwstawia ją symbolizującemu wiosnę Jaryle, który rodził się wraz z nadejściem wiosny^[3].

Marzanna, jako odpowiednik Cerery, została wraz z Dziewanną wspomniana przez Jana Długosza jako bogini polska.

Topienie Marzanny

Marzanna to również nazwa kukły przedstawiającej boginię, którą w rytualny sposób palono bądź topiono w czasie wiosennego Jarego Święta, aby przywołać wiosnę. Zwyczaj ten, zakorzeniony w obrzędach ofiarnych, miał zapewnić urodzaj w nadchodzącym roku. Zgodnie z opisanymi przez Jamesa Frazera zasadami magii sympatycznej wierzono, że zabicie postaci przedstawiającej boginię śmierci spowoduje jednocześnie usunięcie efektów przez nią wywołanych (zimy) i nadejście wiosny.

Topienie Marzanny. Miasteczko Śląskie, 2015

Kukłę wykonywano ze słomy, owijano białym płótnem, zdobiono wstążkami i koralami. Tradycja nakazywała, aby orszak złożony z kukły i dzieci z zielonymi gałązkami jałowca w dłoniach, obszedł wszystkie domy we wsi. Po drodze podtapiano marzannę w każdej wodzie, jaka się nadarzyła. Wieczorem kukłę przejmowała młodzież. W świetle zapalonych gałązek jałowca wyprowadzano marzannę ze wsi, podpalano i wrzucano do wody. Z topieniem Marzanny, również obecnie, związane są różne przesądy: nie wolno dotknąć pływającej w wodzie kukły, bo grozi to uschnięciem ręki, obejrzenie się za siebie w drodze powrotnej może spowodować chorobę, a potknięcie i upadek – śmierć w ciągu najbliższego roku.

Chrześcijaństwo próbowało zakazać tego starosłowiańskiego zwyczaju. W 1420 roku Synod Poznański nakazywał duchowieństwu: Nie dozwalajcie, aby w niedzielę odbywał się zabobonny zwyczaj wynoszenia jakiejś postaci, którą śmiercią nazywają i w kałuży topią. Rodzima tradycja okazała się jednak silniejsza. W konsekwencji na przełomie XVII i XVIII wieku próbowano tradycję topienia marzanny zastąpić (w środę przed Wielkanocą) zrzucaniem z wieży kościelnej kukły symbolizującej Judasza, co również zakończyło się niepowodzeniem. Obecnie w Polsce obrzęd łączony jest z nastaniem kalendarzowej wiosny 21 marca lub z przypadającym na ten właśnie okres Jarym Świętem.

Marzanna i gaik

Obrzęd topienia marzanny, łączony często z obnoszeniem gaika, pierwotnie odbywał się w czwartą niedzielę Wielkiego Postu, tzw. białą niedzielę. Dopiero w XX wieku zaczęto go celebrować w pierwszy dzień kalendarzowej wiosny, tj. 21.03. Większość badaczy jest zgodna, że gaik (nazywany też maikiem, nowym latkiem, nowym latem, gajem, chodzeniem z królewną) z kolei obnoszony był po domach dużo później niż obecnie, najprawdopodobniej tuż po Wielkiejnocy.

Marzanna

Topienie marzanny w zależności od regionu przybiera różne formy. Zwykle jednak marzanna jest kukłą/lalką, wykonaną często ze słomy, ubraną np. w strój lokalny, łachmany, albo nawet strój druhny. Marzanna może być upodobniona do młodej panny w wianku, ale też do „starej baby”. Owa kukła zwykle jest wyprowadzana poza miejscowość przez mieszkańców (Jerzy Pośpiech zauważa, że wcześniej byli to dorośli mieszkańcy i dopiero z czasem, gdy obrzęd przekształcił się w zabawę, do pochodu dołączyli młodzi), często przy śpiewie okolicznościowych piosenek. W zależności od lokalnej tradycji rytuał po przybyciu na miejsce docelowe może mieć różny przebieg – czasem najpierw rozszarpuje się lalkę, zdziera z niej ubrania, a następnie topi się ją w jeziorze, rzece, stawie, a nawet kałuży; istnieją również warianty, w których marzanna ulega spaleniu lub też najpierw się ją podpala, a później wrzuca do wody. Z obrzędem związane są różne przesądy, które różnią się lokalnie – np. tę osobę, która po utopieniu marzanny ostatnia przybiegnie do wioski, jeszcze w tym roku czeka śmierć. Warto zauważyć, że w niektórych miejscowościach istnieje tradycja męskiego odpowiednika marzanny, czyli marzanioka.

Gaik

„Chodzenie z maikiem/gaikiem” (na Śląsku: „z goikiem”) to obrzęd polegający na obnoszeniu po domach gałęzi sosnowej lub całej choinki ozdobionej wstążkami, własnoręcznie wykonanymi ozdobami, skorupkami jajek czy kwiatami. W niektórych odmianach tego obrzędu do szczytu przywiązuje się lalkę lub obchodowi towarzyszy oprowadzanie żywej dziewczyny (stąd „chodzenie z królewną”). Gaik przeważnie obnoszony jest przez dziewczęta, które w odwiedzanych domach składają życzenia, śpiewają i tańczą. Według przekazów, dawniej gaikowi towarzyszyło również zbieranie datków.

Współcześnie obrzęd często przybiera formę „przyprowadzenia” do wsi ozdobionego gaika po utopieniu marzanny; źródła podają, że obrzęd złożony z dwóch części (zniszczenie kukły, a następnie powrót z gaikiem) miał miejsce na Opolszczyźnie, w zachodniej części Krakowskiego, Podhala, na Słowacji, Morawach, w Czechach, na Łużycach, w południowych Niemczech (Turyngia, Frankonia)^[4]. Gaik obnoszony bez wcześniejszego zniszczenia Marzanny był obecny według XIX-wiecznych badań Oskara Kolberga np. w Krakowskiem, Sandomierskiem i na Mazowszu (we wtorek wielkanocny) i w Małopolsce (pierwsze dni maja lub w czasie Zielonych Świąt)^[5].

Śląskie obchody Marzanny i gaika

Obchody Marzanny i gaika dawniej na Śląsku

Nie wiadomo, od kiedy na Śląsku kultywuje się tradycję topienia marzanny i chodzenia z gaikiem. Uważany przez kościół za zwyczaj pogański i tępiony przez tę instytucję, zdołał przetrwać na Śląsku nawet wówczas, gdy prawie zanikł w innych rejonach Polski^[6].

Badacze zwracają uwagę, że dawniej z własnoręcznie wykonaną marzanną chodziły jedynie kobiety i dziewczęta, a dopiero później zwyczaj ten został przejęty przez młodzież i dzieci^[7]. W niektórych regionach, m.in. w Gliwickiem i Raciborskiem za dziewczętami niosącymi marzannę szli chłopcy niosący jej męski odpowiednik, marzanioka^[8].

Kukły były obnoszone po wsi. Przed kolejnymi domostwami, zwłaszcza tymi, gdzie mieszkały młode dziewczęta, śpiewano piosenki, czasem improwizowane. Gospodarze nagradzali śpiewających datkami w postaci pieniędzy i jajek^[9]. Następnie pochód wychodził poza wieś i przy śpiewie szedł nad zbiornik wodny znajdujący się w okolicy – mógł to być strumień, staw, jezioro, a nawet kałuża. Jeśli w pobliżu nie było żadnego akwenu, lalkę palono, czasem najpierw rozdzierając jej ubrania lub obrzucając śniegiem czy błotem^[10].

Powracano zwykle z gaikiem (goikiem), czyli przystrojoną jajkami i wstążkami choinką. Symbolizujące wiosnę i rozkwit przyrody „latko” wprowadzano do wsi przy wtórze pieśni i życzeń pomyślności.

Obchody Marzanny i gaika współcześnie na Śląsku

Współcześnie obrzęd zatracił swój sakralny charakter i stanowi rodzaj zabawy, celebracji początku wiosny. Tak jak w pozostałych częściach Polski, obchodzi się go w okolicach pierwszego dnia kalendarzowej wiosny, tj. 21.03. Uczestniczy w nim głównie młodzież szkolna i dzieci oraz lokalne zespoły folklorystyczne. Przebieg obrzędu jest w zasadzie dość podobny – pochód dzieci i dorosłych, zarówno mężczyzn, jak i kobiet, niesie własnoręcznie zrobione marzanny i marzanioki nad wodę, gdzie przy tradycyjnych pieśniach wrzuca się kukły do wody. Czasem najpierw się je podpala albo nadszarpuje ich stroje. W drodze powrotnej na plan pierwszy wysuwają się goiki przystrojone wstążkami i wydmuszkami. Pochód wraca do wsi, śpiewając piosenki. Następnie w niektórych miejscowościach, jak np. w Brynicy (część Miasteczka Śląskiego), świętuje się początek wiosny, organizując biesiadę^[11].

Przyśpiewki z Brynicy w czasie obchodów marzanioka-goika

Marzaniok

Marzanioku, marzanioku,/ty stary próżnioku, ty stary próżnioku,/przez cały rok z nami byłeś,/a nic nie robiełyś/przez rok cały z nami byłeś, nic nie robiełyś. 2. Inoś latał za dziołchami za tymi szfarnymi, za tymi szfarnymi,/ galotami potrząsałeś tymi łotanymi,/ galotami potrząsałeś tymi łotanymi. 3. Piwko tyz ci smakowało z kufla i butelki, z kufla i butelki,/ wypijałeś tego wiela choć żeś chop nie wielki,/wypijałeś tego wiela choć żeś chop nie wielki. 4. Za to teraz mizeroku płynu ci nie braknie, płynu ci nie braknie/ w Brynicy cie utopimy, do morza wyślemy,/ w Brynicy cie utopimy, do morza wyślemy. 5. Zamiast ciebie łochlaptusie, wiosna zaproszymy, wiosna zaproszymy/ i radośnie Goikami droga ustrojymy/i radośnie Goikami droga ustrojymy^[a].

Zaszumiały

Zaszumiały lasy, popłynęły wody, popłynęły wody, wiosenka/ wiosenka popłynęły lody, wiosenka, wiosenka popłynęły lod. 2. Po szerokim lesie, głos się ptasząt niesie, głos się ptasząt niesie/ wiosenka, wiosenka głos się ptasząt niesie^[a].

Goik

Do tego tu domu wstympujymy,/ szczęścio, zdrowio winszujymy/ na tyn nowy roczek co nom doł Pon Bócek,/nasz Goik zielony piyknie ustrojony. 2. Na naszym Goiku malowane jajka,/ co je malowała Brynicko kaczmarka,/ cało noc nie spala ino malowała,/ nasz Goik zielony piyknie ustrojony. 3. Na tym placu jest tu gnotek/ jest tu Maryjka, jak różowy kwiotek./ Nasz Goik zielony piyknie ustrojony, nasz Goik zielony piyknie ustrojony. 4. Nsz gospodarzyk mo wysoko copka, doł se swoi Pani wybudować klotka, coby w ni siedziała, z ludźmi nie godała,/ nasz Goik zielony piyknie ustrojony. 5. Ale łona na to nic nie zważała,/ z kim zeszła to se pogadała./ nasz Goik zielony piyknie ustrojony, nasz Goik zielony piyknie ustrojony. 6. Na tym placu jest tu piosek,/ jest tu Francik taki łobejscosek./ nasz Goik zielony piyknie ustrojony, nasz Goik zielony piyknie ustrojony./ Z Panym Bogiem już idymy już tu wiency nie przydymy, aż na drugi roczek jeśli dożyjymy, aż na drugi roczek jeśli dożyjymy^[b].

Znaczenie

Badacze kładą nacisk na symbolikę marzanny nie jako zimy, a słowiańskiej bogini. Późniejsze skojarzenie marzanny ze śmiercią (w niektórych rejonach nazywana jest ona „Śmiercichą”) spłyciło znaczenie i rangę bogini, która była panią nie tylko śmierci, ale i życia, władając całą naturą. Jej utopienie w wodzie (woda ma w cyklu obrzędów związanych z porami roku niezwykle istotne znaczenie, a jej wagi w rytuale związanym z boginią wody nie sposób pominąć) jest przez badaczy rozumiane jako symboliczne zejście do podziemi, by potem odrodzić się na nowo^[12].

Niektórzy naukowcy zauważają z kolei, że utopienie marzanny ma charakter ofiarny i może być odczytywane jako złożenie ofiary zimie, by odeszła albo – jak proponują autorzy „Wyrzeczyska”^[13] – jako ofiara dla demonów wody, których przychylność była konieczna, by zapewnić rolnikom plony w nadchodzącej wiośnie.

Zobacz też

Kostroma
Mara – demon śmierci
Wieszanie Judasza (Judasz, Judaszki) – ludowy zwyczaj związany z chrześcijańskim świętem Wielkanocy
Ziuzia – słowiańskie bóstwo zimy
Ofiary Argejskie

Uwagi

↑ ^a ^b Na podstawie tradycyjnej przyśpiewki opracowała i rozbudowała w 1985 r. Helena Nowak, założycielka zespołu folklorystcznego „Brynica” (archiwum zespołu „Brynica”).
↑ Przyśpiewka tradycyjna.

Przypisy

↑ Szczepanik 2018 ↓, s. 103, 106.
↑ Andrzej Kempiński: Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich. Warszawa: Iskry, 2001. ISBN 83-207-1629-2.
↑ Szyjewski 2003 ↓.
↑ Zofia Staszczak: Śląska forma obrzędu Marzanny i Gaika na tle porównawczym. Opole: Instytut Śląski w Opolu, 1964.
↑ Oskar Kolberg: Dzieła wszystkie – Kieleckie cz. II. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 1886, s. 183-190. ISBN 83-00-00006-2.
↑ Ludwik Dubiel, Niektóre zwyczaje ludowe na Śląsku i ich wykorzystanie w pracy zespołów artystycznych, [b.m.], GM PM, 1958, s. 39.
↑ Pośpiech 1987 ↓, s. 156.
↑ Krystyna Kaczko, Doroczne zwyczaje i obrzędy, w: Ludowe tradycje. Dziedzictwo kulturowe ludności rodzimej w granicach województwa śląskiego, praca zbiorowa, Barbara Bazielich (red), Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Muzeum Śląskie, Wrocław–Katowice 2009, s. 196.
↑ Dubiel Ludwik, Niektóre zwyczaje ludowe na Śląsku i ich wykorzystanie w pracy zespołów artystycznych, [b.m.], GM PM, 1958, s. 41.
↑ Pośpiech 1987 ↓, s. 162.
↑ Fragment wywiadu przeprowadzonego w ramach projektu Rok obrzędowy z Wikipedią, Patryk Tomiczek, kierownik MOK w Miasteczku Śląskim: Scenariusz tego topienia wygląda tak, że grupka osób, mieszkańców Miasteczka Śląskiego, ze szczególnym naciskiem na Brynicę, w której to się odbywa, uroczystym pochodem wędruje nad rzekę Brynica, gdzie topi się marzannę. W tym pochodzie uczestniczą oprócz mieszkańców: orkiestra – dziś orkiestra nazywana reprezentacyjną orkiestrą gminy Miasteczko Śląskie wraz z zespołem folklorystycznym Brynica, i na tym miejscu, czyli nad tą rzeką, zespół folklorystyczny wykonuje utwory ze swojego repertuaru. Później następuje powrót do budynku OSP Brynica, gdzie trwa taka godzinna biesiada przy muzyce, przy śpiewie i od kilku lat serwowany jest też żur i ciasto. (Dział Dokumentacji Archiwalnej i Fotograficzno-Filmowej, PME w Warszawie)^{[gdzie znaleźć ten wywiad?]}.
↑ Piotr Kowalski: Leksykon Znaki Świata – Omen, przesąd, znaczenie. Warszawa, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 609-615. ISBN 83-01-12561-6.
↑ T. Ciołek: Wyrzeczysko. O świętowaniu w Polsce. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1976, s. 151-167.

Bibliografia

T. Ciołek, J. Olędzki, A. Zadrożyńska, Wyrzeczysko. O świętowaniu w Polsce, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1976, s. 151-167.
Aleksander Gieysztor: Mitologia Słowian. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2006. ISBN 83-235-0234-X.
Jerzy Pośpiech: Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku. Opole: Instytut Śląski w Opolu, 1987.
Zofia Staszczak, Śląska forma Marzanny i Gaika na tle porównawczym, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1964.
Marzanna. W: Paweł Szczepanik: Słowiańskie Zaświaty. Wierzenia, wizje i mity. Szczecin: Wydawnictwo Triglav, 2018, s. 102–106, seria: Wszechnica Triglava. ISBN 978-83-62586-73-8.
Andrzej Szyjewski: Religia Słowian. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2003. ISBN 83-7318-205-5.

Linki zewnętrzne

Artykuł w „Wiedzy i Życiu”. archiwum.wiz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-07-15)].

[HNowak-12] Na podstawie tradycyjnej przyśpiewki opracowała i rozbudowała w 1985 r. Helena Nowak, założycielka zespołu folklorystcznego „Brynica” (archiwum zespołu „Brynica”).

[13] Przyśpiewka tradycyjna.

[CITEREFSzczepanik2018103,_106-1] Szczepanik 2018 ↓, s. 103, 106.

[2] Andrzej Kempiński: Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich. Warszawa: Iskry, 2001. ISBN 83-207-1629-2.

[CITEREFSzyjewski2003-3] Szyjewski 2003 ↓.

[4] Zofia Staszczak: Śląska forma obrzędu Marzanny i Gaika na tle porównawczym. Opole: Instytut Śląski w Opolu, 1964.

[5] Oskar Kolberg: Dzieła wszystkie – Kieleckie cz. II. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 1886, s. 183-190. ISBN 83-00-00006-2.

[6] Ludwik Dubiel, Niektóre zwyczaje ludowe na Śląsku i ich wykorzystanie w pracy zespołów artystycznych, [b.m.], GM PM, 1958, s. 39.

[CITEREFPośpiech1987156-7] Pośpiech 1987 ↓, s. 156.

[8] Krystyna Kaczko, Doroczne zwyczaje i obrzędy, w: Ludowe tradycje. Dziedzictwo kulturowe ludności rodzimej w granicach województwa śląskiego, praca zbiorowa, Barbara Bazielich (red), Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Muzeum Śląskie, Wrocław–Katowice 2009, s. 196.

[9] Dubiel Ludwik, Niektóre zwyczaje ludowe na Śląsku i ich wykorzystanie w pracy zespołów artystycznych, [b.m.], GM PM, 1958, s. 41.

[CITEREFPośpiech1987162-10] Pośpiech 1987 ↓, s. 162.

[11] Fragment wywiadu przeprowadzonego w ramach projektu Rok obrzędowy z Wikipedią, Patryk Tomiczek, kierownik MOK w Miasteczku Śląskim: Scenariusz tego topienia wygląda tak, że grupka osób, mieszkańców Miasteczka Śląskiego, ze szczególnym naciskiem na Brynicę, w której to się odbywa, uroczystym pochodem wędruje nad rzekę Brynica, gdzie topi się marzannę. W tym pochodzie uczestniczą oprócz mieszkańców: orkiestra – dziś orkiestra nazywana reprezentacyjną orkiestrą gminy Miasteczko Śląskie wraz z zespołem folklorystycznym Brynica, i na tym miejscu, czyli nad tą rzeką, zespół folklorystyczny wykonuje utwory ze swojego repertuaru. Później następuje powrót do budynku OSP Brynica, gdzie trwa taka godzinna biesiada przy muzyce, przy śpiewie i od kilku lat serwowany jest też żur i ciasto. (Dział Dokumentacji Archiwalnej i Fotograficzno-Filmowej, PME w Warszawie)^{[gdzie znaleźć ten wywiad?]}.

[14] Piotr Kowalski: Leksykon Znaki Świata – Omen, przesąd, znaczenie. Warszawa, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 609-615. ISBN 83-01-12561-6.

[15] T. Ciołek: Wyrzeczysko. O świętowaniu w Polsce. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1976, s. 151-167.

[:1-16] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q Historyczność bóstwa kontrowersyjna.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[a]

[b]

[12]

[13]

[A]

@@ Linia 1: / Linia 1: @@
 {{Inne znaczenia|bogini|[[Marzanna (imię)]]}}
+{{Inne znaczenia|bogini|[[Marzana barwierska]]}}
-[[Plik:Stamp Vynášanie Moreny 1998.png|thumb|Kukła Marzanny na słowackim znaczku pocztowym z 1998 roku]]
-[[Plik:Marzanna03.jpg|thumb|Palenie współczesnej kukły Marzanny]]
+{{Postać religijna infobox
-'''Marzanna, Marzana, Marena, Morana, Morena, Mora, Śmierć, Śmiercicha, Śmiertka''' – [[Religia Słowian|słowiańska]] [[bogini]] symbolizująca [[zima|zimę]] i [[śmierć]], przez część badaczy uważana za [[demon]]a.{{Fakt|data=2017-11}}
+ |imię                     = Marzanna
+ |imię oryginalne          =
+ |grafika                  = Marzanna Matka Polski.jpg
+ |opis grafiki             = ''Marzanna Matka Polski'', Marek Hapoń 2014
+ |tytuł                    = Bogini zimy, śmierci i odrodzenia.
+ |inne imiona              = Marzana, Marena, Morana, Morena, Mora, Śmierć, Śmiercicha, Śmiertka
+ |występowanie             = [[religia Słowian]]
+ |przydomek                =
+ |atrybut                  =
+ |wcielenie zwierzęce      =
+ |siedziba                 =
+ |teren kultu              =
+ |szczególne miejsce kultu =
+ |nazwa święta             =
+ |odpowiednik              =
+ |ojciec                   =
+ |matka                    =
+ |mąż                      =
+ |żona                     =
+ |rodzeństwo               =
+ |dzieci                   =
+ |commons                  = Category:Morana
+ |wikisłownik              = Marzanna
+}}
+[[Plik:Stamp Vynášanie Moreny 1998.png|thumb|Kukła Marzanny na słowackim znaczku pocztowym z 1998 roku]]
+[[Plik:Marzanna03.jpg|thumb|Palenie współczesnej kukły Marzanny]]
+'''Marzanna''', '''Marzana''', '''Marena''', '''Morana''', '''Morena''', '''Mora''', '''Śmierć''', '''Śmiercicha''', '''Śmiertka''' – [[Religia Słowian|słowiańska]] [[bogini]] [[zima|zimy]] i [[śmierć|śmierci]], a także odrodzenia{{odn|Szczepanik|2018|s=103, 106}}.
-Imię bogini wywodzone jest z [[Język praindoeuropejski|praindoeuropejskiego]] rdzenia ''*mar-'', ''*mor-'', oznaczającego śmierć. [[Język słowacki|Słowacka]] forma [[teonim]]u ''Ma(r)muriena'' sugeruje ewentualne związki z [[Mars (mitologia)|Marsem]] (Marmorem, Mamersem, Mamuriusem Veturiusem)<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Kempiński| imię = Andrzej| tytuł = Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich| wydawca = Iskry| miejsce = Warszawa | rok = 2001| strony = | isbn = 83-207-1629-2}}</ref>. Śmierć Marzanny wraz z końcem zimy przeciwstawia ją symbolizującemu wiosnę [[Jaryło|Jaryle]], który rodził się wraz z nadejściem wiosny<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Szyjewski| imię = Andrzej| tytuł = Religia Słowian| wydawca = Wydawnictwo WAM| miejsce = Kraków | rok = 2003| strony = | isbn = 83-7318-205-5}}</ref>.
+Imię bogini wywodzone jest z [[Język praindoeuropejski|praindoeuropejskiego]] rdzenia ''*mar-'', ''*mor-'', oznaczającego śmierć. [[Język słowacki|Słowacka]] forma [[teonim]]u ''Ma(r)muriena'' sugeruje ewentualne związki z [[Mars (mitologia)|Marsem]] (Marmorem, Mamersem, Mamuriusem Veturiusem)<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Kempiński| imię = Andrzej| tytuł = Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich| wydawca = Iskry| miejsce = Warszawa | rok = 2001| strony = | isbn = 83-207-1629-2}}</ref>. Śmierć Marzanny wraz z końcem zimy przeciwstawia ją symbolizującemu wiosnę [[Jaryło|Jaryle]], który rodził się wraz z nadejściem wiosny{{odn|Szyjewski|2003}}.
 Marzanna, jako odpowiednik [[Ceres (mitologia)|Cerery]], została wraz z [[Dziewanna (bóstwo)|Dziewanną]] wspomniana przez [[Jan Długosz|Jana Długosza]] jako bogini polska.
-== Topienie marzanny ==
+== Topienie Marzanny ==
 Marzanna to również nazwa [[kukła|kukły]] przedstawiającej boginię, którą w [[rytuał|rytualny]] sposób palono bądź topiono w czasie wiosennego [[Jare Święto|Jarego Święta]], aby przywołać wiosnę. Zwyczaj ten, zakorzeniony w obrzędach [[ofiara (religia)|ofiarnych]], miał zapewnić urodzaj w nadchodzącym roku. Zgodnie z opisanymi przez [[James George Frazer|Jamesa Frazera]] zasadami [[magia sympatyczna|magii sympatycznej]] wierzono, że zabicie postaci przedstawiającej boginię śmierci spowoduje jednocześnie usunięcie efektów przez nią wywołanych (zimy) i nadejście wiosny.
 [[Plik:2015 Topienie Marzanny. Misteczko Śląskie.webm|thumb|Topienie Marzanny. [[Miasteczko Śląskie]], 2015]]Kukłę wykonywano ze [[słoma|słomy]], owijano białym [[płótno|płótnem]], zdobiono [[Wstążeczka|wstążkami]] i [[korale (biżuteria)|koralami]]. Tradycja nakazywała, aby [[procesja|orszak]] złożony z kukły i dzieci z zielonymi gałązkami [[jałowiec|jałowca]] w dłoniach, obszedł wszystkie domy we wsi. Po drodze ''podtapiano'' marzannę w każdej wodzie, jaka się nadarzyła. Wieczorem kukłę przejmowała młodzież. W świetle zapalonych gałązek jałowca wyprowadzano marzannę ze wsi, podpalano i wrzucano do wody. Z topieniem Marzanny, również obecnie, związane są różne [[przesąd]]y: nie wolno dotknąć pływającej w wodzie kukły, bo grozi to uschnięciem ręki, obejrzenie się za siebie w drodze powrotnej może spowodować chorobę, a potknięcie i upadek – śmierć w ciągu najbliższego roku.
-[[Chrześcijaństwo]] próbowało zakazać tego starosłowiańskiego zwyczaju. W [[1420]] roku [[Synod Poznański]] nakazywał duchowieństwu: ''Nie dozwalajcie, aby w niedzielę odbywał się zabobonny zwyczaj wynoszenia jakiejś postaci, którą śmiercią nazywają i w kałuży topią''. Rodzima tradycja okazała się jednak silniejsza. W konsekwencji na przełomie [[XVII wiek|XVII]] i [[XVIII wiek]]u próbowano tradycję topienia marzanny zastąpić (w środę przed [[Wielkanoc]]ą) zrzucaniem z wieży kościelnej kukły symbolizującej [[Judasz Iskariota|Judasza]], co również zakończyło się niepowodzeniem. Obecnie w Polsce obrzęd łączony jest z nastaniem kalendarzowej [[wiosna|wiosny]] [[21 marca]] lub z przypadającym na ten właśnie okres Jarym Świętem.
+[[Chrześcijaństwo]] próbowało zakazać tego starosłowiańskiego zwyczaju. W 1420 roku [[Synod Poznański]] nakazywał duchowieństwu: ''Nie dozwalajcie, aby w niedzielę odbywał się zabobonny zwyczaj wynoszenia jakiejś postaci, którą śmiercią nazywają i w kałuży topią''. Rodzima tradycja okazała się jednak silniejsza. W konsekwencji na przełomie [[XVII wiek|XVII]] i [[XVIII wiek]]u próbowano tradycję topienia marzanny zastąpić (w środę przed [[Wielkanoc]]ą) zrzucaniem z wieży kościelnej kukły symbolizującej [[Judasz Iskariota|Judasza]], co również zakończyło się niepowodzeniem. Obecnie w Polsce obrzęd łączony jest z nastaniem kalendarzowej [[wiosna|wiosny]] [[21 marca]] lub z przypadającym na ten właśnie okres Jarym Świętem.
 == Marzanna i gaik ==
 [[Plik:Marzanna, Miasteczko Śląskie 2015.jpg|thumb|Kukła Marzanny, 2015]]
 [[Plik:Topienie Marzann w Brynicy.jpg|thumb|Topienie Marzann w Brynicy, 2015]]
-Obrzęd topienia marzanny, łączony często z obnoszeniem [[Gaik (święto)|gaik]]a, pierwotnie odbywał się w czwartą niedzielę [[Wielki post|Wielkiego Postu]], tzw. białą niedzielę. Dopiero w XX wieku zaczęto go celebrować w pierwszy dzień kalendarzowej wiosny, tj. 21.03. Większość badaczy jest zgodna, że gaik (nazywany też maikiem, nowym latkiem, nowym latem, gajem, chodzeniem z królewną) z kolei obnoszony był po domach dużo później niż obecnie, najprawdopodobniej tuż po [[Wielkanoc|Wielkiejnocy]].
+Obrzęd topienia marzanny, łączony często z obnoszeniem [[Gaik (święto)|gaika]], pierwotnie odbywał się w czwartą niedzielę [[Wielki post|Wielkiego Postu]], tzw. białą niedzielę. Dopiero w XX wieku zaczęto go celebrować w pierwszy dzień kalendarzowej wiosny, tj. 21.03. Większość badaczy jest zgodna, że gaik (nazywany też maikiem, nowym latkiem, nowym latem, gajem, chodzeniem z królewną) z kolei obnoszony był po domach dużo później niż obecnie, najprawdopodobniej tuż po [[Wielkanoc|Wielkiejnocy]].
 === Marzanna ===
-Topienie marzanny w zależności od regionu przybiera różne formy. Zwykle jednak marzanna jest kukłą/lalką, wykonaną często ze słomy, ubraną bp. w strój lokalny, łachmany, albo nawet strój druhny. Marzanna może być upodobniona do młodej panny w wianku, ale też do „starej baby”. Owa kukła zwykle jest wyprowadzana poza miejscowość przez mieszkańców (Jerzy Pośpiech zauważa, że wcześniej byli to dorośli mieszkańcy i dopiero z czasem, gdy obrzęd przekształcił się w zabawę, do pochodu dołączyli młodzi), często przy śpiewie okolicznościowych piosenek. W zależności od lokalnej tradycji rytuał po przybyciu na miejsce docelowe może mieć różny przebieg – czasem najpierw rozszarpuje się lalkę, zdziera z niej ubrania, a następnie topi się ją w jeziorze, rzece, stawie, a nawet kałuży; istnieją
+Topienie marzanny w zależności od regionu przybiera różne formy. Zwykle jednak marzanna jest kukłą/lalką, wykonaną często ze słomy, ubraną np. w strój lokalny, łachmany, albo nawet strój druhny. Marzanna może być upodobniona do młodej panny w wianku, ale też do „starej baby”. Owa kukła zwykle jest wyprowadzana poza miejscowość przez mieszkańców (Jerzy Pośpiech zauważa, że wcześniej byli to dorośli mieszkańcy i dopiero z czasem, gdy obrzęd przekształcił się w zabawę, do pochodu dołączyli młodzi), często przy śpiewie okolicznościowych piosenek. W zależności od lokalnej tradycji rytuał po przybyciu na miejsce docelowe może mieć różny przebieg – czasem najpierw rozszarpuje się lalkę, zdziera z niej ubrania, a następnie topi się ją w jeziorze, rzece, stawie, a nawet kałuży; istnieją również warianty, w których marzanna ulega spaleniu lub też najpierw się ją podpala, a później wrzuca do wody. Z obrzędem związane są różne przesądy, które różnią się lokalnie – np. tę osobę, która po utopieniu marzanny ostatnia przybiegnie do wioski, jeszcze w tym roku czeka śmierć. Warto zauważyć, że w niektórych miejscowościach istnieje tradycja męskiego odpowiednika marzanny, czyli marzanioka.
-również warianty, w których marzanna ulega spaleniu lub też najpierw się ją podpala, a później wrzuca do wody. Z obrzędem związane są różne przesądy, które różnią się lokalnie – np. tę osobę, która po utopieniu marzanny ostatnia przybiegnie do wioski, jeszcze w tym roku czeka śmierć. Warto zauważyć, że w niektórych miejscowościach istnieje tradycja męskiego odpowiednika marzanny, czyli marzanioka.
 === Gaik ===
+[[Plik:Pochód dzieci z Marzanną - Wielkopolska - 001104p.jpg|thumb|Pochód dzieci z Marzanną; [[Wielkopolska]], lata 70/80. XX w.]]
+„Chodzenie z maikiem/gaikiem” (na Śląsku: „z goikiem”) to obrzęd polegający na obnoszeniu po domach gałęzi sosnowej lub całej choinki ozdobionej wstążkami, własnoręcznie wykonanymi ozdobami, skorupkami jajek czy kwiatami. W niektórych odmianach tego obrzędu do szczytu przywiązuje się lalkę lub obchodowi towarzyszy oprowadzanie żywej dziewczyny (stąd „chodzenie z królewną”). Gaik przeważnie obnoszony jest przez dziewczęta, które w odwiedzanych domach składają życzenia, śpiewają i tańczą. Według przekazów, dawniej gaikowi towarzyszyło również zbieranie datków.
 [[Plik:Topienie Marzanny w Miasteczku Śląskim - 21 marca 2015 06.jpg|thumb|Pochód z gaikiem, [[Miasteczko Śląskie]], 2015]]
-„Chodzenie z maikiem/gaikiem” (na Śląsku: „z goikiem”) to obrzęd polegający na obnoszeniu po domach gałęzi sosnowej lub całej choinki ozdobionej wstążkami, własnoręcznie wykonanymi ozdobami, skorupkami jajek czy kwiatami. W niektórych odmianach tego obrzędu do szczytu przywiązuje się lalkę lub obchodowi towarzyszy oprowadzanie żywej dziewczyny (stąd „chodzenie z królewną”). Gaik przeważnie obnoszony jest przez dziewczęta, które w odwiedzanych domach składają życzenia, śpiewają i tańczą. Według przekazów, dawniej gaikowi towarzyszyło również zbieranie datków. Współcześnie obrzęd często przybiera formę „przyprowadzenia” do wsi ozdobionego gaika po utopieniu marzanny; źródła podają, że obrzęd złożony z dwóch części (zniszczenie kukły, a następnie powrót z gaikiem) miał miejsce na Opolszczyźnie, w zachodniej części Krakowskiego, Podhala, na Słowacji, Morawach, w Czechach, na Łużycach, w południowych Niemczech (Turyngia, Frankonia)<ref>{{Cytuj książkę|nazwisko = Staszczak|imię = Zofia|tytuł = Śląska forma obrzędu Marzanny i Gaika na tle porównawczym|rok = 1964|wydawca = Instytut Śląski w Opolu|miejsce = Opole|strony = |isbn =}}</ref>. Gaik obnoszony bez wcześniejszego zniszczenia Marzanny był obecny według XIX-wiecznych badań [[Oskar Kolberg|Oskara Kolberga]] np. w Krakowskiem, Sandomierskiem i na Mazowszu (we wtorek wielkanocny) i w Małopolsce (pierwsze dni maja lub w czasie [[Zielone Świątki|Zielonych Świąt]])<ref>{{Cytuj książkę|nazwisko = Kolberg|imię = Oskar|tytuł = Dzieła wszystkie - Kieleckie cz. II|rok = 1886|wydawca = Polskie Towarzystwo Ludoznawcze|miejsce = |strony = 183-190|isbn = 8300000062}}</ref>.
+Współcześnie obrzęd często przybiera formę „przyprowadzenia” do wsi ozdobionego gaika po utopieniu marzanny; źródła podają, że obrzęd złożony z dwóch części (zniszczenie kukły, a następnie powrót z gaikiem) miał miejsce na Opolszczyźnie, w zachodniej części Krakowskiego, Podhala, na Słowacji, Morawach, w Czechach, na Łużycach, w południowych Niemczech (Turyngia, Frankonia)<ref>{{Cytuj książkę|nazwisko = Staszczak|imię = Zofia|tytuł = Śląska forma obrzędu Marzanny i Gaika na tle porównawczym|rok = 1964|wydawca = Instytut Śląski w Opolu|miejsce = Opole|strony = |isbn =}}</ref>. Gaik obnoszony bez wcześniejszego zniszczenia Marzanny był obecny według XIX-wiecznych badań [[Oskar Kolberg|Oskara Kolberga]] np. w Krakowskiem, Sandomierskiem i na Mazowszu (we wtorek wielkanocny) i w Małopolsce (pierwsze dni maja lub w czasie [[Zielone Świątki|Zielonych Świąt]])<ref>{{Cytuj książkę|nazwisko = Kolberg|imię = Oskar|tytuł = Dzieła wszystkie – Kieleckie cz. II|rok = 1886|wydawca = Polskie Towarzystwo Ludoznawcze|miejsce = |strony = 183-190|isbn = 8300000062}}</ref>.
 == Śląskie obchody Marzanny i gaika ==
@@ Linia 33: / Linia 60: @@
 Nie wiadomo, od kiedy na Śląsku kultywuje się tradycję topienia marzanny i chodzenia z gaikiem. Uważany przez kościół za zwyczaj pogański i tępiony przez tę instytucję, zdołał przetrwać na Śląsku nawet wówczas, gdy prawie zanikł w innych rejonach Polski<ref>Ludwik Dubiel, ''Niektóre zwyczaje ludowe na Śląsku i ich wykorzystanie w pracy zespołów artystycznych'', [b.m.], GM PM, 1958, s. 39.</ref>.
-Badacze zwracają uwagę, że dawniej z własnoręcznie wykonaną marzanną chodziły jedynie kobiety i dziewczęta, a dopiero później zwyczaj ten został przejęty przez młodzież i dzieci<ref>Jerzy Pośpiech, ''Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku''. Instytut Śląski w Opolu, Opole 1987, s. 156.</ref>. W niektórych regionach, m.in. w Gliwickiem i Raciborskiem za dziewczętami niosącymi marzannę szli chłopcy niosący jej męski odpowiednik, marzanioka<ref>Krystyna Kaczko, ''Doroczne zwyczaje i obrzędy'', w: ''Ludowe tradycje. Dziedzictwo kulturowe ludności rodzimej w granicach województwa śląskiego'', praca zbiorowa, Barbara Bazielich (red), Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Muzeum Śląskie, Wrocław–Katowice 2009, s. 196.</ref>.
+Badacze zwracają uwagę, że dawniej z własnoręcznie wykonaną marzanną chodziły jedynie kobiety i dziewczęta, a dopiero później zwyczaj ten został przejęty przez młodzież i dzieci{{odn|Pośpiech|1987|s=156}}. W niektórych regionach, m.in. w Gliwickiem i Raciborskiem za dziewczętami niosącymi marzannę szli chłopcy niosący jej męski odpowiednik, marzanioka<ref>Krystyna Kaczko, ''Doroczne zwyczaje i obrzędy'', w: ''Ludowe tradycje. Dziedzictwo kulturowe ludności rodzimej w granicach województwa śląskiego'', praca zbiorowa, Barbara Bazielich (red), Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Muzeum Śląskie, Wrocław–Katowice 2009, s. 196.</ref>.
-Kukły były obnoszone po wsi. Przed kolejnymi domostwami, zwłaszcza tymi, gdzie mieszkały młode dziewczęta, śpiewano piosenki, czasem improwizowane. Gospodarze nagradzali śpiewających datkami w postaci pieniędzy i jajek<ref>Dubiel Ludwik, ''Niektóre zwyczaje ludowe na Śląsku i ich wykorzystanie w pracy zespołów artystycznych'', [b.m.], GM PM, 1958, s. 41.</ref>. Następnie pochód wychodził poza wieś i przy śpiewie szedł nad zbiornik wodny znajdujący się w okolicy – mógł to być strumień, staw, jezioro, a nawet kałuża. Jeśli w pobliżu nie było żadnego akwenu, lalkę palono, czasem najpierw rozdzierając jej ubrania lub obrzucając śniegiem czy błotem<ref>Jerzy Pośpiech, ''Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku'', Instytut Śląski w Opolu, Opole 1987, s. 162.</ref>.
+Kukły były obnoszone po wsi. Przed kolejnymi domostwami, zwłaszcza tymi, gdzie mieszkały młode dziewczęta, śpiewano piosenki, czasem improwizowane. Gospodarze nagradzali śpiewających datkami w postaci pieniędzy i jajek<ref>Dubiel Ludwik, ''Niektóre zwyczaje ludowe na Śląsku i ich wykorzystanie w pracy zespołów artystycznych'', [b.m.], GM PM, 1958, s. 41.</ref>. Następnie pochód wychodził poza wieś i przy śpiewie szedł nad zbiornik wodny znajdujący się w okolicy – mógł to być strumień, staw, jezioro, a nawet kałuża. Jeśli w pobliżu nie było żadnego akwenu, lalkę palono, czasem najpierw rozdzierając jej ubrania lub obrzucając śniegiem czy błotem{{odn|Pośpiech|1987|s=162}}.
 Powracano zwykle z gaikiem (goikiem), czyli przystrojoną jajkami i wstążkami choinką. Symbolizujące wiosnę i rozkwit przyrody „latko” wprowadzano do wsi przy wtórze pieśni i życzeń pomyślności.
@@ Linia 54: / Linia 81: @@
 == Znaczenie ==
+[[Plik:The rite of the call of spring.jpg|lewo|mały|Grupa przebierańców podczas rytuału przywoływania wiosny, Białoruś]]
-Badacze kładą nacisk na symbolikę marzanny nie jako zimy, a słowiańskiej bogini. Późniejsze skojarzenie marzanny ze śmiercią (w niektórych rejonach nazywa jest ona „Śmiercichą”) spłyciło znaczenie i rangę bogini, która była panią nie tylko śmierci, ale i życia, władając całą naturą. Jej utopienie w wodzie (woda ma w cyklu obrzędów związanych z porami roku niezwykle istotne znaczenie, a jej wagi w rytuale związanym z boginią wody nie sposób pominąć) jest przez badaczy rozumiane jako symboliczne zejście do podziemi, by potem odrodzić się na nowo<ref>{{Cytuj książkę|nazwisko = Kowalski|imię = Piotr|tytuł = Leksykon Znaki Świata - Omen, przesąd, znaczenie|rok = 1998|wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN|miejsce = Warszawa, Wrocław|strony = 609-615|isbn = 8301125616}}</ref>. Niektórzy naukowcy zauważają z kolei, że utopienie marzanny ma charakter ofiarny i może być odczytywane jako złożenie ofiary zimie, by odeszła albo – jak proponują autorzy „Wyrzeczyska”<ref>{{Cytuj książkę|nazwisko = Ciołek|imię = T.|tytuł = Wyrzeczysko. O świętowaniu w Polsce|rok = 1976|wydawca = Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza|miejsce = |strony = 151-167|isbn =}}</ref> – jako ofiara dla demonów wody, których przychylność była konieczna, by zapewnić rolnikom plony w nadchodzącej wiośnie.
+Badacze kładą nacisk na symbolikę marzanny nie jako zimy, a słowiańskiej bogini. Późniejsze skojarzenie marzanny ze śmiercią (w niektórych rejonach nazywana jest ona „Śmiercichą”) spłyciło znaczenie i rangę bogini, która była panią nie tylko śmierci, ale i życia, władając całą naturą. Jej utopienie w wodzie (woda ma w cyklu obrzędów związanych z porami roku niezwykle istotne znaczenie, a jej wagi w rytuale związanym z boginią wody nie sposób pominąć) jest przez badaczy rozumiane jako symboliczne zejście do podziemi, by potem odrodzić się na nowo<ref>{{Cytuj książkę|nazwisko = Kowalski|imię = Piotr|tytuł = Leksykon Znaki Świata – Omen, przesąd, znaczenie|rok = 1998|wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN|miejsce = Warszawa, Wrocław|strony = 609-615|isbn = 8301125616}}</ref>.
+Niektórzy naukowcy zauważają z kolei, że utopienie marzanny ma charakter ofiarny i może być odczytywane jako złożenie ofiary zimie, by odeszła albo – jak proponują autorzy „Wyrzeczyska”<ref>{{Cytuj książkę|nazwisko = Ciołek|imię = T.|tytuł = Wyrzeczysko. O świętowaniu w Polsce|rok = 1976|wydawca = Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza|miejsce = |strony = 151-167|isbn =}}</ref> – jako ofiara dla demonów wody, których przychylność była konieczna, by zapewnić rolnikom plony w nadchodzącej wiośnie.
 == Zobacz też ==
@@ Linia 61: / Linia 91: @@
 * [[Kostroma (mitologia)|Kostroma]]
 * [[zmora#Etymologia|Mara]] – demon śmierci
-* [[Wieszanie Judasza]] (Judasz, Judaszki) – ludowy zwyczaj związany z chrześcijańskim świętem Wielkanocy
+* [[Palenie Judasza|Wieszanie Judasza]] (Judasz, Judaszki) – ludowy zwyczaj związany z chrześcijańskim świętem Wielkanocy
 * [[Ziuzia]] – słowiańskie bóstwo zimy
-* [[Ofiary Argejskie]]
+* [[Ofiary argejskie|Ofiary Argejskie]]
 == Uwagi ==
@@ Linia 72: / Linia 102: @@
 == Bibliografia ==
 * T. Ciołek, J. Olędzki, A. Zadrożyńska, ''Wyrzeczysko. O świętowaniu w Polsce,'' Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1976, s. 151-167.
-* {{cytuj książkę |nazwisko = Gieysztor| imię = Aleksander| tytuł = Mitologia Słowian| wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego| miejsce = Warszawa| rok = 2006| strony = | isbn = 83-235-0234-X}}
+* {{Cytuj książkę |nazwisko = Gieysztor| imię = Aleksander| autor link =Aleksander Gieysztor| tytuł = Mitologia Słowian| wydawca = [[Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego]]| miejsce = Warszawa| rok = 2006| strony = | isbn = 83-235-0234-X}}
-* J. Pośpiech, ''Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku,'' Instytut Śląski w Opolu, Opole 1987.
+* {{Cytuj książkę |nazwisko = Pośpiech |imię = Jerzy |tytuł = Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku |wydawca = Instytut Śląski w Opolu |miejsce = Opole |rok = 1987 |odn = tak}}
 * Zofia Staszczak, ''Śląska forma Marzanny i Gaika na tle porównawczym'', Instytut Śląski w Opolu, Opole 1964.
+* {{Cytuj książkę |nazwisko = Szczepanik |imię = Paweł |tytuł = Słowiańskie Zaświaty. Wierzenia, wizje i mity |wydawca = [[Wydawnictwo Triglav]] |miejsce = Szczecin |rok = 2018 |strony = 102–106 |rozdział = Marzanna |seria = Wszechnica Triglava |isbn = 978-83-62586-73-8 |odn = tak}}
+* {{Cytuj książkę |nazwisko = Szyjewski| imię = Andrzej| tytuł = Religia Słowian| wydawca = Wydawnictwo WAM| miejsce = Kraków | rok = 2003| strony = | isbn = 83-7318-205-5 |odn = tak}}
 == Linki zewnętrzne ==
-* [http://archiwum.wiz.pl/2001/01034400.asp Artykuł w „Wiedzy i Życiu”]
+* {{Cytuj stronę | url = http://archiwum.wiz.pl/2001/01034400.asp | tytuł = Artykuł w „Wiedzy i Życiu” | opublikowany = archiwum.wiz.pl | archiwum = https://web.archive.org/web/20170715150514/http://archiwum.wiz.pl/2001/01034400.asp | zarchiwizowano = 2017-07-15}}
 {{Polskie obrzędy i zwyczaje ludowe}}
 {{Panteon Długosza}}
-{{Religia Słowian}}
+{{Religia i mitologia Słowian}}
 [[Kategoria:Słowiańskie boginie]]

Wiosna	Marzanna Gaik Zielone Świątki Stado Gregorianki Judaszki Pucheroki Święconka Śmigus-dyngus Emaus Turki Dziady śmigustne Siuda Baba Kurek dyngusowy Pisanki Walatka Palma wielkanocna Jezusek Palmowy Pogrzeb żuru i śledzia Przywołówki Roduś Rękawka Żandary Siwki wielkanocne Wykupek
Lato	Noc Kupały Sobótka Wyzwolenie kosiarza Oborywanie przepiórki Ścinanie kani Zażynki
Jesień	Dożynki Dziady Zaduszki Katarzynki Andrzejki
Zima	Konik Koza Turoń Podłaźniczka Podłaźnik Jemioła Ścięcie śmierci Podkoziołek Popielcowe klocki Wkupne do bab Zapusty Herody Kolęda
Okolicznościowe	Oczepiny Rozpleciny

Bóstwa	Chors Czarnobóg i Białobóg^[A] Czarnogłów^[A] Dadźbóg Dzidzileyla^[A] Dziewanna^[A] Flins^[A] Hennil^[A] Jarowit Jaryło^[A] Jesza^[A] Kupała^[A] Łada^[A] Marzanna Mokosz Nyja^[A] Perepłut Perperuna Perun Pizamar Podaga Pogoda^[A] Pogwizd^[A] Porenut Porewit Pripegala^[A] Prowe Radogost Rod Rodzanice Rugiewit Simargł Strzybóg Swarożyc Swaróg Świętowit Trojan^[A] Trzygłów Weles Zorza Żywa Żywie^[A]
Demony i duchy	ażdacha bannik bahan bełt biali ludzie bies bieda błędne ogniki bobo boginka brodarica brzeginia bzionek chabernica chała chobołd chochlik chowaniec cicha cioty cmentarna baba czart ćmok ćmuch dobrochoczy dola domowik dworowy dydko dziwożona fajermon gnieciuch grad graniecnik gumiennik hurbóż jaroszek jędza julki kikimora kłobuk kocmeuch korgorusze lamia latawiec leszy licho ludki łapiduch macica mamuna maruda mężyk miawka miernik nocnica nawie oblakinia omacnica piwosznik plonek plunek płamęta płanetnik podciep pokuć polewik południca północnica poroniec poświst raróg rokitnik rusałka samodiwa skarbnik skrzak spor Srala Bartek stichija stopan strzyga tęsknica topielica turosik uboże ustreł utopiec wampir wargin wełet wieszczy wietrzyca wieżtyca wił wiła wisielec włosień wodnik zagorkinia zaraza zimnica złydnia zmora żyrownik
Postacie mitologiczne i legendarne, bohaterowie bylin	Alosza Popowicz Baba Jaga Choryw Ciechan Czech Dobrynia Nikiticz Ilja Muromiec Iwan Carewicz Kazi Kij Kościej Nieśmiertelny Krak Krok Lech Lel i Polel^[A] Liczyrzepa Libusza Łybedź Rus Michajło Potok Mikuła Sielaninowicz Sadko Šemík Szczek Światogor Tetka Waleska Wanda Waligóra i Wyrwidąb Wołch Wsiesławiewicz
Inne	Sabat uroczne oczy wilkołak zduhacz żmij
Miejsca kultu	Arkona Babia Przełęcz Batorz Bazaltowa Góra Biały Kościół Bugaj Ciemny Wądół Głomacz Gontyniec Góra Cerkwicka Góra Dobrzeszowska Góra Grodowa Góra Świętego Jana Góra Świętej Doroty Góra Witosławska Góry Wysokie Groß Raden Feldberg Kałdus Klimont Kobyla Góra Chronowska Kopaniec Kopiec Przemysława Lednica Górna Licheń Stary Lubomia Łany Wielkie Łobżenica Łysa Góra Łysica Mileszki Motycz Mucharz Nętno Nowosielce Ślęża Poganowo Radogoszcz Radunia Rowokół Święta Góra (Gostyńska) Święta Góra (koło Staświn) Święty Bór Tropie Wawel Wolin Wyszkowo Wzgórze Lecha (Gniezno) Zamczysko Zarańsko Zawada
Osoby związane z kultem i mitologią	Cioty Junak Kolędnicy Wiedźma Wołchw Żerca
Święta i obrzędy	Badnjak Bocianie łapy Dożynki Diduch Dziady Gaik Gromnica Jańskie rajtowanie Jare Święto Kolędowanie Kołacz Korowaj Kostroma Kostrubonko Kurentowanie Maslenica Noc Kupały Obiata Oczepiny Ostatki Peperuda Pogrzeb strzały Postrzyżyny Ptasie wesele Radonica Rękawka Rozpleciny Slava Stado Stypa Swaćba Ścinanie kani Śmigus-dyngus Szczodre Gody Tryzna Zażynki Zielone Świątki Żertwa
Obiekty kultowe	Chram Kapiszcze Kamienne bóstwo pogańskie z Małocina Stanica Światowid ze Zbrucza Świętowit woliński